БЕЛАРУСЬ (последнее)
Этнічнае згуртаванне на Беларусі
Актуальные публикации по истории и культуре Беларуси.
Даследчыкі прыпісваюць этнічнаму згрутаванню вельмі розныя сэнсы, часта інтуітыўна. Яно можа быць зручным для апісання любога тыпу данацыянальных згуртаванняў, але яно такое ж недакладнае, як і паняцце грамадства. Этнічнасць у адносінах да данацыянальных згуртаван няў звычайна ўжываецца як грамадская катэгорыя, што ахоплівае вялікія групы людзей, прычым гэтыя людзі не валодаюць аб'яднальнай свядомасцю, якая б выходзіла па-за межы мясцовай тэрыторыі. У адрозненне ад назвы „нацыя" „этнічнасць" з'яўляецца тэрмінам (і ў пэўнай ступені паняццем), які існуе па-за этнічным згуртаваннем. Тэрмін „этнічнасць" стасуецца да апісання этнічнага згуртавання знешнімі назіральнікамі, а не вынікае са свядомасці яго членаў, прычым нярэдка гэтыя члены не маюць агульнай назвы. Этнічнасць з'яўляецца катэгорыяй, створанай даследчыкамі. Часам яна будуецца зыходзячы з таго, што нацыя апелюе да народных мас (тэрытарыяльны і культурны абсяг якіх быў вызначаны ў фармуляванай ідэалогіі) як да крыніцы свайго росту.
Этнічнае згуртаванне можна адрозніць ад грамадскага калектыву этнаграфічнага характару шляхам прыпісвання апошняму выключна аб'ектыўных культурных рысаў. Этнаграфічны калектыў — гэта не група людзей, нават калі сярод яго членаў існуе ўсведамленне агульнасці пэўных рысаў (датычных, напрыклад, асаблівасцяў пабудоў), ён не выклікае ўзнікнення грамадскіх сувязяў, не цягне за сабой пачуцця агульнасці. Іншай праблемай з'яўляецца адрозненне этнічнага згуртавання ад этнічнай групы. Этнічнае згуртаванне (якое звычайна ў літаратуры мянуецца этнічнай групай) акрэсліваецца найчасцей шляхам прыпісвання яму як аб'ектыўных рысаў, прадуктаў культуры (мова, рэлігія, строі), так і свядомасных (пачуццё супольнасці). Сферы „дзеяння" аб'ектыўных рысаў звычайна не супадаюць са сферай пашырэння пачуцця агульнасці і адрознасці (больш за гэта, аб'ектыўныя рысы таксама цалкам не супадаюць, асабліва на памежжах). Шматлікае, часта размешчанае на значнай тэрыторыі, даіндустрыяльнае этнічнае згуртаванне не ёсць група, бо яго члены не ведаюць, якую тэрыторыю яны займаюць, не маюць трывалага пачуцця грамадскай сувязі з людзьмі па-за абшарам лакальнай супольнасці, не ведаюць пра іх існаванне (або вонкавы, невядомы і аддалены ад іх свет ёсць праекцыя іхняга ўласнага акружэння), а іх уяўленні на гэты конт — туманныя. „Яны перакананыя, — піша Эма Еленьская пра палешукоў пачатку 90-ых гадоў мінулага стагоддзя, — што селянін-мужык ва ўсім свеце цалкам да іх падобны, размаўляе па-беларуску, па-просту, вызнае такую самую праваслаўную веру"29. Этнічнае згуртаванне тут, такім чынам, не акрэслена найменнем калектыву (нягледзячы на значную да яго блізкасць), таму што падчас з'яўлення яго членаў у тэрытарыяльна (але не этнічна) чужой лакальнай супольнасці часам да іх стасуецца ў меншай або ў большай ступені пачуццё свойскасці. Этнічнае згуртаванне, такім чынам, складаецца з некалькіх этнічных групаў (лакальных супольнасцяў). Яго можна кваліфікаваць як „ланцуг" звязаных міжсобку этнічных групаў, прычым кожная з іх аб'яднаная пачуццём свойскасці ў рамках лакальнай супольнасці.
Свойскасць, якая акрэслівае групавую этнічнасць, не мае ідэалагізаванага характару. Яна вынікае з пачуцця валодання агульнай культурай, элементы якой (іх канфігурацыя) выразна не акрэслены (гэта значыць не заўсёды ідэнтычныя ў кожнай з груп, што складаюць этнічнае згуртаванне). Так зразуметая свойскасць з'яўляецца рознаўзроўневым паняццем. Яе істотным складнікам ёсць прасторавая блізкасць. Кантакты тыпу face to face акрэсліваюць яе прывычны характар і вызначаюць яе тэрытарыяльнае пашырэнне. Можна таксама гаварыць пра пачуццё тэрытарыяльнай свойскасці — увогуле значна больш слабай, чым этнічная (культурная). Тэрытарыяльная свойскасць узнікае ў працэсе супольнага жыцця на супольнай тэрыторыі дзвюх або больш культурных, этнічных групаў, іх узаемнага знаёмства, блізкасці, хоць і адрознасці. Яна вынікае з магчымасці валодання (напрыклад, з архітэкта нічна-ландшафтавага пункту гледжання) супольнай прыватнай радзімай; з'яўляецца свойскасцю з пункту гледжання знаёмасці і прывычнасці да асаблівасці. Этнічныя дыстанцыі ў межах тэрытарыяльнай свойскасці абумоўлены сітуацыйна. Як змест, так і грамадскія вынікі зразуметай пазаэтнічна тэрытарыяльнай свойскасці адрозніваюцца ад зместу і вынікаў этнічнай свойскасці.
Свойскасць этнічнай групы прасторава акрэслена ў межах вёскі, парафіі, ваколіцы, яна праяўляецца ў частых штодзённых і святочных кантактах. Прасторавая блізкасць з'яўляецца настолькі істотным элементам пачуцця свойскасці этнічнай групы, што гэта адрознівае яе ад этнічнага згуртаван ня, межы якога невядомыя яго членам, а ўзаемнае падабенства ўсведамляецца толькі ў моманты сутыкненняў. Аднак нярэдка — асабліва ў сувязі са з'яўленнем дзяржаўных межаў, што раздзяляюць этнічную супольнасць, — пачуццё свойскасці такое слабае, што пра этнічнае згуртаванне мы можам гаварыць хутчэй у катэгорыях яго аб'ектыўных рысаў, спасцераганых вонкавымі назіральнікамі, чым з пункту гледжання яго членаў30. У гэтым хаваецца прычына размяшчэння этнічнага згуртавання паміж групай і калектывам. Выкарыстанне тэрміна „згуртаванне" вынікае з адсутнасці лепшага адпаведніка. Найчасцей рысай, якая адрознівае этнічнае згуртаван не, лічыцца мова.
У этнічнай групе пачуццё агульнасці вынікае са штодзённага непасрэднага досведу індывідыумаў, гэта пачуццё не выходзіць па-за межы навакольных вёсак. Прычынай гэтага з'яўляецца слабая прасторавая грамадская мабільнасць, а таксама адсутнасць пісьменнасці (што робіць немагчымым прыняцце ідэалагічных катэгорый мыслення). Месца, заселенае этнічнай групай, успрымаецца ў меншай або ў большай ступені як цэнтр свету. Яе члены лічаць сябе звычайнымі, нармальнымі, „мясцовымі", „тутэйшымі". Тое, што інакшае, — гэта не толькі „не маё", але і дзіўнае, не зусім нармальнае (нават калі датычыць суседняй, але этнічна іншай вёскі). Нярэдка гэта суправаджаецца не вельмі высокай ацэнкай уласнай культуры, разгляданай як „простая" ў супастаўленні з вышэйшай культурай. Гэта, аднак, не значыць, што ў сваіх фрагментах апошняя не ўспрымаецца як дзіўная — культура паноў і гарадскіх інтэлігентаў. Такім чынам зразуметая этнічнасць з'яўляецца народнай этнічнасцю, плебейскай, перадусім сялянскай. Яна не мае вышэйшых станаў, адукаваных, сацыяльна мабільных (з іншым тыпам грамадскай сувязі і ўзроўнем сімвалічнай культуры). Яна не мае паноў (земляўласні каў), што жывуць сярод нацыі, — нават калі яны карыстаюц ца мовай, якая з'яўляецца літаратурнай формай гаворкі мясцовых сялян і вызнаюць тую самую рэлігію. У свядомасці народу існуе занадта вялікая, класава (станава) абумоўленая грамадская дыстанцыя, каб сяляне ўспрымалі сваіх паноў — нягледзячы на агульныя этнічныя карані — у катэгорыі „мы", гэта значыць у вузкім коле свойскасці. Абодва асяроддзі падзяліліся — так важнымі для сялян — стылем жыцця, норавамі; размяжоўваў класавы канфлікт (хоць аб'ядноўвала дваровая супольнасць). Толькі ідэя нацыі стала вартасцю, вышэйшай за гэтыя падзелы.
Этнічная група з'яўляецца супольнасцю з адносна значнай культурнай аднароднасцю. Фларыян Знанецкі звяртае ўвагу на тое, што (сялянскі) народ „не дапускае ў сябе ніякіх культурных адрозненняў; усведамленне яго культурнай своеасаблівасці навонкі звязваецца са свядомасцю, прынамсі, з вымаганнем поўнай аднароднасці ўнутры; усе гэтыя культурныя вартасці, якія адрозніваюць яго ад чужых, павінны быць агульнымі і аднолькавымі для ўсіх яго членаў. Пачуццё адрознасці і адзінства народу звязана з гэтай культурнай аднароднасцю: салідарнасць сягае датуль, дакуль ёсць аднароднасць" 31. Этнічную групу злучаюць прывычныя сувязі, выразна адрозныя ад ідэалагічных сувязяў, якія характарызуюць нацыю. Прывычную і ідэалагічную сувязі Станіслаў Асоўскі суаднёс з двума паняццямі радзімаў — прыватнай і ідэалагічнай 32. Прывычная сувязь абапіраецца на штодзённы досвед адзінкі, яе непасрэдныя кантакты з навакольнымі людзьмі, краем дзяцінства. Яна фармуецца ў лакальным асяроддзі, злучае адзінку з яе акружэннем як у геаграфічным вымярэнні (архітэктура, краявіды), так і ў грамадскім, культурным (звычаі, мова). Поруч з прыватнай радзімай яна характарызуе перадусім этнічную групу, затое не з'яўляецца істотным складнікам нацыі (хоць у ёй прысутнічае). Нацыю ўтвараюць ідэалагічныя сувязі (і ідэалагічная радзіма), чужыя этнічнай групе (згуртаванню). Ідэалагічная радзіма не з'яўляецца артыкуляцыяй непасрэдных уражанняў, затое ёсць ідэалагізаваным уяўленнем супольнасці, з якой адзінка атасаямляецца. Гэта супольнасць наогул значна больш шматлікая, яна жыве на значна шырэйшай тэрыторыі ў параўнанні з абшарам, які суадносіцца з паняццем прыватнай радзімы. Такім чынам, ідэалагічная сувязь грунтуецца на „свядомай, рэфлексіўнай прывязанасці да вартасцяў нацыянальнай культуры і ідэалагічнай радзімы як яе сінтэтычнага сімвала" 33. Яна аб'ядноўвае пісьменныя мабільныя супольнасці, звычайна моцна адрозныя сацыяльна, здольныя — з прычыны сваіх ведаў, катэгорый мыслення — да моцных эмацыйных панадлакальных суаднясенняў. Прывычныя сувязі аб'ядноўваюць супольнасці, што ўспрымаюцца ў катэгорыі этнічнай свойскасці. Яна фармуецца перадусім абапіраючыся на падабенства тых рысаў, якім даіндустрыяль ныя згуртаванні надаюць прынцыповае значэнне. Гэта акрэсліваецца ў працэсе штодзённых, непасрэдных міжасабовых кантактаў. Інакшасць не вынікае з прынятай ідэалогіі, але з сялянскага досведу, набытага ў працы, гульні, святкаванні.
Культура этнічнай групы як даіндустрыяльнага грамадства — гэта дапісьмовая культура 34. Яе творы перадаюцца выключна шляхам непасрэднага кантакту, маюць ананімны характар, наогул, успрымаюцца некрытычна (галоўным чынам, у працэсе выхавання дзіцяці), не падлягаюць раптоўным, прынцыповым зменам. Вусная перадача спрыяе фармаванню і захаванню міфаў. Такая культура насычана легендамі, паданнямі, мае моцную фальклорную афарбоўку. Гэта спрыяе фармаванню пазітыўнага стаўлення да традыцый, тармозіць крытыцызм, абмяжоўвае грамадскі нонканфармізм і адкрыццё лакальных супольнасцяў свету.
Этнічная група з'яўляецца кансерватыўнай замкнёнай супольнасцю з дамінаваннем статычных пазіцый над актыўнымі, арыентаваная на стабільнасць і трываласць формаў грамадскага сужыцця, каштоўнасцяў і ўзораў паводзінаў. Такі стан рэчаў сцісла аб'ядноўваецца з культурным эгалітарыз мам яе членаў, якія адначасова моцна прасякнуты багатай фальклорнай культурай, моцнай повяззю селяніна з сям'ёй і вясковай супольнасцю. На адрозненне ад двухузроўневага ўкладу сувязі, што выступае ў нацыянальных супольнасцях (прывычныя сувязі — ідэалагічныя сувязі), этнічная група не валодае ніякімі істотнымі пазалакальнымі суаднясеннямі (акрамя рэлігійных), якія маглі б рэкампенсаваць магчымае аслабленне сувязі з лакальнай супольнасцю. У этнічнай супольнасці адзінка падлягае даволі моцнаму грамадскаму кантролю. Яе члены арыентаваны на яе захаванне ў нязменным выглядзе, бароняцца ад зменаў, што руйнуюць іхні штодзённы свет прыватнай радзімы. Іншага свету, у якім яны маглі б знайсці псіхічную апору, яны не ведаюць.
Кансерватыўным устаноўкам спрыяе забеспячэнне значнай часткі этнічнай культуры санкцыяй святасці. „«Святымі», — піша, спасылаючыся на бэкераўскае бачанне сакральнага грамадства, Уладзімеж Паўлючук, — былі традыцыйныя звычаі, традыцыйны спосаб апрацоўкі зямлі, падрыхтоўкі, спажывання ежы і да т. п. Гэтая «святасць», аднак, не вынікала з «падпарадкавання» народнай культуры рэлігіі. Сакральнасць традыцыйных народных супольнасцяў не заключалася ў тым, што ўсе элементы іх культуры былі падпарадкаваны рэлігійнай дактрыне або ідэі ўсемагутнага Бога, але ў тым, што яны былі «святыя» самі па сабе, былі элементамі, якім этнічная група надавала найвышэйшы ранг, значэнне і шанаванне. Усё, што спрадвеку рабілася ў этнічнай групе, было ў нейкім сэнсе «святое», а ўсё, што прыходзіла збоку — амаральнае і грэшнае" 35. Незалежна ад так зразуметай сферы святасці рэлігія часта выконвае ў этнічнай групе ролю аднаго з галоўных элементаў культуры, што адрозніваюць яе ад іншых супольнасцяў, што цягнуць за сабой набор адпаведных ёй вартасцяў і звычаяў.
Народная кансерватыўнасць спрычыняецца да таго, што этнічныя групы не з'яўляюцца супольнасцямі, якія ад пачатку арыентаваны на культурную экспансію. Схільнасць да захавання сваёй супольнасці ў традыцыйным (нязменным), культурна і класава аднародным стане ў сітуацыі, калі культура не трактуецца ідэалагічна, рэфлексіўна, не з'яўляецца аўтатэліч най вартасцю.Пры адноснай замкнёнасці групы такая схільнасць не спрыяе фармаванню экспансіўных установак, затое спрыяе ахоўным устаноўкам (таксама ў іх культурным вымярэнні).
Празмерным спрашчэннем было б сцвярджаць, што этнічная група пазбаўлена якой-небудзь гістарычнай свядомасці. Аднак гэтая свядомасць адрозніваецца ад свядомасці, уласцівай сучаснаму, індустрыяльнаму, пісьмоваму грамадству. Мінулае для членаў этнічнага згуртавання — гэта перадусім традыцыя, а таксама не надта вялікі набор гістарычных, моцна міфалагізаваных фактаў. Свет мінулага — падобна як невядомы далёкі свет — як бы хаваецца за туманам, ён уяўляе сабой выпадковы набор падзей; важнай з'яўляецца тая яго частка, якая адраджаецца ў традыцыі, цыклічнасці працы на зямлі, адзначэнні святаў, існаванні сям'і (так трэба рабіць, бо «так рабілі нашы дзяды і прадзеды») . Таму ў этнічнай групе не дамінуе ўласцівы сучаснаму грамадству лінейны час (лінейна спарадкаваны ход падзей). Этнічная група жыве цяпершчынай, якая ёсць узнаўленне традыцыі; будучыня — асабліва ў яе развіццёвым вымярэнні — пазначана слаба. Гэта выразна адрознівае этнічную групу ад нацыі.
Этнічная група не будуе сваю адрознасць у апоры на веру ў агульнасць крыві, паходжання, як гэта назіраецца ў пляменнай супольнасці 36. Яе характарызуюць штодзённыя непасрэдныя кантакты, што акрэсліваюць агульнасць групы (тып сувязі) і яе тэрытарыяльныя межы. „Псіхічны кантакт паасобных людскіх адзінак у традыцыйнай тэрытарыяльнай супольнасці, — піша У. Паўлючук, — тым адрозніваецца ад кантактаў ва ўрбанізаваным грамадстве, што ён датычыць усёй асобы, а не толькі яе «фрагментаў». Назіранню, зацікаўлен ню, ацэнцы і кантролю падлягаюць усе дзеянні адзінак, усе іх рысы; усе яе грамадскія ролі акумуляваны, злучаны, і ўсе ўклады роляў замкнёны ў межах супольнасці, не выходзяць па-за яе рамкі"37. Працэс прымання больш шырокіх ідэалагічных суаднясенняў панадлакальнага характару суправаджаецца звычайна паслабленнем кантактаў гэтага тыпу. Гэта вядзе да трансфармацыі культуры этнічнай групы, нярэдка дэзінтэгруе яе ранейшыя структуры (напрыклад, змяншэнне значнасці характэрных для традыцыйных вясковых супольнасцяў мясцовых аўтарытэтаў).
Этнічная група не з'яўляецца арганізаванай супольнас цю. „Сваёй адрознасцю яна не абавязана свядомай і наўмыснай дзейнасці, якая ставіць сабе задачу культываваць свае групавыя рысы. Усе інстытуцыі і арганізацыі, што існуюць і дзейнічаюць на абшары гэтай групы, існуюць і дзейнічаюць дзеля іншых прычын, яны не з'яўляюцца функцыяй адрознасці этнічнай групы"38.
Этнічнае згуртаванне нярэдка не валодае таксама агульнай назвай, якая ахоплівае ўсіх яго членаў. Бывае, што назва з'яўляецца агульнай для некалькіх этнічных згуртаванняў, ахоплівае толькі частку згуртавання (мае рэгіянальны характар) або дамінуе акрэсленне «я — мясцовы» або назва, абумоўленая тапаніміяй. Падпарадкаванне такой тэрміналогіі часта ёсць толькі ўсведамленне назвы, а не прыналежнасць да больш шырокай гістарычна-культурнай супольнасці (так адбываецца асабліва тады, калі назвы не маюць выразнага рэлігійнага суаднясення).
Шмат разоў падкрэслівалася як канстытутыўнае, так і вылучальнае значэнне мовы для этнічных груп (згуртаванняў), і, асабліва, нацый у нашай частцы кантынента (нягледзячы на існаванне адступленняў ад гэтага — напрыклад, харваты і сербы). Увогуле можна сказаць, што мова можа выконваць — у рамках даследчыцкай праблематыкі дадзеных разважанняў — дзве асноўныя функцыі. Па-першае, як складнік прывычнай сувязі яна з'яўляецца сродкам камунікацыі. «Такая мова здаецца большасці людзей адзіным натуральным спосабам зносінаў, бо ж у традыцыйных культурах чужынец, які не разумее мовы, успрымаецца як нямы або барбар»39 . Па-другое, мова можа кваліфікавацца як вартасць сама па сабе, істотны складнік ідэалогіі, які правільна тлумачыць людзям блізкі і далёкі свет, незалежна ад яго штодзённай функцыі інструмента камунікацыі з акружэннем. Першая функцыя выразна бліжэйшая этнічнай групе. Мова часта вызначае межы падзелу на сваіх і чужых, бо яна цягне за сабой тую частку культуры, якая з'яўляецца істотным складнікам свойскасці. Мова робіць магчымым блізкі грамадскі і псіхічны кантакт. «Свае — гэта тыя, — піша Ёзаф Абрэмбскі, — хто ўмее ўключыцца ў гульню стэрэатыпных зваротаў і канвенцыйных формул, хто рэагуе на словы суразмоўцы паводле вядомага яму набору каментараў і выклічнікаў, хто свае эмоцыі маніфестуе з дапамогай тых самых сімвалаў, хто выкарыстоўвае тыя самыя праклёны і amitiйs, карыстаецца той самай тэхнікай жартаў, і мова каго (незалежна ад нязначных мясцовых адрозненняў) — эўфанічная, г. зн. гучыць у суладдзі з уласнай сістэмай суразмоўцы, не выклікае смешных асацыяцый і не сутыкаецца з непаразуменнямі і тармажэннем у слухача. Чужыя — гэта тыя, хто гэтым умовам не адпавядаюць» 40.
Гаворкі плебейскіх супольнасцяў, якія не валодаюць „уласнай" літаратурнай мовай, звычайна не сфармавалі такога запасу адцягненых паняццяў, які неабходны для асэнсаван ня свету ў ідэалагічных катэгорыях, ва ўсёй яго неаднарод насці і шырыні. Нягледзячы на прывязанасць да сваёй мовы (дыялекта) сяляне звычайна ўсведамлялі яе „простасць", нармальным лічылі тое, што панская мова адрозніваецца ад іхняй, што яна „лепшая", вартая таго, каб на ёй пісаць. Тое, што ўласнай мове ў такіх выпадках не прыпісваецца ідэалагічнага (аўтатэлічнага) вымярэння, прыводзіла да таго, што ў такіх выпадках значна лягчэй, чым гэта мае месца ў нацыянальнай супольнасці, адмаўляюцца ад сваёй мовы на карысць іншай у сітуацыі, калі паўсюдна з гэтага адчувалася карысць. Такія сітуацыі часцей узнікалі на памежжах, дзе дзвюхмоўе нярэдка вяло да паступовага прыняцця больш прыдатнага (незалежна ад таго, з якіх прычын) сродку зносінаў.
„Цалкам рэфлексіўнае пачуццё культурнай адрознасці, — заўважае А. Класкоўская, — не з'яўляецца абавязковай умовай захавання рысаў, уласцівых дадзенай культуры" 41. „Удзел у этнічных культурах, — піша тая самая аўтарка, — асабліва элементарных або традыцыйных і частковых, мае прывычны, менш рэфлексіўны характар. Гэты ўдзел з'яўляецца справай штодзённай практыкі, а не свядомасці" 42. Этнічная група не валодае дакладным ідэалагізаваным вобразам самой сябе. Яна не ў стане паглядзець на сябе збоку як на адну з многіх (прынамсі ў пэўных адносінах раўнацэнных) частак свету, які адрозніваецца ў грамадскім і культурным плане. Міжпакаленная перадача элементаў уласнай культуры асвечана традыцыяй, пачуццём іх свойскасці і прыдатнасці, яна не вынікае з іх ідэалагізацыі. Як заўважае Абрэмбскі, „этнічная група не валодае разбудаванай, крышталізаванай і інтэграванай этнічнай свядомасцю, г. зн. комплексам сістэматы заваных і ўзгодненых між сабой канцэпцый, які праз пэўную ўяўленчую схему трактуе ўласную групавую рэчаіснасць… Уласны вобраз ёсць толькі адбітак тых кантрастаў, на падставе якіх якая-небудзь этнічная група вызначае адрознасць іншых груп. Усё, што група ацэньвае як сваё, уласнае, як тое, што адрознівае яе ад іншай этнічнай групы, ставіцца ў гэтую сувязь як антытэза тых рысаў, якія складаюць адрознасць чужой групы… Уяўленчую рэчаіснасць этнічнай групы вызначаюць, такім чынам, не столькі ўласныя і арыгінальныя ўяўленні пра сябе, колькі яе ўяўленні пра суседнія этнічныя групы і ўяўленні гэтых груп пра яе. Пачуццё адрознасці тут заўсёды дамінуе над усведамленнем супольнасці" 43. Таму самасвядомасць — у этнічным вымярэнні — з'яўляецца толькі ў працэсе канфрантацыі з іншымі, мае як бы другасны характар. Рэфлексія над непадобнасцю „чужых" выразна пераважае над аўтарэфлексіяй, спасціжэннем сваёй культурнай існасці. Стэрэатыпізацыі падлягаюць хутчэй іншыя шляхам суаднясення з уласнай звычайнасцю.
Аднак, сцвярджае У. Паўлючук, нягледзячы на „адсутнасць уласнай ідэалогіі этнічная група бароніць сваю інтэгральнасць, звычайна пасіўна супраціўляючыся любым інавацыям, часам актыўна, у выглядзе натывістычных, айчынных рэлігійных рухаў"44.
Пачуццё свойскасці, якое аб'ядноўвае этнічную групу, вынікае з выкарыстання той самай мовы, з агульнай маралі, агульнасці стылю жыцця (што выключае паноў). Таксама яно паходзіць з вонкавага выгляду, адзення, якое вызначае статус адзінкі, прыпісвае яе да пэўнай групы, хоць часам таксама выяўляе яе індывідуальнасць. Вынікам гэтага з'яўляецца схільнасць да эндагаміі ў межах этнічнай групы.
„Чужы" — гэта той, хто гаворыць на іншай мове, інакш апранаецца (выглядае), інакш паводзіць сябе, каму прыпісваюцца іншыя псіхічныя рысы. Непадобнасць у большай або меншай ступені мае пеяратыўнае вымярэнне, успрымаецца эмацыйна, аднак не павінна азначаць варожага стаўлення (дамінаваць можа, напрыклад, іронія). Нягледзячы на тое, што ў наяўнасці выразная схільнасць да стэрэатыпізацыі чужой групы, якая палягае на максімальным выяўленні (высмейванні) рысаў, адрозных ад тых, якія прыпісваюцца сабе, вобраз гэтай групы «аднак, не існуе як якая-небудзь гатовая, нязменная і вядомая кожнаму ў роўнай ступені схема»45. Стэрэатып не мае характару комплекснага ідэалагічнага апісання асобнай групы ў сукупнасці яе грамадскага жыцця, але аб'ядноўвае толькі яго фрагменты.
Апісваючы сувязі, якія аб'ядноўваюць этнічную групу, можна спаслацца на паняцце першабытнай групы. Наогул, гэта група невялікая, з сувязямі, якія абапіраюцца на непасрэдныя кантакты, наступствам чаго з'яўляецца уніфікацыя істотных для групы вартасцяў, узораў паводзінаў, нават рысаў асобы, стварэнне канфармісцкіх установак, моцны грамадскі кантроль, які ахоплівае сукупнасць паводзінаў і індывідуальнасцяў сваіх членаў. У ёй выступае выразная схільнасць да гамагеннасці на розных узроўнях, а на ўзроўні адзінкі — моцная эмацыйная прывычная сувязь з групай (а, хутчэй, з яе членамі). Этнічная група — гэта супольнасць, тэрытарыяльна абмежаваная адносна невялікай прасторай; часта яе таксама адрознівае значная ступень грамадскай, культурнай ізаляцыі.
Карыстаючыся тэрміналогіяй Станіслава Асоўскага, можна сказаць, што этнічную групу трэба разумець «дыстрыбу тыўна», а не «калектыўна» 46. Гэта азначае, што салідарнасць, якая аб'ядноўвае адзінкі з групай, ёсць наступства сувязі адзінак з паасобнымі членамі групы, а не вынік стасунку адзінак да групы як ідэалагізаванага цэлага. Гэта сувязь фармуецца, абапіраючыся на набор рысаў з акрэсленай, у пэўнай ступені зменнай, канфігурацыяй і інтэнсіўнасцю. Недахоп трывалай адназначнай сувязі паміж аб'ектыўнымі і суб'ектыўнымі рысамі вядзе да таго, што этнічнасць трэба разглядаць як пэўны канструкт, катэгорыю аналізу грамадства, а не як паняцце, якое адлюстроўвае рэальныя, адназначна акрэсленыя межы дадзенай сукупнасці, што адрозніваюць універсальную структуру яе істотных рысаў (агульную для розных этнічных супольнасцяў) . Этнічнасць (асабліва зразуметая шырэй, чым этнічнасць згуртавання) змяняецца ў часе і прасторы. Субстытуцыі могуць падлягаць часам нават яе карэнныя вартасці — істотныя элементы этнічнай сувязі. Гэта абумоўлена працэсамі, якія адбываюцца ў паасобных частках дадзенага этнічнага абшару, у значнай ступені гэтыя працэсы яе адрозніва юць (напрыклад, падзеленыя ў ХIХ стагоддзі на праваслаў ную і уніяцкую часткі Украіна і Румынія).
Этнічныя сувязі вынікаюць з пачуцця свойскасці групы, а не этнічнай свядомасці як выразна акрэсленага бачання ўласнага згуртавання — якое ў такім спосабам развітай форме ў прынцыпе не існуе (хоць часам вымалёўваецца, асабліва ў кантактах з «чужымі»). У пэўнай ступені, аднак, можна гаварыць пра этнічную тоеснасць (якая вынікае з адносінаў, што існуюць паміж адзінкай і групай). Гэтая тоеснасць, зрэшты, слаба аформлена, на што ёсць шмат прычын. У свядомасці членаў этнічнай групы яна (група) слаба зафіксава ная як нешта большае, чым простае згуртаванне адзінак, якое акрэслівае ўзровень адносінаў паміж ёй і адзінкай. Трэба памятаць таксама пра тое, што для народных масаў даіндустрыяльнай эпохі характэрна слабае фармаванне тоеснасці наогул (слабае адчуванне адзінкай сябе як суб'екта), што вынікае, між іншым, са значнай ступені прыняцця свайго месца ў грамадскай структуры (у сэнсе пачуцця прыпісанасці да яго, якое не падлягае змене), слабасці вартасцяў персаналістычнага тыпу. А. Класкоўская піша, што ў выпадку першапачатковай этнічнай групы «не лічыцца неабгрунтаваным, што гэтая «тоеснасць» з'яўляецца, хутчэй, справай прывычнай дзейнасці, чым самазваротнай рэфлексіі» 47. Умацаваць узровень тоеснасці могуць канфлікты, якія ўзнікаюць паміж членамі розных этнічных групаў, калі яны сутыкаюцца паміж сабой.
Этнічная тоеснасць — гэта перадусім грамадская, а не асабістая тоеснасць. Этнічная тоеснасць — гэта ўспрыманне сябе праз прызму свойскасці акружэння, фіксацыя ў сабе тых самых рысаў, што і ў іншых людзей, таго, што аб'ядноўвае з іншымі, што з'яўляецца тыповым. Адрозненні адзінкавых рысаў успрымаюцца хутчэй на ўзроўні рэфлексіі псіхічнай прыроды — а не сацыялагічнай, у тым сэнсе, што яны не з'яўляюцца вартасцю з этнічнага пункту гледжання. Таму гэтыя адрозненні хутчэй адчуваюцца як пакутлівая іншасць, а не ўласны ўклад у этнічнасць. У даіндустрыяль ных, калектыўных супольнасцях, якія толькі ў нязначнай ступені прымаюць плюралізм, адрозненні наогул сутыкаюцца з грамадскім асуджэннем 48. Таму таксама асабістая тоеснасць у супольнасцях гэтага тыпу сфармавана вельмі слаба. Разрыў паміж грамадскай і асабістай тоеснасцю, які часам з'яўляецца ў этнічнай групе, калі нават і існуе, аднак ён вельмі слабы з прычыны не вельмі выразнай сфармаванасці ўсёй сістэмы тоеснасцяў, слабага пачуцця аўтарэфлексіі, адсутнасці ідэалагізацыі групавой этнічнасці.
Падсумоўваючы сказанае вышэй, можна прыняць, што этнічная група — гэта супольнасць з высокай ступенню культурна-прасторавай замкнёнасці, аб'яднаная прывычнымі сувязямі, пачуццём свойскасці ў дачыненні да ўласцівай ёй культуры. Гэтая супольнасць моцна звязана з традыцыяй і арыентавана на існаванне ў значнай ступені ў нязменнай форме (жыве сённяшнім днём як узнаўленнем мінулага). Яна этнічна не арганізаваная, адносна аднародная ў культурным (моўным) плане, характарызуецца дастасаваннем катэгорыі „мы" толькі ў сферы непасрэднага асабістага досведу ў межах вёскі, парафіі, ваколіцы. Яна не валодае выразна сфармаваным усведамлен нем сваёй групавой адрознасці ў поўнай, ідэалагізаванай форме, затое на ўзроўні адзінак характарызуецца этнічнай (культурнай) тоеснасцю з нізкім узроўнем аўтарэфлексіі. Пачуццё этнічнасці месціцца ў межах паняцця С. Асоўскага „прыватнай радзімы", ахоплівае наогул дапісьмовы народ і ў прынятым тут разуменні ўласціва перыяду феадалізму і пачаткам капіталізму, калі фармальна (у феадалізме) і фактычна (у пачатках капіталізму) грамадскія бар'еры, якія робяць немагчымымі больш шырокія кантакты, яшчэ не былі зруйнаваны.
З польскай пераклаў Сяргей Запрудскі
1 Да Цэнтральна–Усходняй Еўропы ў ХІХ ст. я б аднёс абшар, які распасціраецца паміж землямі, густа заселенымі рускамоўным насельніцтвам на ўсходзе, нямецкамоўным на захадзе i праваслаўным на поўдні, з поўначы абмежаваны Балтыйскім морам. Яе тэрыторыя супадала ў значнай ступені з межамі былой Рэчы Паспалітай, а таксама з Каронай св. Стэфана (беручы пад увагу таксама Чэхію і Славенію; здаецца, цяжка не далучыць тады да яе і нямецкамоўныя землі Аўстрыi). Гэты абшар паступова звужаўся на ўсходзе разам з ліквідацыяй уніяцкай царквы ў 1839 г., экспансіяй праваслаўя і рускай мовы. Нацыянальныя працэсы развіваліся на гэтай тэрыторыі ў многіх адносінах аналагічна да тых, якія праходзілі на землях Паўднёва–Усходняй Еўропы (праваслаўных, доўгі час падпарадкаваных Tурцыі).
2 Гл. м.ін.: Radzik R. Formowanie sie narodow w Europie Srodkowo–Wschodniej // Kultura i Spoleczenstwo. 1993, nr 4; Ён жа, Ewolucja narodowa spolecznosci Kresow Wschodnich // Kultura i Spoleczenstwo. 1991, nr 2; Ён жа, Idea narodu bialoruskiego w drukach narodnikow grupy petersburskiego pisma „Гоmoh“ // Slavia Orientalis. 1995, nr 3; Ён жа, Samookreslanie jako element swiadomosci etnicznej ludu bialoruskiego w XIX wieku // Przeglad Wschodni. 1997, z. 3 (15).
3 Гл. Kloskowska A. Stereotypy a rzeczywistosc narodowej identyfikacji i przyswojenia kultury // Kultura i Spoleczenstwo. 1993, nr 4. S. 41.
4 Kuninski M. Myslenie modelowe w socjologii Maxa Webera. Wroclaw, 1980. S. 14.
5 Яна не тычыцца кожнага паасобнага факту нацыянальнай традыцыі, але апрабуе яе існаванне ў агульным сэнсе.
6 На гэта звяртае ўвагу Aнтанінa Kласкоўскaя, калі піша пра групавую нацыянальную тоеснасць: Kloskowska A. Konwersja narodowa i narodowe kultury. Studium przypadku // Kultura i Spoleczenstwo. 1992, nr. 4. S. 12.
7 Holly R. Zalozenia psychospolecznej koncepcji swiadomosci // Studia socjologiczne. 1988, nr 3. S. 105.
8 Kloskowska A. Konwersja... S. 11.
9 Smolicz J. J. Jezyk jako wartosc rdzenna, w: Oblicza polskosci. Red. A. Kloskowska. Warszawa, 1990. S. 211; Гл. таксама: Smolicz J. Wartosci rdzenne a tozsamosc kulturowa // Kultura i Spoleczenstwo. 1987. nr l. S. 59. „Cувязь паміж карэннымі каштоўнасцямі i грамадскай сістэмай, — піша Я. Смоліч, — падтрымліваецца праз групавую тоеснасць групы, члены якой адчуваюць яе з прычыны прыняцця іншых каштоўнасцяў, названую Дуркгаймам i Парсансам «салідарнасцю» групы“ (s. 69).
10 Гл.: Dyczewski L. Kultura polska w procesie przemian. Lublin, 1993. S. 60–61.
11 Bausinger H. Senseless Identity, у: Jakobson–Widding A. (ed.), Identity: Personal and Socio–Cultural. A Symposium // Acta Universitatis Upsaliensis. Uppsala, 1983. S. 337, цыт. з: Bokszanski Z. Tozsamosc jednostki w perspektywie teorii socjologicznej. Lodz, 1989, S. 12.
12 Гл.: Boski P., Jarymowicz M., Malewska–Peyre H. Tozsamosc a odmiennosc kulturowa. Warszawa, 1992. S. 82; Boski P. Studia nad tozsamoscia narodowa Polakow w kraju i na emigracji: zmiany w skladnikach kryterialnych i korelatywnych // Kultura i Spoleczenstwo. 1991. nr. 4. S. 140, дзе аўтар піша: „Вынікамі гэтага падзелу з’яўляюцца таксама розныя мовы апісання тоеснасці: мова псіхалагічных рысаў адзінкі versus мова элементаў культуры, агульнай для дадзенай групы (напр. народу)“.
13 Melchior M. Spoleczna tozsamosc jednostki. Warszawa, 1990. S. 44.
14 Тамсама. У адрозненні ад Малгажаты Мельхіёр, а таксама некаторых іншых даследчыкаў, якія аддзяляюць пачуццё тоеснасці (сябе) ад тоеснасці, разуметай як спасціжэнне адзінкі іншымі, я звязваю тоеснасць выключна з самасвядомасцю, гэта суб’ектыўнае спасціжэнне сябе (таму пачуццё тоеснасці для мяне адназначнае з тоеснасцю).
15 Breakwell G.M. Formulations and Searches, у: Threatened Identities. Edited by G.M. Breakwell, John Wiley and Sous Ltd., 1983. Цыт. па: Melchior M. Op.cit. S. 49.
16 Гл.: Melchior M. Op.cit. S. 23.
17 „Развітая грамадская сувязь, — піша Г.Бабінскі, — стварае пэўную структуру, г.зн., што яе cкладовыя часткі звязаныя між сабою, што знікненне ці ўзрастанне аднаго элемента суправаджаецца зменамі іншых“. Babinski G. Wiez etniczna a procesy asymilacji. Przemiany organizacji etnicznych. Zagadnienia teoretyczne i metodologiczne // Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellonskiego. Prace Polonijne. Z. 10. Warszawa—Krakow, 1986. S. 31.
18 Уладыслаў Яхер так піша пра сувязі ў дзвюх асобных сферах — сферы паводзінаў i перажыванняў: „Гэтае адрозненне вельмі важнае як з анталагічна–пазнавальнага погляду (адрозненне біхевіярыстычных і псіхалагічных катэгорый), так i з метадалагічнага (розніца спосабаў атрымання дадзеных аб кожным з гэтых двух тыпаў з’яваў). Таму чымсьці іншым з’яўляецца тое, што мы назвалі б сувяззю ў кожнай з гэтых дзвюх сфераў. У сферы паводзінаў — якую можам назіраць непасрэдна — гэта будуць з’явы супрацоўніцтва, дапамогі, апекі, абмену, якія ў антрапалогіі акрэсліваюцца сцісла як «узаемадзеянне». У сферы перажыванняў — аб якіх мы можам рабіць высновы толькі апасродкавана — гэта будуць з’явы ідэнтыфікацыі, пачуцця «мы», consensus і г.д., якія можна было б назваць сцісла як «пачуццё сувязі», «усведамленне сувязі» з кім–небудзь“: Jacher W. Wiez spoleczna w teorii i praktyce. Katowice, 1987. S 35.
19 У выпадку нацыі, а таксама ў выпадку іншых супольнасцяў, напр., рэлігійных, часта выступае выразны разрыў паміж прынятаю ідэяю і дэманстрацыяй заключаных у ёй наказаў да дзеяння (аналагічна разрыву паміж каштоўнасцямі прызнанымі і тымі, што рэалізуюцца).
20 Гл.: Ossowski S. O osobliwosciach nauk spolecznych, у: яго ж, Dziela, t. IV. Warszawa, 1967. S. 153–154, 158, 162–164; таксама: Merton R.K. Teoria socjologiczna i struktura spoleczna. Tlum. E. Morawska, J. Wertenstein–Zulawski. Red. J. J. Wiatr. Warszawa, 1982. S. 342–344.
2l Buczkowski P. Uwagi o strukturze swiadomosci spolecznej // Kultura i Spoleczenstwo. 1987, nr 4. S.147.
22 Цікавы прыклад падае Марэк Карп, які апісвае з’явы неўспрымання беларускамоўнымі катaлікамі Беласточчыны (а значыць насельніцтва з беларускім этнічным карэннем) сваёй мовы як мовы супольнай з насельніцтвам суседніх праваслаўных вёсак, што карыстаецца гэтым самым дыялектам, асабліва калі яна называецца беларускай: Karp M. J. Miedzy Narwia a Biebrza // Res Publica. 1987, nr 2. S. 32; Гл. таксама яго ж: Krynki — obcosc i bliskosc // Wiez. 1987, nr 4. S. 65 (выказванне Сакрата Яновіча на гэты конт).
23 Гл.: Rybicki P. Struktura spolecznego swiata. Studia z teorii spolecznej. Warszawa, 1979. S. 691–692, 716.
24 Тамсама. S. 694.
25 Malikowski M. Pojaciowo–teoretyczne aspekty kontrowersji wokol istoty wiazi spolecznej // Studia Socjologiczne. 1979, nr 4. S. 28.
26 Jacher W. Op. cit. S. 29.
27 Rybicki P. Op. cit. S. 686.
28 Таму, між іншым, Антаніна Класкоўска надае тэрміну „тоеснасць“ значэнне выключна агульнае, цэласнае, лічачы, што „гаварыць трэба пра нацыянальную ідэнтыфікацыю як пра частку ці элемент тоеснасці“ i адпаведна пра іншыя частковыя ідэнтыфікацыі: Kloskowska A. Tozsamosc i identyfikacja narodowa w perspektywie historycznej i psychologicznej // Kultura i Spoleczenstwo. 1992, nr l. S. 139.
29 Jelenska E. Wies Komarowicze w powiecie mozyrskim, [odbitka] // Wisla, t. V. 1892. S. 51.
30 „Нашыя сяляне з Галіцыі, якія жывуць па правы бок Віслы, — успамінае Вінцэнт Вітас, — вельмі доўга сваіх суседзяў з другога боку лічылі маскалямі i дзівіліся з таго, што яны размаўляюць па–польску, і ставіліся да іх з большым падазрэннем, чым да немцаў або яўрэяў“. „Аж цяжка паверыць, — каментуе словы Вітаса Алена Брадоўская, — калі піша, што «вялікае абурэнне» выклікалі сярод сялянскіх сем’яў яго ваколіцы весткі пра шлюбы польскіх эмігрантаў з Галіцыі з эмігрантамі–палякамі з захопленай расійскай тэрыторыі“, цыт. па: Brodowska H. Chlopi o sobie i Polsce. Rozwoj swiadomosci spoleczno–narodowej. Warszawa, 1984. S. 199.
31 Znaniecki F. Socjologia wychowania. Т.1. Warszawa, 1973. S. 57.
32 Ossowski S. Analiza socjologiczna pojada ojczyzny, y: яго ж, Dziela, t. III. Warszawa, 1967. S. 210 ff.
33 Kloskowska A. Kultura narodowa, y: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Pojacia i problemy wiedzy o kulturze. Red. A. Kloskowska. Wroclaw, 1991. S. 52.
34 Znaniecki F. Wspolczesne narody. Tlum. Z. Dulczewski. Warszawa, 1990. S. 25.
35 Pawluczuk W. Swiatopoglad jednostki w warunkach rozpadu spolecznosci tradycyjnej. Warszawa, 1972. S. 44.
36 „Аднак галоўнай розніцаю паміж этнічнаю групаю і племем, — піша Юзаф Абрэмбскі, — з’яўляецца тое, што племя ёсць групай генетычнай, гэта значыць такой, у якой ролю групавой сувязі выконвае свядомасць ці міф паходжання ад супольных продкаў, i ў якой гэты момант становіцца адным з найважнейшых фактараў племянной арганізацыі і сувязяў групы з яе тэрыторыяй. Гэтыя рысы чужыя для групы этнічнай“: Obrebski J. Problem grup etnicznych w etnologii i jego socjologiczne ujecie // Przeglad Socjologiczny, t. IV. 1936. nr 1–2. S. 182.
37 Pawluczuk W. Swiatopoglаd jednostki... S. 15–16.
38 Obrebski J. Problem... S. 184.
39 Kloskowska A. Kultura narodowa i narodowa identyfikacja: dwoistosc funkcji, y: Oblicza polskosci... S. 18.
40 Obrebski J. Problem... S. 189, піша: „Гэтыя дзве рысы: мова i строй (адзенне) з’яўляюцца самымі сталымі элементамі партрэту чужой групы і найчасцей у ім фігуруюць“.
41 Kloskowska A. Socjologia kultury. Warszawa, 1981. S. 97.
42 Kloskowska A. Kultura narodowa, y: Encyklopedia... S. 52.
43 Obrzbski J. Problem... S. 187.
44 Pawluczuk W. Ukraina. Polityka i mistyka. Krakow, 1998. S. 8.
45 Obrebski J. Problem... S. 187.
46 Ossowski S. O osobliwosciach... S.158.
47 „Рэфлексія, — піша далей А.Kласкоўская, — нараджаецца хутчэй у кантактах з культурнаю чужасцю. Своеасаблівасць уласнай культуры не мусіць усведамляцца, пакуль група не змушаная канфрантаваць з іншай культурай. Уласны спосаб жыцця, папросту відавочны, не будзіць рэфлексіі. Пры гэтым ён становіць цэласнаць, у якой навыкавыя спосабы практычнай дзейнасці неразрыўна сплеценыя са сфераю сімвалічных сэнсаў, што не выяўляюцца ў дыскурсіўнай форме“: Kloskowska A. Tozsamosc i identyfikacja narodowa w perspektywie historycznej i psychologicznej // Kultura i Spoleczenstwo. 1992, nr l. S.132.
48 Адступленні ад гэтага успрымаюцца грамадствам (ці хоць яго часткай) як штось такое, што можна б назваць „творчаю мадэрнізацыяй традыцыі“, напр., са звяртаннем да сферы sacrum (секты), хоць не толькі.
49 Andersen B. Imagined Communities. Reflections on tne Origin and Spread of Nationalism. Verso, London – New York, 1991.
50 Bockenforde E–W. Narod — tozsamosc w swych roznych postaciach, у: Tozsamosc w czasach zmiany. Rozmowy w Castel Gandolfo. Krakow, 1995. S. 127 (спас. 22).
51 Szacki J. O narodzie i nacjonalizmie // Znak. 1997, nr 3. S. 14.
52 Kloskowska A. Skad i po co narod? // Znak. 1997, nr 3. S. 70.
53 Kloskowska A. Kultura narodowa i narodowa identyfikacja... S. 12.
54 Gellner E.A. Dwie formy wiazi spoleczenstw zlozonych a proces narodotworczy, y: Sytuacja mniejszosciowa i tozsamosc. Red. Z. Mach i A. K. Paluch // Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellonskiego. Prace Socjologiczne, t. XXIX, z. 15. Krakow, 1992. S. 88; Гл. таксама: Gellner E. Narody i nacjonalizm. Tlum. T. Holowka. Warszawa, 1991.
55 Ossowski S. O osobliwosciach... S. 161.
56 Zajaczkowski A. Czarna Afryka –– zagadnienia narodu i panstwa // Studia Socjologiczne. 1981, nr l. S.182.
57 Chalasinski J. Przeszlosc i przyszlosc inteligencji polskiej. Warszawa, 1958. S. 121–122.
58 Ossowski S. Przemiany wzorow we wspolczesnej ideologii narodowej, y: яго ж, Dziela, t. III. Warszawa, 1967. S. 241.
59 Iснуе думка, што тэрытарыялізм з’яўляецца формаю паводзінаў, абумоўленаю не толькі грамадска–культурна, але і біялагічна, як з’ява, якая кантралюе агрэсію праз размежаванне сферы ўплываў: P.L. van den Berghe. Bestia wraca do lask: w strone biospolecznej teorii agresji, y: Czlowiek, zwierze spoleczne. Wybr.: B. Szacka i J. Szacki. Warszawa, 1991. S. 95–126.
60 Гл.: Lynn R. Socjobiologia nacjonalizmu, y: Czlowiek, zwierze spoleczne...
61 Гл.: Gellner E. Narody... S. 48 ff.
62 Znaniecki F. Sily spoleczne w walce o Pomorze, y: Wspolczesne narody... S. 368.
63 Гл.: Smith A.D. Theories of Nationalism. London, 1983. 41 ff.
64 Greenfeld L. Nationalism. Five Roads to Modernity. Harvard Univ. Press, Cambridge, Mass., London, 1992. 18.
65 Сміт Э. Нацыяналізм у дваццатым стагоддзі. Miнск, 1995. С. 177 (словы гэтыя Сміт аднёс да народаў палітычных, а не этнічных).
66 Deutsch K.W. Nationalism and Social Communication. Massachusetts, 1966. 97; таксама: Gellner E. Narody... S. 93, дзе аўтар піша: „у індустрыяльных грамадствах камунікаванне, a значыць і культура набірае небывалую раней значнасць“.
67 Pawluczuk W. Swiatopoglad... S. 31.
68 Shils E. Narod, narodowosc i nacjonalizm a spoleczenstwo obywatelskie // Sprawy Narodowosciowe. Seria Nowa, t. V. 1996, z. l (8). S. 20.
69 Kloskowska A. Kultury narodowe...
70 Гл. тамcама, s. 86.
71 Ossowski S. O osobliwosciach... S. 158.
Этнічнае згуртаванне можна адрозніць ад грамадскага калектыву этнаграфічнага характару шляхам прыпісвання апошняму выключна аб'ектыўных культурных рысаў. Этнаграфічны калектыў — гэта не група людзей, нават калі сярод яго членаў існуе ўсведамленне агульнасці пэўных рысаў (датычных, напрыклад, асаблівасцяў пабудоў), ён не выклікае ўзнікнення грамадскіх сувязяў, не цягне за сабой пачуцця агульнасці. Іншай праблемай з'яўляецца адрозненне этнічнага згуртавання ад этнічнай групы. Этнічнае згуртаванне (якое звычайна ў літаратуры мянуецца этнічнай групай) акрэсліваецца найчасцей шляхам прыпісвання яму як аб'ектыўных рысаў, прадуктаў культуры (мова, рэлігія, строі), так і свядомасных (пачуццё супольнасці). Сферы „дзеяння" аб'ектыўных рысаў звычайна не супадаюць са сферай пашырэння пачуцця агульнасці і адрознасці (больш за гэта, аб'ектыўныя рысы таксама цалкам не супадаюць, асабліва на памежжах). Шматлікае, часта размешчанае на значнай тэрыторыі, даіндустрыяльнае этнічнае згуртаванне не ёсць група, бо яго члены не ведаюць, якую тэрыторыю яны займаюць, не маюць трывалага пачуцця грамадскай сувязі з людзьмі па-за абшарам лакальнай супольнасці, не ведаюць пра іх існаванне (або вонкавы, невядомы і аддалены ад іх свет ёсць праекцыя іхняга ўласнага акружэння), а іх уяўленні на гэты конт — туманныя. „Яны перакананыя, — піша Эма Еленьская пра палешукоў пачатку 90-ых гадоў мінулага стагоддзя, — што селянін-мужык ва ўсім свеце цалкам да іх падобны, размаўляе па-беларуску, па-просту, вызнае такую самую праваслаўную веру"29. Этнічнае згуртаванне тут, такім чынам, не акрэслена найменнем калектыву (нягледзячы на значную да яго блізкасць), таму што падчас з'яўлення яго членаў у тэрытарыяльна (але не этнічна) чужой лакальнай супольнасці часам да іх стасуецца ў меншай або ў большай ступені пачуццё свойскасці. Этнічнае згуртаванне, такім чынам, складаецца з некалькіх этнічных групаў (лакальных супольнасцяў). Яго можна кваліфікаваць як „ланцуг" звязаных міжсобку этнічных групаў, прычым кожная з іх аб'яднаная пачуццём свойскасці ў рамках лакальнай супольнасці.
Свойскасць, якая акрэслівае групавую этнічнасць, не мае ідэалагізаванага характару. Яна вынікае з пачуцця валодання агульнай культурай, элементы якой (іх канфігурацыя) выразна не акрэслены (гэта значыць не заўсёды ідэнтычныя ў кожнай з груп, што складаюць этнічнае згуртаванне). Так зразуметая свойскасць з'яўляецца рознаўзроўневым паняццем. Яе істотным складнікам ёсць прасторавая блізкасць. Кантакты тыпу face to face акрэсліваюць яе прывычны характар і вызначаюць яе тэрытарыяльнае пашырэнне. Можна таксама гаварыць пра пачуццё тэрытарыяльнай свойскасці — увогуле значна больш слабай, чым этнічная (культурная). Тэрытарыяльная свойскасць узнікае ў працэсе супольнага жыцця на супольнай тэрыторыі дзвюх або больш культурных, этнічных групаў, іх узаемнага знаёмства, блізкасці, хоць і адрознасці. Яна вынікае з магчымасці валодання (напрыклад, з архітэкта нічна-ландшафтавага пункту гледжання) супольнай прыватнай радзімай; з'яўляецца свойскасцю з пункту гледжання знаёмасці і прывычнасці да асаблівасці. Этнічныя дыстанцыі ў межах тэрытарыяльнай свойскасці абумоўлены сітуацыйна. Як змест, так і грамадскія вынікі зразуметай пазаэтнічна тэрытарыяльнай свойскасці адрозніваюцца ад зместу і вынікаў этнічнай свойскасці.
Свойскасць этнічнай групы прасторава акрэслена ў межах вёскі, парафіі, ваколіцы, яна праяўляецца ў частых штодзённых і святочных кантактах. Прасторавая блізкасць з'яўляецца настолькі істотным элементам пачуцця свойскасці этнічнай групы, што гэта адрознівае яе ад этнічнага згуртаван ня, межы якога невядомыя яго членам, а ўзаемнае падабенства ўсведамляецца толькі ў моманты сутыкненняў. Аднак нярэдка — асабліва ў сувязі са з'яўленнем дзяржаўных межаў, што раздзяляюць этнічную супольнасць, — пачуццё свойскасці такое слабае, што пра этнічнае згуртаванне мы можам гаварыць хутчэй у катэгорыях яго аб'ектыўных рысаў, спасцераганых вонкавымі назіральнікамі, чым з пункту гледжання яго членаў30. У гэтым хаваецца прычына размяшчэння этнічнага згуртавання паміж групай і калектывам. Выкарыстанне тэрміна „згуртаванне" вынікае з адсутнасці лепшага адпаведніка. Найчасцей рысай, якая адрознівае этнічнае згуртаван не, лічыцца мова.
У этнічнай групе пачуццё агульнасці вынікае са штодзённага непасрэднага досведу індывідыумаў, гэта пачуццё не выходзіць па-за межы навакольных вёсак. Прычынай гэтага з'яўляецца слабая прасторавая грамадская мабільнасць, а таксама адсутнасць пісьменнасці (што робіць немагчымым прыняцце ідэалагічных катэгорый мыслення). Месца, заселенае этнічнай групай, успрымаецца ў меншай або ў большай ступені як цэнтр свету. Яе члены лічаць сябе звычайнымі, нармальнымі, „мясцовымі", „тутэйшымі". Тое, што інакшае, — гэта не толькі „не маё", але і дзіўнае, не зусім нармальнае (нават калі датычыць суседняй, але этнічна іншай вёскі). Нярэдка гэта суправаджаецца не вельмі высокай ацэнкай уласнай культуры, разгляданай як „простая" ў супастаўленні з вышэйшай культурай. Гэта, аднак, не значыць, што ў сваіх фрагментах апошняя не ўспрымаецца як дзіўная — культура паноў і гарадскіх інтэлігентаў. Такім чынам зразуметая этнічнасць з'яўляецца народнай этнічнасцю, плебейскай, перадусім сялянскай. Яна не мае вышэйшых станаў, адукаваных, сацыяльна мабільных (з іншым тыпам грамадскай сувязі і ўзроўнем сімвалічнай культуры). Яна не мае паноў (земляўласні каў), што жывуць сярод нацыі, — нават калі яны карыстаюц ца мовай, якая з'яўляецца літаратурнай формай гаворкі мясцовых сялян і вызнаюць тую самую рэлігію. У свядомасці народу існуе занадта вялікая, класава (станава) абумоўленая грамадская дыстанцыя, каб сяляне ўспрымалі сваіх паноў — нягледзячы на агульныя этнічныя карані — у катэгорыі „мы", гэта значыць у вузкім коле свойскасці. Абодва асяроддзі падзяліліся — так важнымі для сялян — стылем жыцця, норавамі; размяжоўваў класавы канфлікт (хоць аб'ядноўвала дваровая супольнасць). Толькі ідэя нацыі стала вартасцю, вышэйшай за гэтыя падзелы.
Этнічная група з'яўляецца супольнасцю з адносна значнай культурнай аднароднасцю. Фларыян Знанецкі звяртае ўвагу на тое, што (сялянскі) народ „не дапускае ў сябе ніякіх культурных адрозненняў; усведамленне яго культурнай своеасаблівасці навонкі звязваецца са свядомасцю, прынамсі, з вымаганнем поўнай аднароднасці ўнутры; усе гэтыя культурныя вартасці, якія адрозніваюць яго ад чужых, павінны быць агульнымі і аднолькавымі для ўсіх яго членаў. Пачуццё адрознасці і адзінства народу звязана з гэтай культурнай аднароднасцю: салідарнасць сягае датуль, дакуль ёсць аднароднасць" 31. Этнічную групу злучаюць прывычныя сувязі, выразна адрозныя ад ідэалагічных сувязяў, якія характарызуюць нацыю. Прывычную і ідэалагічную сувязі Станіслаў Асоўскі суаднёс з двума паняццямі радзімаў — прыватнай і ідэалагічнай 32. Прывычная сувязь абапіраецца на штодзённы досвед адзінкі, яе непасрэдныя кантакты з навакольнымі людзьмі, краем дзяцінства. Яна фармуецца ў лакальным асяроддзі, злучае адзінку з яе акружэннем як у геаграфічным вымярэнні (архітэктура, краявіды), так і ў грамадскім, культурным (звычаі, мова). Поруч з прыватнай радзімай яна характарызуе перадусім этнічную групу, затое не з'яўляецца істотным складнікам нацыі (хоць у ёй прысутнічае). Нацыю ўтвараюць ідэалагічныя сувязі (і ідэалагічная радзіма), чужыя этнічнай групе (згуртаванню). Ідэалагічная радзіма не з'яўляецца артыкуляцыяй непасрэдных уражанняў, затое ёсць ідэалагізаваным уяўленнем супольнасці, з якой адзінка атасаямляецца. Гэта супольнасць наогул значна больш шматлікая, яна жыве на значна шырэйшай тэрыторыі ў параўнанні з абшарам, які суадносіцца з паняццем прыватнай радзімы. Такім чынам, ідэалагічная сувязь грунтуецца на „свядомай, рэфлексіўнай прывязанасці да вартасцяў нацыянальнай культуры і ідэалагічнай радзімы як яе сінтэтычнага сімвала" 33. Яна аб'ядноўвае пісьменныя мабільныя супольнасці, звычайна моцна адрозныя сацыяльна, здольныя — з прычыны сваіх ведаў, катэгорый мыслення — да моцных эмацыйных панадлакальных суаднясенняў. Прывычныя сувязі аб'ядноўваюць супольнасці, што ўспрымаюцца ў катэгорыі этнічнай свойскасці. Яна фармуецца перадусім абапіраючыся на падабенства тых рысаў, якім даіндустрыяль ныя згуртаванні надаюць прынцыповае значэнне. Гэта акрэсліваецца ў працэсе штодзённых, непасрэдных міжасабовых кантактаў. Інакшасць не вынікае з прынятай ідэалогіі, але з сялянскага досведу, набытага ў працы, гульні, святкаванні.
Культура этнічнай групы як даіндустрыяльнага грамадства — гэта дапісьмовая культура 34. Яе творы перадаюцца выключна шляхам непасрэднага кантакту, маюць ананімны характар, наогул, успрымаюцца некрытычна (галоўным чынам, у працэсе выхавання дзіцяці), не падлягаюць раптоўным, прынцыповым зменам. Вусная перадача спрыяе фармаванню і захаванню міфаў. Такая культура насычана легендамі, паданнямі, мае моцную фальклорную афарбоўку. Гэта спрыяе фармаванню пазітыўнага стаўлення да традыцый, тармозіць крытыцызм, абмяжоўвае грамадскі нонканфармізм і адкрыццё лакальных супольнасцяў свету.
Этнічная група з'яўляецца кансерватыўнай замкнёнай супольнасцю з дамінаваннем статычных пазіцый над актыўнымі, арыентаваная на стабільнасць і трываласць формаў грамадскага сужыцця, каштоўнасцяў і ўзораў паводзінаў. Такі стан рэчаў сцісла аб'ядноўваецца з культурным эгалітарыз мам яе членаў, якія адначасова моцна прасякнуты багатай фальклорнай культурай, моцнай повяззю селяніна з сям'ёй і вясковай супольнасцю. На адрозненне ад двухузроўневага ўкладу сувязі, што выступае ў нацыянальных супольнасцях (прывычныя сувязі — ідэалагічныя сувязі), этнічная група не валодае ніякімі істотнымі пазалакальнымі суаднясеннямі (акрамя рэлігійных), якія маглі б рэкампенсаваць магчымае аслабленне сувязі з лакальнай супольнасцю. У этнічнай супольнасці адзінка падлягае даволі моцнаму грамадскаму кантролю. Яе члены арыентаваны на яе захаванне ў нязменным выглядзе, бароняцца ад зменаў, што руйнуюць іхні штодзённы свет прыватнай радзімы. Іншага свету, у якім яны маглі б знайсці псіхічную апору, яны не ведаюць.
Кансерватыўным устаноўкам спрыяе забеспячэнне значнай часткі этнічнай культуры санкцыяй святасці. „«Святымі», — піша, спасылаючыся на бэкераўскае бачанне сакральнага грамадства, Уладзімеж Паўлючук, — былі традыцыйныя звычаі, традыцыйны спосаб апрацоўкі зямлі, падрыхтоўкі, спажывання ежы і да т. п. Гэтая «святасць», аднак, не вынікала з «падпарадкавання» народнай культуры рэлігіі. Сакральнасць традыцыйных народных супольнасцяў не заключалася ў тым, што ўсе элементы іх культуры былі падпарадкаваны рэлігійнай дактрыне або ідэі ўсемагутнага Бога, але ў тым, што яны былі «святыя» самі па сабе, былі элементамі, якім этнічная група надавала найвышэйшы ранг, значэнне і шанаванне. Усё, што спрадвеку рабілася ў этнічнай групе, было ў нейкім сэнсе «святое», а ўсё, што прыходзіла збоку — амаральнае і грэшнае" 35. Незалежна ад так зразуметай сферы святасці рэлігія часта выконвае ў этнічнай групе ролю аднаго з галоўных элементаў культуры, што адрозніваюць яе ад іншых супольнасцяў, што цягнуць за сабой набор адпаведных ёй вартасцяў і звычаяў.
Народная кансерватыўнасць спрычыняецца да таго, што этнічныя групы не з'яўляюцца супольнасцямі, якія ад пачатку арыентаваны на культурную экспансію. Схільнасць да захавання сваёй супольнасці ў традыцыйным (нязменным), культурна і класава аднародным стане ў сітуацыі, калі культура не трактуецца ідэалагічна, рэфлексіўна, не з'яўляецца аўтатэліч най вартасцю.Пры адноснай замкнёнасці групы такая схільнасць не спрыяе фармаванню экспансіўных установак, затое спрыяе ахоўным устаноўкам (таксама ў іх культурным вымярэнні).
Празмерным спрашчэннем было б сцвярджаць, што этнічная група пазбаўлена якой-небудзь гістарычнай свядомасці. Аднак гэтая свядомасць адрозніваецца ад свядомасці, уласцівай сучаснаму, індустрыяльнаму, пісьмоваму грамадству. Мінулае для членаў этнічнага згуртавання — гэта перадусім традыцыя, а таксама не надта вялікі набор гістарычных, моцна міфалагізаваных фактаў. Свет мінулага — падобна як невядомы далёкі свет — як бы хаваецца за туманам, ён уяўляе сабой выпадковы набор падзей; важнай з'яўляецца тая яго частка, якая адраджаецца ў традыцыі, цыклічнасці працы на зямлі, адзначэнні святаў, існаванні сям'і (так трэба рабіць, бо «так рабілі нашы дзяды і прадзеды») . Таму ў этнічнай групе не дамінуе ўласцівы сучаснаму грамадству лінейны час (лінейна спарадкаваны ход падзей). Этнічная група жыве цяпершчынай, якая ёсць узнаўленне традыцыі; будучыня — асабліва ў яе развіццёвым вымярэнні — пазначана слаба. Гэта выразна адрознівае этнічную групу ад нацыі.
Этнічная група не будуе сваю адрознасць у апоры на веру ў агульнасць крыві, паходжання, як гэта назіраецца ў пляменнай супольнасці 36. Яе характарызуюць штодзённыя непасрэдныя кантакты, што акрэсліваюць агульнасць групы (тып сувязі) і яе тэрытарыяльныя межы. „Псіхічны кантакт паасобных людскіх адзінак у традыцыйнай тэрытарыяльнай супольнасці, — піша У. Паўлючук, — тым адрозніваецца ад кантактаў ва ўрбанізаваным грамадстве, што ён датычыць усёй асобы, а не толькі яе «фрагментаў». Назіранню, зацікаўлен ню, ацэнцы і кантролю падлягаюць усе дзеянні адзінак, усе іх рысы; усе яе грамадскія ролі акумуляваны, злучаны, і ўсе ўклады роляў замкнёны ў межах супольнасці, не выходзяць па-за яе рамкі"37. Працэс прымання больш шырокіх ідэалагічных суаднясенняў панадлакальнага характару суправаджаецца звычайна паслабленнем кантактаў гэтага тыпу. Гэта вядзе да трансфармацыі культуры этнічнай групы, нярэдка дэзінтэгруе яе ранейшыя структуры (напрыклад, змяншэнне значнасці характэрных для традыцыйных вясковых супольнасцяў мясцовых аўтарытэтаў).
Этнічная група не з'яўляецца арганізаванай супольнас цю. „Сваёй адрознасцю яна не абавязана свядомай і наўмыснай дзейнасці, якая ставіць сабе задачу культываваць свае групавыя рысы. Усе інстытуцыі і арганізацыі, што існуюць і дзейнічаюць на абшары гэтай групы, існуюць і дзейнічаюць дзеля іншых прычын, яны не з'яўляюцца функцыяй адрознасці этнічнай групы"38.
Этнічнае згуртаванне нярэдка не валодае таксама агульнай назвай, якая ахоплівае ўсіх яго членаў. Бывае, што назва з'яўляецца агульнай для некалькіх этнічных згуртаванняў, ахоплівае толькі частку згуртавання (мае рэгіянальны характар) або дамінуе акрэсленне «я — мясцовы» або назва, абумоўленая тапаніміяй. Падпарадкаванне такой тэрміналогіі часта ёсць толькі ўсведамленне назвы, а не прыналежнасць да больш шырокай гістарычна-культурнай супольнасці (так адбываецца асабліва тады, калі назвы не маюць выразнага рэлігійнага суаднясення).
Шмат разоў падкрэслівалася як канстытутыўнае, так і вылучальнае значэнне мовы для этнічных груп (згуртаванняў), і, асабліва, нацый у нашай частцы кантынента (нягледзячы на існаванне адступленняў ад гэтага — напрыклад, харваты і сербы). Увогуле можна сказаць, што мова можа выконваць — у рамках даследчыцкай праблематыкі дадзеных разважанняў — дзве асноўныя функцыі. Па-першае, як складнік прывычнай сувязі яна з'яўляецца сродкам камунікацыі. «Такая мова здаецца большасці людзей адзіным натуральным спосабам зносінаў, бо ж у традыцыйных культурах чужынец, які не разумее мовы, успрымаецца як нямы або барбар»39 . Па-другое, мова можа кваліфікавацца як вартасць сама па сабе, істотны складнік ідэалогіі, які правільна тлумачыць людзям блізкі і далёкі свет, незалежна ад яго штодзённай функцыі інструмента камунікацыі з акружэннем. Першая функцыя выразна бліжэйшая этнічнай групе. Мова часта вызначае межы падзелу на сваіх і чужых, бо яна цягне за сабой тую частку культуры, якая з'яўляецца істотным складнікам свойскасці. Мова робіць магчымым блізкі грамадскі і псіхічны кантакт. «Свае — гэта тыя, — піша Ёзаф Абрэмбскі, — хто ўмее ўключыцца ў гульню стэрэатыпных зваротаў і канвенцыйных формул, хто рэагуе на словы суразмоўцы паводле вядомага яму набору каментараў і выклічнікаў, хто свае эмоцыі маніфестуе з дапамогай тых самых сімвалаў, хто выкарыстоўвае тыя самыя праклёны і amitiйs, карыстаецца той самай тэхнікай жартаў, і мова каго (незалежна ад нязначных мясцовых адрозненняў) — эўфанічная, г. зн. гучыць у суладдзі з уласнай сістэмай суразмоўцы, не выклікае смешных асацыяцый і не сутыкаецца з непаразуменнямі і тармажэннем у слухача. Чужыя — гэта тыя, хто гэтым умовам не адпавядаюць» 40.
Гаворкі плебейскіх супольнасцяў, якія не валодаюць „уласнай" літаратурнай мовай, звычайна не сфармавалі такога запасу адцягненых паняццяў, які неабходны для асэнсаван ня свету ў ідэалагічных катэгорыях, ва ўсёй яго неаднарод насці і шырыні. Нягледзячы на прывязанасць да сваёй мовы (дыялекта) сяляне звычайна ўсведамлялі яе „простасць", нармальным лічылі тое, што панская мова адрозніваецца ад іхняй, што яна „лепшая", вартая таго, каб на ёй пісаць. Тое, што ўласнай мове ў такіх выпадках не прыпісваецца ідэалагічнага (аўтатэлічнага) вымярэння, прыводзіла да таго, што ў такіх выпадках значна лягчэй, чым гэта мае месца ў нацыянальнай супольнасці, адмаўляюцца ад сваёй мовы на карысць іншай у сітуацыі, калі паўсюдна з гэтага адчувалася карысць. Такія сітуацыі часцей узнікалі на памежжах, дзе дзвюхмоўе нярэдка вяло да паступовага прыняцця больш прыдатнага (незалежна ад таго, з якіх прычын) сродку зносінаў.
„Цалкам рэфлексіўнае пачуццё культурнай адрознасці, — заўважае А. Класкоўская, — не з'яўляецца абавязковай умовай захавання рысаў, уласцівых дадзенай культуры" 41. „Удзел у этнічных культурах, — піша тая самая аўтарка, — асабліва элементарных або традыцыйных і частковых, мае прывычны, менш рэфлексіўны характар. Гэты ўдзел з'яўляецца справай штодзённай практыкі, а не свядомасці" 42. Этнічная група не валодае дакладным ідэалагізаваным вобразам самой сябе. Яна не ў стане паглядзець на сябе збоку як на адну з многіх (прынамсі ў пэўных адносінах раўнацэнных) частак свету, які адрозніваецца ў грамадскім і культурным плане. Міжпакаленная перадача элементаў уласнай культуры асвечана традыцыяй, пачуццём іх свойскасці і прыдатнасці, яна не вынікае з іх ідэалагізацыі. Як заўважае Абрэмбскі, „этнічная група не валодае разбудаванай, крышталізаванай і інтэграванай этнічнай свядомасцю, г. зн. комплексам сістэматы заваных і ўзгодненых між сабой канцэпцый, які праз пэўную ўяўленчую схему трактуе ўласную групавую рэчаіснасць… Уласны вобраз ёсць толькі адбітак тых кантрастаў, на падставе якіх якая-небудзь этнічная група вызначае адрознасць іншых груп. Усё, што група ацэньвае як сваё, уласнае, як тое, што адрознівае яе ад іншай этнічнай групы, ставіцца ў гэтую сувязь як антытэза тых рысаў, якія складаюць адрознасць чужой групы… Уяўленчую рэчаіснасць этнічнай групы вызначаюць, такім чынам, не столькі ўласныя і арыгінальныя ўяўленні пра сябе, колькі яе ўяўленні пра суседнія этнічныя групы і ўяўленні гэтых груп пра яе. Пачуццё адрознасці тут заўсёды дамінуе над усведамленнем супольнасці" 43. Таму самасвядомасць — у этнічным вымярэнні — з'яўляецца толькі ў працэсе канфрантацыі з іншымі, мае як бы другасны характар. Рэфлексія над непадобнасцю „чужых" выразна пераважае над аўтарэфлексіяй, спасціжэннем сваёй культурнай існасці. Стэрэатыпізацыі падлягаюць хутчэй іншыя шляхам суаднясення з уласнай звычайнасцю.
Аднак, сцвярджае У. Паўлючук, нягледзячы на „адсутнасць уласнай ідэалогіі этнічная група бароніць сваю інтэгральнасць, звычайна пасіўна супраціўляючыся любым інавацыям, часам актыўна, у выглядзе натывістычных, айчынных рэлігійных рухаў"44.
Пачуццё свойскасці, якое аб'ядноўвае этнічную групу, вынікае з выкарыстання той самай мовы, з агульнай маралі, агульнасці стылю жыцця (што выключае паноў). Таксама яно паходзіць з вонкавага выгляду, адзення, якое вызначае статус адзінкі, прыпісвае яе да пэўнай групы, хоць часам таксама выяўляе яе індывідуальнасць. Вынікам гэтага з'яўляецца схільнасць да эндагаміі ў межах этнічнай групы.
„Чужы" — гэта той, хто гаворыць на іншай мове, інакш апранаецца (выглядае), інакш паводзіць сябе, каму прыпісваюцца іншыя псіхічныя рысы. Непадобнасць у большай або меншай ступені мае пеяратыўнае вымярэнне, успрымаецца эмацыйна, аднак не павінна азначаць варожага стаўлення (дамінаваць можа, напрыклад, іронія). Нягледзячы на тое, што ў наяўнасці выразная схільнасць да стэрэатыпізацыі чужой групы, якая палягае на максімальным выяўленні (высмейванні) рысаў, адрозных ад тых, якія прыпісваюцца сабе, вобраз гэтай групы «аднак, не існуе як якая-небудзь гатовая, нязменная і вядомая кожнаму ў роўнай ступені схема»45. Стэрэатып не мае характару комплекснага ідэалагічнага апісання асобнай групы ў сукупнасці яе грамадскага жыцця, але аб'ядноўвае толькі яго фрагменты.
Апісваючы сувязі, якія аб'ядноўваюць этнічную групу, можна спаслацца на паняцце першабытнай групы. Наогул, гэта група невялікая, з сувязямі, якія абапіраюцца на непасрэдныя кантакты, наступствам чаго з'яўляецца уніфікацыя істотных для групы вартасцяў, узораў паводзінаў, нават рысаў асобы, стварэнне канфармісцкіх установак, моцны грамадскі кантроль, які ахоплівае сукупнасць паводзінаў і індывідуальнасцяў сваіх членаў. У ёй выступае выразная схільнасць да гамагеннасці на розных узроўнях, а на ўзроўні адзінкі — моцная эмацыйная прывычная сувязь з групай (а, хутчэй, з яе членамі). Этнічная група — гэта супольнасць, тэрытарыяльна абмежаваная адносна невялікай прасторай; часта яе таксама адрознівае значная ступень грамадскай, культурнай ізаляцыі.
Карыстаючыся тэрміналогіяй Станіслава Асоўскага, можна сказаць, што этнічную групу трэба разумець «дыстрыбу тыўна», а не «калектыўна» 46. Гэта азначае, што салідарнасць, якая аб'ядноўвае адзінкі з групай, ёсць наступства сувязі адзінак з паасобнымі членамі групы, а не вынік стасунку адзінак да групы як ідэалагізаванага цэлага. Гэта сувязь фармуецца, абапіраючыся на набор рысаў з акрэсленай, у пэўнай ступені зменнай, канфігурацыяй і інтэнсіўнасцю. Недахоп трывалай адназначнай сувязі паміж аб'ектыўнымі і суб'ектыўнымі рысамі вядзе да таго, што этнічнасць трэба разглядаць як пэўны канструкт, катэгорыю аналізу грамадства, а не як паняцце, якое адлюстроўвае рэальныя, адназначна акрэсленыя межы дадзенай сукупнасці, што адрозніваюць універсальную структуру яе істотных рысаў (агульную для розных этнічных супольнасцяў) . Этнічнасць (асабліва зразуметая шырэй, чым этнічнасць згуртавання) змяняецца ў часе і прасторы. Субстытуцыі могуць падлягаць часам нават яе карэнныя вартасці — істотныя элементы этнічнай сувязі. Гэта абумоўлена працэсамі, якія адбываюцца ў паасобных частках дадзенага этнічнага абшару, у значнай ступені гэтыя працэсы яе адрозніва юць (напрыклад, падзеленыя ў ХIХ стагоддзі на праваслаў ную і уніяцкую часткі Украіна і Румынія).
Этнічныя сувязі вынікаюць з пачуцця свойскасці групы, а не этнічнай свядомасці як выразна акрэсленага бачання ўласнага згуртавання — якое ў такім спосабам развітай форме ў прынцыпе не існуе (хоць часам вымалёўваецца, асабліва ў кантактах з «чужымі»). У пэўнай ступені, аднак, можна гаварыць пра этнічную тоеснасць (якая вынікае з адносінаў, што існуюць паміж адзінкай і групай). Гэтая тоеснасць, зрэшты, слаба аформлена, на што ёсць шмат прычын. У свядомасці членаў этнічнай групы яна (група) слаба зафіксава ная як нешта большае, чым простае згуртаванне адзінак, якое акрэслівае ўзровень адносінаў паміж ёй і адзінкай. Трэба памятаць таксама пра тое, што для народных масаў даіндустрыяльнай эпохі характэрна слабае фармаванне тоеснасці наогул (слабае адчуванне адзінкай сябе як суб'екта), што вынікае, між іншым, са значнай ступені прыняцця свайго месца ў грамадскай структуры (у сэнсе пачуцця прыпісанасці да яго, якое не падлягае змене), слабасці вартасцяў персаналістычнага тыпу. А. Класкоўская піша, што ў выпадку першапачатковай этнічнай групы «не лічыцца неабгрунтаваным, што гэтая «тоеснасць» з'яўляецца, хутчэй, справай прывычнай дзейнасці, чым самазваротнай рэфлексіі» 47. Умацаваць узровень тоеснасці могуць канфлікты, якія ўзнікаюць паміж членамі розных этнічных групаў, калі яны сутыкаюцца паміж сабой.
Этнічная тоеснасць — гэта перадусім грамадская, а не асабістая тоеснасць. Этнічная тоеснасць — гэта ўспрыманне сябе праз прызму свойскасці акружэння, фіксацыя ў сабе тых самых рысаў, што і ў іншых людзей, таго, што аб'ядноўвае з іншымі, што з'яўляецца тыповым. Адрозненні адзінкавых рысаў успрымаюцца хутчэй на ўзроўні рэфлексіі псіхічнай прыроды — а не сацыялагічнай, у тым сэнсе, што яны не з'яўляюцца вартасцю з этнічнага пункту гледжання. Таму гэтыя адрозненні хутчэй адчуваюцца як пакутлівая іншасць, а не ўласны ўклад у этнічнасць. У даіндустрыяль ных, калектыўных супольнасцях, якія толькі ў нязначнай ступені прымаюць плюралізм, адрозненні наогул сутыкаюцца з грамадскім асуджэннем 48. Таму таксама асабістая тоеснасць у супольнасцях гэтага тыпу сфармавана вельмі слаба. Разрыў паміж грамадскай і асабістай тоеснасцю, які часам з'яўляецца ў этнічнай групе, калі нават і існуе, аднак ён вельмі слабы з прычыны не вельмі выразнай сфармаванасці ўсёй сістэмы тоеснасцяў, слабага пачуцця аўтарэфлексіі, адсутнасці ідэалагізацыі групавой этнічнасці.
Падсумоўваючы сказанае вышэй, можна прыняць, што этнічная група — гэта супольнасць з высокай ступенню культурна-прасторавай замкнёнасці, аб'яднаная прывычнымі сувязямі, пачуццём свойскасці ў дачыненні да ўласцівай ёй культуры. Гэтая супольнасць моцна звязана з традыцыяй і арыентавана на існаванне ў значнай ступені ў нязменнай форме (жыве сённяшнім днём як узнаўленнем мінулага). Яна этнічна не арганізаваная, адносна аднародная ў культурным (моўным) плане, характарызуецца дастасаваннем катэгорыі „мы" толькі ў сферы непасрэднага асабістага досведу ў межах вёскі, парафіі, ваколіцы. Яна не валодае выразна сфармаваным усведамлен нем сваёй групавой адрознасці ў поўнай, ідэалагізаванай форме, затое на ўзроўні адзінак характарызуецца этнічнай (культурнай) тоеснасцю з нізкім узроўнем аўтарэфлексіі. Пачуццё этнічнасці месціцца ў межах паняцця С. Асоўскага „прыватнай радзімы", ахоплівае наогул дапісьмовы народ і ў прынятым тут разуменні ўласціва перыяду феадалізму і пачаткам капіталізму, калі фармальна (у феадалізме) і фактычна (у пачатках капіталізму) грамадскія бар'еры, якія робяць немагчымымі больш шырокія кантакты, яшчэ не былі зруйнаваны.
З польскай пераклаў Сяргей Запрудскі
1 Да Цэнтральна–Усходняй Еўропы ў ХІХ ст. я б аднёс абшар, які распасціраецца паміж землямі, густа заселенымі рускамоўным насельніцтвам на ўсходзе, нямецкамоўным на захадзе i праваслаўным на поўдні, з поўначы абмежаваны Балтыйскім морам. Яе тэрыторыя супадала ў значнай ступені з межамі былой Рэчы Паспалітай, а таксама з Каронай св. Стэфана (беручы пад увагу таксама Чэхію і Славенію; здаецца, цяжка не далучыць тады да яе і нямецкамоўныя землі Аўстрыi). Гэты абшар паступова звужаўся на ўсходзе разам з ліквідацыяй уніяцкай царквы ў 1839 г., экспансіяй праваслаўя і рускай мовы. Нацыянальныя працэсы развіваліся на гэтай тэрыторыі ў многіх адносінах аналагічна да тых, якія праходзілі на землях Паўднёва–Усходняй Еўропы (праваслаўных, доўгі час падпарадкаваных Tурцыі).
2 Гл. м.ін.: Radzik R. Formowanie sie narodow w Europie Srodkowo–Wschodniej // Kultura i Spoleczenstwo. 1993, nr 4; Ён жа, Ewolucja narodowa spolecznosci Kresow Wschodnich // Kultura i Spoleczenstwo. 1991, nr 2; Ён жа, Idea narodu bialoruskiego w drukach narodnikow grupy petersburskiego pisma „Гоmoh“ // Slavia Orientalis. 1995, nr 3; Ён жа, Samookreslanie jako element swiadomosci etnicznej ludu bialoruskiego w XIX wieku // Przeglad Wschodni. 1997, z. 3 (15).
3 Гл. Kloskowska A. Stereotypy a rzeczywistosc narodowej identyfikacji i przyswojenia kultury // Kultura i Spoleczenstwo. 1993, nr 4. S. 41.
4 Kuninski M. Myslenie modelowe w socjologii Maxa Webera. Wroclaw, 1980. S. 14.
5 Яна не тычыцца кожнага паасобнага факту нацыянальнай традыцыі, але апрабуе яе існаванне ў агульным сэнсе.
6 На гэта звяртае ўвагу Aнтанінa Kласкоўскaя, калі піша пра групавую нацыянальную тоеснасць: Kloskowska A. Konwersja narodowa i narodowe kultury. Studium przypadku // Kultura i Spoleczenstwo. 1992, nr. 4. S. 12.
7 Holly R. Zalozenia psychospolecznej koncepcji swiadomosci // Studia socjologiczne. 1988, nr 3. S. 105.
8 Kloskowska A. Konwersja... S. 11.
9 Smolicz J. J. Jezyk jako wartosc rdzenna, w: Oblicza polskosci. Red. A. Kloskowska. Warszawa, 1990. S. 211; Гл. таксама: Smolicz J. Wartosci rdzenne a tozsamosc kulturowa // Kultura i Spoleczenstwo. 1987. nr l. S. 59. „Cувязь паміж карэннымі каштоўнасцямі i грамадскай сістэмай, — піша Я. Смоліч, — падтрымліваецца праз групавую тоеснасць групы, члены якой адчуваюць яе з прычыны прыняцця іншых каштоўнасцяў, названую Дуркгаймам i Парсансам «салідарнасцю» групы“ (s. 69).
10 Гл.: Dyczewski L. Kultura polska w procesie przemian. Lublin, 1993. S. 60–61.
11 Bausinger H. Senseless Identity, у: Jakobson–Widding A. (ed.), Identity: Personal and Socio–Cultural. A Symposium // Acta Universitatis Upsaliensis. Uppsala, 1983. S. 337, цыт. з: Bokszanski Z. Tozsamosc jednostki w perspektywie teorii socjologicznej. Lodz, 1989, S. 12.
12 Гл.: Boski P., Jarymowicz M., Malewska–Peyre H. Tozsamosc a odmiennosc kulturowa. Warszawa, 1992. S. 82; Boski P. Studia nad tozsamoscia narodowa Polakow w kraju i na emigracji: zmiany w skladnikach kryterialnych i korelatywnych // Kultura i Spoleczenstwo. 1991. nr. 4. S. 140, дзе аўтар піша: „Вынікамі гэтага падзелу з’яўляюцца таксама розныя мовы апісання тоеснасці: мова псіхалагічных рысаў адзінкі versus мова элементаў культуры, агульнай для дадзенай групы (напр. народу)“.
13 Melchior M. Spoleczna tozsamosc jednostki. Warszawa, 1990. S. 44.
14 Тамсама. У адрозненні ад Малгажаты Мельхіёр, а таксама некаторых іншых даследчыкаў, якія аддзяляюць пачуццё тоеснасці (сябе) ад тоеснасці, разуметай як спасціжэнне адзінкі іншымі, я звязваю тоеснасць выключна з самасвядомасцю, гэта суб’ектыўнае спасціжэнне сябе (таму пачуццё тоеснасці для мяне адназначнае з тоеснасцю).
15 Breakwell G.M. Formulations and Searches, у: Threatened Identities. Edited by G.M. Breakwell, John Wiley and Sous Ltd., 1983. Цыт. па: Melchior M. Op.cit. S. 49.
16 Гл.: Melchior M. Op.cit. S. 23.
17 „Развітая грамадская сувязь, — піша Г.Бабінскі, — стварае пэўную структуру, г.зн., што яе cкладовыя часткі звязаныя між сабою, што знікненне ці ўзрастанне аднаго элемента суправаджаецца зменамі іншых“. Babinski G. Wiez etniczna a procesy asymilacji. Przemiany organizacji etnicznych. Zagadnienia teoretyczne i metodologiczne // Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellonskiego. Prace Polonijne. Z. 10. Warszawa—Krakow, 1986. S. 31.
18 Уладыслаў Яхер так піша пра сувязі ў дзвюх асобных сферах — сферы паводзінаў i перажыванняў: „Гэтае адрозненне вельмі важнае як з анталагічна–пазнавальнага погляду (адрозненне біхевіярыстычных і псіхалагічных катэгорый), так i з метадалагічнага (розніца спосабаў атрымання дадзеных аб кожным з гэтых двух тыпаў з’яваў). Таму чымсьці іншым з’яўляецца тое, што мы назвалі б сувяззю ў кожнай з гэтых дзвюх сфераў. У сферы паводзінаў — якую можам назіраць непасрэдна — гэта будуць з’явы супрацоўніцтва, дапамогі, апекі, абмену, якія ў антрапалогіі акрэсліваюцца сцісла як «узаемадзеянне». У сферы перажыванняў — аб якіх мы можам рабіць высновы толькі апасродкавана — гэта будуць з’явы ідэнтыфікацыі, пачуцця «мы», consensus і г.д., якія можна было б назваць сцісла як «пачуццё сувязі», «усведамленне сувязі» з кім–небудзь“: Jacher W. Wiez spoleczna w teorii i praktyce. Katowice, 1987. S 35.
19 У выпадку нацыі, а таксама ў выпадку іншых супольнасцяў, напр., рэлігійных, часта выступае выразны разрыў паміж прынятаю ідэяю і дэманстрацыяй заключаных у ёй наказаў да дзеяння (аналагічна разрыву паміж каштоўнасцямі прызнанымі і тымі, што рэалізуюцца).
20 Гл.: Ossowski S. O osobliwosciach nauk spolecznych, у: яго ж, Dziela, t. IV. Warszawa, 1967. S. 153–154, 158, 162–164; таксама: Merton R.K. Teoria socjologiczna i struktura spoleczna. Tlum. E. Morawska, J. Wertenstein–Zulawski. Red. J. J. Wiatr. Warszawa, 1982. S. 342–344.
2l Buczkowski P. Uwagi o strukturze swiadomosci spolecznej // Kultura i Spoleczenstwo. 1987, nr 4. S.147.
22 Цікавы прыклад падае Марэк Карп, які апісвае з’явы неўспрымання беларускамоўнымі катaлікамі Беласточчыны (а значыць насельніцтва з беларускім этнічным карэннем) сваёй мовы як мовы супольнай з насельніцтвам суседніх праваслаўных вёсак, што карыстаецца гэтым самым дыялектам, асабліва калі яна называецца беларускай: Karp M. J. Miedzy Narwia a Biebrza // Res Publica. 1987, nr 2. S. 32; Гл. таксама яго ж: Krynki — obcosc i bliskosc // Wiez. 1987, nr 4. S. 65 (выказванне Сакрата Яновіча на гэты конт).
23 Гл.: Rybicki P. Struktura spolecznego swiata. Studia z teorii spolecznej. Warszawa, 1979. S. 691–692, 716.
24 Тамсама. S. 694.
25 Malikowski M. Pojaciowo–teoretyczne aspekty kontrowersji wokol istoty wiazi spolecznej // Studia Socjologiczne. 1979, nr 4. S. 28.
26 Jacher W. Op. cit. S. 29.
27 Rybicki P. Op. cit. S. 686.
28 Таму, між іншым, Антаніна Класкоўска надае тэрміну „тоеснасць“ значэнне выключна агульнае, цэласнае, лічачы, што „гаварыць трэба пра нацыянальную ідэнтыфікацыю як пра частку ці элемент тоеснасці“ i адпаведна пра іншыя частковыя ідэнтыфікацыі: Kloskowska A. Tozsamosc i identyfikacja narodowa w perspektywie historycznej i psychologicznej // Kultura i Spoleczenstwo. 1992, nr l. S. 139.
29 Jelenska E. Wies Komarowicze w powiecie mozyrskim, [odbitka] // Wisla, t. V. 1892. S. 51.
30 „Нашыя сяляне з Галіцыі, якія жывуць па правы бок Віслы, — успамінае Вінцэнт Вітас, — вельмі доўга сваіх суседзяў з другога боку лічылі маскалямі i дзівіліся з таго, што яны размаўляюць па–польску, і ставіліся да іх з большым падазрэннем, чым да немцаў або яўрэяў“. „Аж цяжка паверыць, — каментуе словы Вітаса Алена Брадоўская, — калі піша, што «вялікае абурэнне» выклікалі сярод сялянскіх сем’яў яго ваколіцы весткі пра шлюбы польскіх эмігрантаў з Галіцыі з эмігрантамі–палякамі з захопленай расійскай тэрыторыі“, цыт. па: Brodowska H. Chlopi o sobie i Polsce. Rozwoj swiadomosci spoleczno–narodowej. Warszawa, 1984. S. 199.
31 Znaniecki F. Socjologia wychowania. Т.1. Warszawa, 1973. S. 57.
32 Ossowski S. Analiza socjologiczna pojada ojczyzny, y: яго ж, Dziela, t. III. Warszawa, 1967. S. 210 ff.
33 Kloskowska A. Kultura narodowa, y: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Pojacia i problemy wiedzy o kulturze. Red. A. Kloskowska. Wroclaw, 1991. S. 52.
34 Znaniecki F. Wspolczesne narody. Tlum. Z. Dulczewski. Warszawa, 1990. S. 25.
35 Pawluczuk W. Swiatopoglad jednostki w warunkach rozpadu spolecznosci tradycyjnej. Warszawa, 1972. S. 44.
36 „Аднак галоўнай розніцаю паміж этнічнаю групаю і племем, — піша Юзаф Абрэмбскі, — з’яўляецца тое, што племя ёсць групай генетычнай, гэта значыць такой, у якой ролю групавой сувязі выконвае свядомасць ці міф паходжання ад супольных продкаў, i ў якой гэты момант становіцца адным з найважнейшых фактараў племянной арганізацыі і сувязяў групы з яе тэрыторыяй. Гэтыя рысы чужыя для групы этнічнай“: Obrebski J. Problem grup etnicznych w etnologii i jego socjologiczne ujecie // Przeglad Socjologiczny, t. IV. 1936. nr 1–2. S. 182.
37 Pawluczuk W. Swiatopoglаd jednostki... S. 15–16.
38 Obrebski J. Problem... S. 184.
39 Kloskowska A. Kultura narodowa i narodowa identyfikacja: dwoistosc funkcji, y: Oblicza polskosci... S. 18.
40 Obrebski J. Problem... S. 189, піша: „Гэтыя дзве рысы: мова i строй (адзенне) з’яўляюцца самымі сталымі элементамі партрэту чужой групы і найчасцей у ім фігуруюць“.
41 Kloskowska A. Socjologia kultury. Warszawa, 1981. S. 97.
42 Kloskowska A. Kultura narodowa, y: Encyklopedia... S. 52.
43 Obrzbski J. Problem... S. 187.
44 Pawluczuk W. Ukraina. Polityka i mistyka. Krakow, 1998. S. 8.
45 Obrebski J. Problem... S. 187.
46 Ossowski S. O osobliwosciach... S.158.
47 „Рэфлексія, — піша далей А.Kласкоўская, — нараджаецца хутчэй у кантактах з культурнаю чужасцю. Своеасаблівасць уласнай культуры не мусіць усведамляцца, пакуль група не змушаная канфрантаваць з іншай культурай. Уласны спосаб жыцця, папросту відавочны, не будзіць рэфлексіі. Пры гэтым ён становіць цэласнаць, у якой навыкавыя спосабы практычнай дзейнасці неразрыўна сплеценыя са сфераю сімвалічных сэнсаў, што не выяўляюцца ў дыскурсіўнай форме“: Kloskowska A. Tozsamosc i identyfikacja narodowa w perspektywie historycznej i psychologicznej // Kultura i Spoleczenstwo. 1992, nr l. S.132.
48 Адступленні ад гэтага успрымаюцца грамадствам (ці хоць яго часткай) як штось такое, што можна б назваць „творчаю мадэрнізацыяй традыцыі“, напр., са звяртаннем да сферы sacrum (секты), хоць не толькі.
49 Andersen B. Imagined Communities. Reflections on tne Origin and Spread of Nationalism. Verso, London – New York, 1991.
50 Bockenforde E–W. Narod — tozsamosc w swych roznych postaciach, у: Tozsamosc w czasach zmiany. Rozmowy w Castel Gandolfo. Krakow, 1995. S. 127 (спас. 22).
51 Szacki J. O narodzie i nacjonalizmie // Znak. 1997, nr 3. S. 14.
52 Kloskowska A. Skad i po co narod? // Znak. 1997, nr 3. S. 70.
53 Kloskowska A. Kultura narodowa i narodowa identyfikacja... S. 12.
54 Gellner E.A. Dwie formy wiazi spoleczenstw zlozonych a proces narodotworczy, y: Sytuacja mniejszosciowa i tozsamosc. Red. Z. Mach i A. K. Paluch // Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellonskiego. Prace Socjologiczne, t. XXIX, z. 15. Krakow, 1992. S. 88; Гл. таксама: Gellner E. Narody i nacjonalizm. Tlum. T. Holowka. Warszawa, 1991.
55 Ossowski S. O osobliwosciach... S. 161.
56 Zajaczkowski A. Czarna Afryka –– zagadnienia narodu i panstwa // Studia Socjologiczne. 1981, nr l. S.182.
57 Chalasinski J. Przeszlosc i przyszlosc inteligencji polskiej. Warszawa, 1958. S. 121–122.
58 Ossowski S. Przemiany wzorow we wspolczesnej ideologii narodowej, y: яго ж, Dziela, t. III. Warszawa, 1967. S. 241.
59 Iснуе думка, што тэрытарыялізм з’яўляецца формаю паводзінаў, абумоўленаю не толькі грамадска–культурна, але і біялагічна, як з’ява, якая кантралюе агрэсію праз размежаванне сферы ўплываў: P.L. van den Berghe. Bestia wraca do lask: w strone biospolecznej teorii agresji, y: Czlowiek, zwierze spoleczne. Wybr.: B. Szacka i J. Szacki. Warszawa, 1991. S. 95–126.
60 Гл.: Lynn R. Socjobiologia nacjonalizmu, y: Czlowiek, zwierze spoleczne...
61 Гл.: Gellner E. Narody... S. 48 ff.
62 Znaniecki F. Sily spoleczne w walce o Pomorze, y: Wspolczesne narody... S. 368.
63 Гл.: Smith A.D. Theories of Nationalism. London, 1983. 41 ff.
64 Greenfeld L. Nationalism. Five Roads to Modernity. Harvard Univ. Press, Cambridge, Mass., London, 1992. 18.
65 Сміт Э. Нацыяналізм у дваццатым стагоддзі. Miнск, 1995. С. 177 (словы гэтыя Сміт аднёс да народаў палітычных, а не этнічных).
66 Deutsch K.W. Nationalism and Social Communication. Massachusetts, 1966. 97; таксама: Gellner E. Narody... S. 93, дзе аўтар піша: „у індустрыяльных грамадствах камунікаванне, a значыць і культура набірае небывалую раней значнасць“.
67 Pawluczuk W. Swiatopoglad... S. 31.
68 Shils E. Narod, narodowosc i nacjonalizm a spoleczenstwo obywatelskie // Sprawy Narodowosciowe. Seria Nowa, t. V. 1996, z. l (8). S. 20.
69 Kloskowska A. Kultury narodowe...
70 Гл. тамcама, s. 86.
71 Ossowski S. O osobliwosciach... S. 158.
Опубликовано 25 ноября 2010 года
Новые статьи на library.by:
БЕЛАРУСЬ:
Комментируем публикацию: Этнічнае згуртаванне на Беларусі
подняться наверх ↑
ССЫЛКИ ДЛЯ СПИСКА ЛИТЕРАТУРЫ
По стандарту ВАК Республики Беларусь
Стандарт используется в белорусских учебных заведениях различного типа.
По ГОСТу Российской Федерации
Для образовательных и научно-исследовательских учреждений РФ
Прямой URL на данную страницу для блога или сайта
Полностью готовые для научного цитирования ссылки. Вставьте их в статью, исследование, реферат, курсой или дипломный проект, чтобы сослаться на данную публикацию №1290713170 в базе LIBRARY.BY.
подняться наверх ↑
ПАРТНЁРЫ БИБЛИОТЕКИ рекомендуем!
подняться наверх ↑
ОБРАТНО В РУБРИКУ?
Уважаемый читатель! Подписывайтесь на LIBRARY.BY в VKновости, VKтрансляция и Одноклассниках, чтобы быстро узнавать о событиях онлайн библиотеки.
Добавить статью
Обнародовать свои произведения
Редактировать работы
Для действующих авторов
Зарегистрироваться
Доступ к модулю публикаций