У пачатку ХVІІ
стагоддзя Уніяцкая Царква мела адміністрацыйна-тэрытарыяльную
структуру, якую захавала ад Праваслаўнай Царквы
ў Рэчы Паспалітай пасьля Брэсцкай царкоўнай уніі.
На чале Уніяцкай Царквы стаяў мітрапаліт Кіеўскі,
Галіцкі і ўсяе Русі, якому падпарадкоўваліся
епіскапы. На тэрыторыі Беларусі і Літвы існавала
мітрапалітальная епархія з центрам у сталіцы
Вялікага Княства Літоўскага — Вільні. У склад яе
ўваходзілі Віленскае ваяводства, паўднёвая
частка Троцкага (з Гродна), Менскае, Наваградскае
і Кіеўскае на Украіне. Архіепіскапу Полацкаму
належала вялікая епархія, куды ўваходзілі
Полацкае, Віцебскае і Мсьціслаўскае ваяводствы (са
значнай адміністрацыйнай аўтаноміяй) з гарадамі
Полацкам, Віцебскам, Оршай і Магілё-вам. Меншымі
па тэрыторыі, але з вялікай колькасьцю вернікаў,
былі Пінская епархія (Пінскі павет Брэсцкага
ваяводства) і Луцкая (на Валыні), куды ўваходзіў
Брэсцкі павет. У 1625 г. была заснавана уніяцкая
архіепіскапская кафедра ў Смаленску. Пасьля
ўзнаўленьня ў 1620г. Кіеўскай праваслаўнай
мітраполіі і прызнаньня яе афіцыйна ў 1632г.
каралём Уладзіславам ІУ у Рэчы Паспалітай
суіснавалі, акрамя Рымска-Каталіцкага Касьцёлу,
дзьве царквы візантыйскага (усходняга) абраду —
Грэка-Каталіцкая (Уніяцкая) і Грэка-Праваслаўная,
але на Беларусі праваслаўных тады засталося мала
(толькі ў раёнах Магілёва, Слуцка, Пінска і яшчэ
Віцебска).
Вялікае значэньне
для пашырэньня ўплываў Уніяцкай Царквы мела
рэарганізацыя кіраваньня Аланастырамі
Базыльянскага Ордэна, які аб’ядноўваў уніяцкія
манастыры і быў падпарадкаваны мітрапаліту.
Статут Ордэна Сьвятога Базыля (Васіля) Вялікага
быў падрыхтаваны ў 1617г. Кангрэгацыі
Базыльянскага Ордэна адбываліся звычайна ў
Жыровіцкім манастыры (які быў уніяцкім), альбо ў
Наваградку ці Вільні ў кляштары Сьвятой Тройцы (Базыльянскія
муры).
У першай палове XVIIст.
ранейшыя праваслаўныя брацтвы аўтаматычна
пасьля царкоўнай уніі сталі уніяцкімі і
працягвалі сваю рэлігійна-дабрачынную і
грамадска-культурную дзейнасьць. У гэтыя аб’яднаньні
ўваходзілі галоўным чынам мяшчане-рамесьнікі,
гандляры, купцы, духавенства, зрэдку — шляхта.
Паколькі на чале гарадскіх магістратаў стаялі
купецка-цэхавыя вярхі, то уніяцкія брацтвы былі
часткаю сістэмы гарадскога самакіраваньня па
магдэбургскаму праву. Гэта дазваляла гарадскім
уладам уздзейнічаць на боль-шасьць гараджанаў не
толькі юрыдычна, але маральна і ідэйна. Брацтвы
дапамагалі школам, якія былі прыпісаны да іх,
распаўсюджвалі рэлігійную літаратуру, якая
выдавалася на беларускай і царкоўна-славянскай
мовах. Былі зроблены спробы аб’яднаць Уніяцкую і
Праваслаўную Цэрквы на Беларусі і Украіне з
выбраньнем агульнага патрыярха,
падпарадкаванага Рымскаму папе. Такі план быў
прапанаваны уніяцкім мітрапалітам Іосіфам
Вельямінам Руцкім на нарадзе епіскапаў Уніяцкай
Царквы ў Наваградку, потым такая спроба
паўтарылася, прычым іерархі Уніяцкай Царквы
пагаджаліся абраць патрыярхам праваслаўнага
архімандрыта Кіева-Пячэрскага манастыра (лаўры)
Пятра Магілу (з 1632г. праваслаўны мітрапаліт
кіеўскі). Аднак супраць аб’яднаньня Цэркваў
выступілі праваслаўная шляхта і казацтва
Украіны, з аднаго боку, і кангрэгацыя Прапаганды
веры ў Рыме, з другога боку. Потым паспрабаваў аб’яднаць
абедзьве Цэрквы візантыйскага абраду польскі
кароль і вялікі князь літоўскі і рускі
Уладзіслаў Ваза. Ён прапанаваў правесці у
Варшаве аб’яднаўчы царкоўны Сабор з выбраньнем
патрыярха пад вяршэнствам Рымскага папы. Аднак і
на гэты раз кангрэгацыя Прапаганды веры
выступіла супраць гэтага праекту.
У сярэдзіне XVIIст.
Уніяцкая Царква займала трывалыя пазіцыі ў Літве
і на Беларусі. Але падчас вызваленчай вайны
ўкраінскага народа пад кіраўніцтвам гетмана
Багдана Хмельніцкага і вайны 1654-1 ббУгг. паміж
Расіяй і Рэччу Паспалітай наступіў крызіс Царквы,
асабліва пасьля акупацыі расійскімі і казацкімі
войскамі большай часткі тэрыторыі Беларусі, а
таксама часткі Літвы (1654-1655). На акупаванай
тэрыторыі дзейнасьць Уніяцкай Царквы была
забаронена, а уніяцкія сьвятары і манахі
рэпрэсаваліся акупантамі. Расійскія ўлады
падтрымлівалі на тэрыторыі Беларусі толькі
Праваслаўную Царкву (пад кантролем маскоўскага
патрыярха, а не канстанці-опальскага патрыярха,
як было дагэтуль).
У апошняй чвэрці
XVIIст. у рэлігійнай па літыцы дзяржавы і
Каталіцкай Царквы можна заўважыць наступныя
тэндэнцыі. Па-першае, каралеўская ўлада
намагалася палагодзіць адносіны паміж уніятамі
і праваслаўнымі для захаваньня спакою ў дзяржаве
і для заключэньня саюзу з Расіяй супраць
султанскай Турцыі і Крымскага ханства. Па-другое,
адбывалася пэўнае збліжэньне паміж Рымска-Каталіцкай
і Уніяцкай Цэрквамі. Гэта азначала павышэньне
юрыдьганага і грамадскага статуса Уніяцкай
Царквы. Па-трэцяе, ішоў адток, у асноўным шляхты і
мяшчанаў, ад Праваслаўнай Царквы ў абедзьве
Каталіцкія — лацінскага і візантыйскага абрадаў.
Усё гэта, разам узятае, стварала новую сітуацыю.
Рэлігійныя
канфлікты зменшыліся. Каталіцкі бок намагаўся
цяпер аб’яднаць абедзьве царквы візантыйскага
абраду. Аднак з-за палітычных абставінаў,
нягледзячы на падтрымку караля Яна Сабескага і
сойму, гэтая спроба аб’яднаньня не ўдалася.
Кароль двойчы намагаўся сабраць аб’яднаны сінод
у Любліне ў 1630г. і ў Варшаве ў 1631г., аднак
праваслаўныя манахі адмовіліся ўдзельнічаць у
паседжаньнях. У 1682г. Ян ІІІ Сабескі зноў вярнуўся
да плана аб’яднаньня Праваслаўнай і Уніяцкай
Цэркваў з абраньнем у Кіеве (што знаходзіўся з 1667г.
у складзе Расіі) агульнага патрыярха, аднак з
падпісаньнем "вечнага міру" паміж Расіяй і
Рэччу Паспалітай (1636г.) кіеўскі праваслаўны
мітрапаліт быў падпарадкаваны маскоўскаму
патрыярху. Таму аб’яднаньня абедзьвюх Цэркваў
ужо быць не магло.
У другой палове XVIIст.
уніяцкія мітрапаліты праводзілі пасьлядоўную
палітыку захаваньня і пашырэньня ўплываў
Уніяцкай Царквы як на Беларусі, так і на Украіне.
Прэстыж Уніяцкай Царквы на Беларусі ўзрастаў,
дзякуючы дзейнасьці гэтай Царквы па падтрымцы
нацыянальна-культурных традыцый, шырокаму
выкарыстань-ню падчас багаслужэньня і ў
казаньнях беларускай мовы, дзякуючы друкаваньню
кніг і брашураў на гэтай мове. У XVIIст. уніятамі
была выдадзена шматлікая літаратура на
беларускай мове: рэлігійныя і палемічныя творы
мітрапалітаў Іпація Пацея, Іосіфа Вельяміна
Руцкага і архіепіскапа Полацкага Язафата
Кунцэвіча. Віленская і Супрасльская уніяцкія
друкарні забясьпечвалі сваю Царкву
богаслужэбнымі кнігамі.
Значнымі
асяродкамі беларускай нацыя-нальнай культуры
былі уніяцкія кляштары. У гарадах існавалі
шпіталі, якія стварыла і ўтрымлівала Уніяцкая
Царква. У Менску ў XVIIст. існавалі з 1616 да 1633 і з 1651г.
два шпіталі уніятаў за кошт узносау брацтва,
ахвяраваньня феадалаў і даходаў духавенства.
У пачатку XVIIст.,
напрыклад, у Менску ўзьнікла уніяцкая школа пры
Казьмадзямянскім кляштары. У гэты час у школе
налічвалася некалькі дзесяткаў вучняў, якія
займаліся ў розных класах. Вучні малодшых класаў
называліся "лапятамі", старэйшых — "вырасткамі".
Настаўнікамі былі манахі-базыльяне. У 1630г. кароль
і вялікі князь Жыгімонт Ваза даў прывілей
манахам базыльянскага ордэна ў Менску, які
дазваляў ім вучыць дзяцей усім навукам і мовам:
грэцкай, лацінскай, царкоўнаславянскай,
беларускай і польскай. На уніяцкую школу
распаўсюджваліся ўсе ільготы, якімі карысталіся
каталіцкія школы. У 1653г. гэты прывілей быў
пацьверджаны каралём Янам Казімірам. Такое ж
становішча з асьветай было ў іншых гарадах
Беларусі.
Уніяцкая Царква ў
XVIIст. заняла важнае месца ў рэлігійным жъщьці і
культуры беларускага народа, стварыўшы трывалыя
традыцыі ў яго гісторыі. |