Sanouny sp. , Nazal, niemahcyma napisac akademicy essay na hetki temat,
zyvucy ciapier na adlehlasci ad majoj biblijateki: nia maju tut pobac litaratury,
nie mahu rabic spasylak na tytuly, krynicy, ci imiony autarau.
Adnak, napisu pra toje, jakija versii
zhadvalisia najcasciej u bielaruskaj, rasiejskaj, i niekatoraj polskaj
histaryjagrafii, i jak stalasia, sto sucasnaja kraina Bielarus zaviecca
"Bielarusiaj".
Cytajucy roznyja turystycnyja daviedniki,
mozna casta spatkac stos kstaltu: Bielarus zaviecca Bielarusiaj z taje
prycyny, sto, maulau, toj biely koler symbalizuje volnasc; dyk vos, jak Bielarus
pazbiehla
"Tatarskaha jarma", to praz heta, maulau, i stalasia zvacca "Alba
Ruthenia" -- "Biela-Rusiaj".
Zhodna histarycnych krynicau, nazva "Ruthenia
Alba" spatykajecca upiersyniu dzies u 13 stahoddzi (h.zn. sapraudy prykladna
casy tatarskaha najezdu na sucasnuju Ukrajinu i Rasieju); adnak taja nazva nie
lakalizujecca dakladna. Lakalizacyja(-cyi) viadomyja tolki dziela pazniejsaha casu,
15-16 stst.
Kaniesnie, historyja pra "bieluju"
(volnuju) 'Rus' josc versijaj niesurjoznaj dla koznaha, chto krychu abaznany u
siaredniaviecnaj historyi kraju. Bo z akramia 'Bielaj' Rusi, pobac byla jasce j
"Cornaja" Ruthenia - ciapier castka Haradzienscyny; a na poudzien byla
taksama i "Cyrvonaja Rus" - uschodniaja Halicyna. I usie jany -- i Cornaja
i Bielaja i Cyrvonaja -- byli tady volnyja ad Tatarau. Hetak "Bielaja"
Rus/Ruthenia, jakaja zvycajna lakalizujecca la Dniapra, byla tady nicym nie
valniejsaja za Cornuju.
Casam kazuc taksama, byccam "Biely"
pachodzic ad koleru adziennia, ci to valasou, tamtejsaha zycharstva. Ale rec u tym,
sto biely koler daminuje u vopratcy, rounym cynam, i u smat jakich insych
navakolnych ziemlach, a tahacasnaje adziennie na Polaccynie bylo nauracci niejak
admietna bialejsaje za vopratku Haradzienscyny. Taksama, kolkasc blandynau (i
blandynak) u insych castkach [sucasnaje] Bielarusi, ci u Halicynie,
nauracci byla istota miensaj za toje, sto bylo u, napr., Mahileuscynie.
Nakont za taho, sto moza jasce byc za
slovam 'Biely', byla taksama i hipoteza, byccam hetaja nazva pahodzic nie ad jakoha
koleru uvohule (valasou, adziennia, bo - znou za, camu Haradzienscyna
"Cornaja"?..) - ale ad staroha balckaha (indaeurapiejskaha) korania. Na
[ciapierasniaj] Bielarusi zycharstva sfarmavalasia smat dzie praz pastupovuju
slavianizacyju drobnych balckich plamionau. Josc zviestki, sto nie(da)asimilavanyja
balty tryvali navat na uschodzie, na Lahojscynie i la Talacyna (Abolcy), azno da
15 st. To z isnuje taki indaeurapiejski koran, nibyta pasyrany (u minulym) u baltau,
i jaki i dahetul zachouvajecca jak 'biel', 'bal', 'bla', u smatlikich balckich
nazvach u bielaruskaj hidranimicy i tapanimicy, a aznacaje vadu, vilhac,
vadkasc, "BAL-ota". Napryklad, na Bielarusi josc recki j aziory z
nazvami "Bielka", "Bielaje", ci padobnymi, dyk za niekatoryja
linhvisty vyvodziac takija hidronomy ad starych balckich nazvau (dla vodnych
abjektau). U slavianskich za movach, hety koran taksama maulau zachavausia u
'balota'. Kali tyja linhvisty majuc racyju, padniaprouje bylo zvanaje 'Bielym'
mienavita praz admietnuju kolkasc tam aziorau, raculak, rucajinau, i h.d., prycym
nazva byla pieraniataja ad balckich prodkau. Adnak versija pra balckaje pachodzannie
nazvy - taksama tolki adna z versijau.
Datycna z "Rutheniae"-"Rusi",
to heta nazva vidavocna zastalasia ad staroha casu, kali usie hetyja ziemli,
razam z sucasnaj Ukrajinaj i histarycnaj Rasiejaj, kiravalisia skandynavami
(letapisnymi 'varahami'). Napryklad, u Polacku kniaziavali Rogvold-Rahvalod
[<= Ragnvald], Rahnied'-Rahnieda [<= Ragnhild]. Pra Polacak raspaviadajuc
skandynauskija sagi; tam, i pausiul u "prota-Bielaruskich" centrach,
znachodzana smat skandynauskich artyfaktau (a pobac, pad Smalenskam, azno
celyja varaskija mohilki, sotni pachavanniau). Bizantyjskija krynicy pisuc pra 'rusau'
jak pra cystych skandynavau. To z napeuna Rusija-Ruthenia i pachodzic ad
staroje nazvy, sto zamacavalasia za absarami, apanavanymi u 8-13 st. tymi
skandynavami dy ich bols-slavianizavanymi nastupcami (Rurykavicy, Rahvalodavicy)
-- ad Nouharada (Vialikaha) da Kijeva, i da Rastova na uschod.
Uvohule z u siaredniavieccy, asabliva za
casam "dalitouskim", nie bylo, vyhladaje, anijakaj ahulnaj nazvy
dla [sucasnaje] Bielarusi -- ci navat dla usich ziemlau nasielenych napr. kryvicami.
U kronikach jany prosta "Polackaja Ziamla", pazniej -
"Mienskaje Kniastva", "Vitebskaja Ziamla/Kniastva", roznyja udziely.
Chacia jany j byli casami palitycna (ci dynastycna...) skansalidavanyja, napr. suprac
Kijeva, ale padobna, sto sama-vyznacalisia mienavita pad svaimi lakalnymi nazvami, a
niejkaj ahulnaj sama-nazvy nie uzyvali. Ziemli/kniastvy zvalisia pavodle miesta, jakoje
bylo ich centram. Kali Polacak ukladau zamieznuju damovu (napr. z Ryhaj), to damaulalisia
ad Polacku, z jahonaj 'ziamloj'.
U koznym razie, da 16 st. Cyrvonaja i
Cornaja Rus-Ruthenia znikajuc z uzytku, a Bielaja Rus/Ruthenia pacynaje
'vandravac' pa mapie. Chacia nazva i uzyvajecca najbols tryvala dla
Polaccyny-Vitebscyny-Mahileuscyny i Smalenscyny (praktycna - toje z
"vierchniaje padniaprouje"), ale casam Bielaj Rusiaj zvalasia taksama i
Maskovija, i insyja ziemli -- chacia zresty da Maskovii uzyvalasia Russia
(Alba) a nie "Ruthenia". Tamu hetkuju nazvu mozna pabacyc na mapach taho
vieku u roznych miescach.
Prosta z 'Rusiaj' tady atajesamlivalasia
sucasnaja Ukrajina, z centram u Kijevie. Taksama, nazva 'ruski' uzyvalasia dla nazvy
pisma kirylicaj, i dla pravaslaunaha vyznannia (chacia aposniaje zvalosia i
"Hreckaj" vieraj). Ale u vypadkach, kali nia jdzie ab viery, ci kali calaviek
[z sucasnaje Bielarusi] nia byu pravaslauny, tady jany siabie nazyvali 'litwinami', i
byli tak nazyvanyja maskavitami i insymi cuzyncami. Ale Ukraincy, daprykladu,
siabie licvinami nie nazyvali, ani Maskavity ich licvinami.
Miascovamu ( ci rehijanalnamu) aznacenniu
"Bielaja Rus" pacali nadavac novy sens u 17 st. -- praz zachady
Maskvy. Tady u Maskvie vynajdziena ideju "Treciaha Rymu", i
maskouskija cary pacali abviascac 'pravy' na usich, chto-b vyznavau pravaslaunuju
vieru (raniej jany matyvavali svaje pretenzii najbolej "pravami" na "spadcynu
Rurykavicau"). Kali na [ciapierasniaj] Bielarusi u tyja casy i pazniej nazva
"Bielaja Rus" byla maksimum prosta lakalnaj, uzyvanaja dla vierchniaha
padniaprouja (dy j nie samanazvaj, a chiba tolki sto terminam geograficnym), to
Maskva joj adtul pacynaje karystacca jak palitycna-terytaryjalnaj, jak padstavaj dla
pretenzijau "abjadnannia usioj Rasieji" - pad maskouskaj, viadoma, karonaj.
Na toj vidac padstavie, sto pravaslauje casta zvalosia "ruskaj vieraj", a
maskavity u "Trecim Rymie" uvazali siabie za "samych pravaslaunych",
jany pacali palitycna atajesamlivac dzvie recy i uzyvac
"russkij" dla usich pravaslaunych VKL. Dla pravaslaunych Litwy
Maskavity stali uzyvac "bieloruscy", a Ukrajinu stali zvac "Malaja
Rasija" ( tymcasam jak svaju Maskoviju - biez zalisniaj viadoma sciplasci
- "Vialikaj" Rasijaj.) Ulasna z car pretendavau panavac nad, viadoma, "Vsiej
Vielikoj, i Maloj, i Bieloj Rossijej". Termin "bieloruscy", takim
cynam, uvajsou najpiers u aficyjny uzytak u Maskvie dla paznacennia
pravaslaunych zycharou Vialikaha Kniastva [z sucasnaj Bielarusi]. Maskouskija piscy
pisali tady stos kstaltu: "a prijechali do [n-skaj] do zastavy litviny, kupcy
mogilevskija, bieloruscy...". Chacia na Litvie i u Karonie (Polskaj) ludzi,
viadoma, kazali tolki sto jany "viery ruskaj", ci, kali pisali
pa-(stara-)bielarusku kirylicaj (i pa-(stara-)ukrajinsku), to zvali hetkaje
pismo "ruskim jazykom", "ruskimi litary" -- ale zusim nia
majucy na uvazie jakujus rodnasnasc z movaju maskavitau. Pravaslaunyja z
[sucasnych] Bielarusi j Ukrajiny byli, ad samoha "chryscennia Rusi", u
kananicnaj juryzdykcyi Kanstantynopalskaha patryjarchatu i "ruskaha" - Kijeuskaha
- mitrapalita.
Da kanca 17 st., pravaslaunaje zycharstva
( tolki kala 10% u 18 st.) zastalosia zresty va uschodniaj castcy krainy (na
zachadzie i u centry tryvala zamacavalasia Unija), - asabliva ich zastalosia
na Mahileuscynie; i z Mahileuscynaj mienavita tady atajesamlivajecca
"Bielorussija" najbols tryvalym cynam. Ale sama-nazvacca hetak, u nasych
krajoch, moh tady chtosci chiba u vypadku vielmi "specyficnym": napryklad,
kali Maskva akupavala Bielarus u 1656, to kalabarantau, jakija pajsli sluzyc
Maskvie, na Mahileuscynie, uznacaliu chtos Paklonski -- jaki i atrymau pry
tym tytul "polkovnika Bielorusskogo".
U rescy rest, termin tryvala zamacavausia
u Maskouskaj biurakratycnaj praktycy i tradycyi: Piotra I. Alaksiejevic, maskouski
car, mieu u svaim 'Posolskim Prikazie' pasadu spiecyjalnych pierakladcykau z
"bielorusskogo pisma", bo nia tak prosta jano bylo, navat pisanaje kirylicaj,
im tam, vidac, da razumiennia... Dyk za nia dziva sto, kali uschodnija ziemli VKL
byli aneksavanyja u Rasiejskuju Imperyju praz piersy "razbor" nasaj Recy Paspalitaj Abodvuch Narodau
1772h., Rasiejskija ulady - vielmi naturalna - zamacavali aficyjna i nazvu
"Bielorusskoj Gubiernii" dla tych "novoprieobrietiennyx" absarau.
Hetkaja nazva pavinna byla jasce lehitymizavac aneksiju tych ziemlau carami. Znou
za, heta napacatku datycylasia uschodniaj Polaccyny/Vitebscyny i Mahileuscyny,
i nie bylo sama-nazvaju tamtejsaha zycharstva (nia kazucy pra "vysejsyja
sacyjalnyja klasy" z ich recpaspalickaj palitycnaj toisnasciu...). Pa nastupnych
razborach RPAN, rasiejskija ulady pasyryli hetki termin "Bielorussii" i na
centar [sucasnaje] Bielarusi. Va uzytku za nieaficyjnym, kulturnicka-etnograficnym,
napacatku 19-ha st. toje, sto ciapier zaviem "bielaruskim" (mova, i h.d.),
bylo viadoma bolej pad seraham insych aznacenniau -- "licvinski",
"kryvicki", "slaviana-kryvicki" (napr., u Jana Cacota).
Nazva 'Belorussii' isnavala aficyjna u
Rasiejskaj Imperyji da 1830ch, kali, pa paustanni 1831 hodu, Rasieja vyrasyla
"raspolacit'" tyja ziemli -- praz sucelnuju ich rusifikacyju, dziela caho
usialakaja admietnasc kraju pavinna byla byc calkam vyniscana. Tady Unija byla
skasavana (1839), juryzdykcyja Statutu VKL skasavana, a chutka zjavilasia
instrukcyja zabaraniajucy "Bielorussiju" u aficyjnym uzytku.
Hetyja "gubiernii" pavinny byli razhladacca jak lubyja insyja
"istinno"-russkije. Cikava, sto, pavodle tahacasnych uspaminau, nazyvac
siabie "bielorussom" stalasia papularnym siarod sluzboucau miascovaha
pachodzannia u Mahilevie -- bo "palakau" na rasiejskuju sluzbu tam
tady nia brali, a nazvacca "russkim" -- bylo-b zanadta vidavocnaj
niascyrasciu. Rasiejcy taleravali takich "bielorussov", ale narakali, sto
pad hetkaj syldaj maulau "nastojasije polaki" (- majucy na uvazie
miascovyja mahileuskija miascanstva i slachtu, choc by navat i pravaslaunyja...)
padstupna maulau infiltrujucca u rasiejski dziarzauny aparat. A ad 1860ch aficyjnaj
nazvaj bylo tolki "Zapadnaja Rossija", "Sieviero-Zapadnyj
Kraj". "Bielorussija", prauda, taksama uzyvalasia casam jak
etnograficnaje aznacennie, razam z "Zapadnoj Rossijej".
Adnak za, ad 1840-50-ych hadou nazva
"Bielarusi" pastupova pryjmajecca i jak sciah novaha kulturnaha adradzennia.
Prycyna hetamu, prynamsi castkova, moza palahac u tym, sto smat chto z dziejacou
z kola Jana Barsceuskaha, i h.d., byli slachtaj z Polaccyny/Vitebscyny --
mienavita tych miascinau, jakija najbols tryvala razumielisia tady pad
"Bielarusiaj". Ale halounym cynnikam vidavocna bylo toje, sto piersyja
bielaruskija adradzency musili tady praktycna sama-vyznacacca u Rasieji pad tym, ulasna,
nazovam, jaki isnavau de-facto dla ich krainy i naroda [palitycna ci prosta
etnograficna] u Rasiejskaj Imperyji, h.zn. "Bielorussija".
"Zapadnaja Rossija" nie pasavala na takuju rolu z vidavocnych prycynau;
"zapadno-russizm" za stausia, tymcasam, aficyjnaj idealohijaj apalahietau
rusifikacyi -- pra heta padrabiazna u pracy Cvikievica,
"Zapadno-Russizm...".
Pastupova, "zbielarusiusy"
"Bielorussiju" u "Bielarus" (Bielaja Rus/Bielorussija =>
polsk. Bialorus => Bielarus), nazva "Bielarusi" stalasia centram
kanslidacyji nasych kulturnicka-palitycnych dziejacou, i nia tolki na uschodzie, ale
j na zachadzie, i navat na Vilenscynie. Nazou za "Litva" u druhoj palovie
19 st. tryvala zamacouvajecca, jak termin etnicny, mienavita za balta-mounym
zycharstvam kolisniaha VKL, napounac ad Vilni i Trokau, najpiers
Zmudzi-Zemajcii, dziakujucy u t.l. chutcejsamu za bielarusau
nacyjanalna-kulturnamu adradzenniu ciapierasniaje Lietuvy, i sto balta-litoucy
skarystalisia z mahcymasciau va Uschodniaj Prusii dziela razviccia i prapahandy
svajoj nacyjanalnaj kultury -- pad takim mienavita nazovam. Terminam
"Bielorussija" karystajucca naprykancy 19st. napryklad vydaucy
"Homanu", a tryvalaje scviardzennie "Bielarusi" jak nazvy
etnicnaj dla usiaho narodu, jaki ciapier zaviem "bielaruskim", azno da
Vilni, -- Bahusevic u svajoj "Dudcy Bielaruskaj" 1891 hodu.
Acuniausy pasla represijau i kulturnaha
zaniapadu 1860ch-1890ch, novaja chvala "Bielaruskich" adradzencau paustaila
naprykancy 19 - napacatku 20ha stahoddzia. Znou za, jany mielisia
sama-vyznacacca, siarod narodau Rasiejskaj Imperyji, pad toj [etnograficnaj] nazvaju,
jakaja isnavala dla ich u toj Imperyji, chacia 'bielarusy' usio jasce nie bylo
sama-nazvaju zycharstva. Tym nia miens, napacatku 20ha stahoddzia vakol nazova
Bielarusi de-facto zhurtavalisia nasyja adradzency, buducyja
"nasaniucy" i ajcy-zasnavalniki BNR. Chacia toj-sioj i adcuvau peunuju
"stucnasc" i "nakinutasc Rasiejaj", ci navat "kalanijalny
charaktar" takoj nazvy -- ale hetak nas nacyjanalny ruch praktycna uvajsou
u historyju. Naresce, nazou Bielarus, vakol jakoha zhurtavalisia palitycna nasyja
nacyjanalnyja dziejacy, stausia "asviecany" abviascenniem Aktu 25
Sakavika -- Bielaruskaj Narodnaj Respubliki, i pad hetkaj nazvaj kraj nas i narod byli
miznarodna prezentavany ad taho casu. U mizvajennaj League of Nations termin byu
"Ruthenie Blanche", "White Ruthenia".
Sproby "pierahledzic" nazvu
rabilisia i pazniej. Vaclau Lastouski sprabavau uvodzic "Kryuski" pobac/zamiest
"Bielaruski", a Janka Stankievic sprabavau uviesci "Vielikalitouski"
zamiest/pobac "Bielaruski". Navat zaraz u Miensku (i na internecie...) isnuje
asiarodak, jaki damahajecca uzyvannia "Litva"-"litviny" (ci
"Litvania") zamiest "Bielarus"-"bielarusy". Ci
prynamsi pryniaccia "Litvy" dla zachodniaj castki Bielarusi.( Pad "zachodniaj" razumiejucca,
camusci, ziemli nazachad ad miazy saviecka-polskaha Ryskaha Miru 1921 h. -- chacia
viadoma, sto az dahetul bols vazkaj, kulturna-palitycna, zastajecca miaza
1772 hodu, piersaha razboru RPAN. Taksama u takuju "Litvu" patraplaje
zachodniaje Palessie, choc tam pa vioskach navat kazuc: "my - palesuki, a
jany (-resta bielarusau) -- licviny"...))
Peunyja hrupouki moladzi
preferujuc taksama "Kryvija" - "kryvicy" zamiest
"Bielarus". (Choc
viadoma, sto Kryvicy byli tolki adnym z troch siaredniaviecnych rehijanalnych slavianskich
plamionau u nasym kraju, nia licacy jasce kolkasci balckich...)
Ale, music byc, fakt Bielaruskaj
Narodnaj Respubliki, a taksama Respubliki Bielarus, los nasaha kraju u 20m stahoddzi,
zamacavau takuju nazvu za celaj krainaj, i zrabiu jaje ciapier sapraudy sama-nazvaj i
etnonimam dla zycharou. Chacia "Bielorussija" i byla nakinuta nam kalisci,
faktycna, Rasiejaj u kancy 18 - pac. 19st., ale ciapier dla nas josc peuna z bols
vazkim toj fakt, sto nasa niezaleznaja dziarzaunasc adbylasia i zaviecca
"Bielarus" - u 1918-m i u 1991-m hadoch.
Nia viedaju, nakolki daskanala ja
adkazau na Vasaje pytannie... Nazva Bielarusi niekalki razou znikala - i znou zjaulalasia
- na mapach - u novych sensach, geagraficnych i palitycnych. Tamu mozna patlumacyc
chiba tolki toje, jak i camu jana uvajsla u biurakratycny uzytak u Maskvie u 17
st., a taksama, jak i camu jana uvajsla u palitycny uzytak piersych
bielaruskich nacyjanalistau siaredziny 19st., i palitykau pacatku 20 st., i jak,
naresce, jana stalasia sciaham nasana nacyjanalnaha ruchu, i nazvaju byloj respubliki
u SSSR -- a ciapierasniaje dziarzavy.
Ale, sto da taje "Rutheniae Albae",
jakaja zhadvalasia dzies na uschodzie sucasnaj Bielarusi u 13-14 st. - to ciazka
patlumacyc dakladnyja cas, ci pachodzannie, ci navat kankretnuju lakalizacyju hetkaj
nazvy. Vielmi mahcyma, jana zusim nia miela piersapacatkova anijakaha
syrokaha uzytku, a byla uvohule vynajdziena stucna siaredniaviecnymi 'geografami',
miascovymi ci jinsymi, adno dla patreby rehijanalnaj identyfikacyi, a tolki pazniej,
post-factum, toj nazvie pacali nadavasc rozny vialiki sens i znacennie
- z insych prycynau i u insyja casy.
Sucasnuju z nazvu Bielarusi treba
vyvodzic, miarkuju, ad Bahusevica, jaki piersy vyrazna "raspausiudziu"
(1891) jaje, jak termin nacyjanalna-palitycny, na usich aktualna (ci histarycna)
"bielaruskamounych", h.zn. na usich etnicnych "bielarusau"
- azno da Vilni. Heta j bylo potym zamacavana dziarzauna Aktam BNR 25 sakavika
1918h., i adtul stalasia akceptavana jak miznarodnaja nazva (Ruthenie Blanche,
White Ruthenia) -- a u SSSR uzyta dla nazvy "Bielaruskaj Savieckaj
Sacyjalistycnaj Respubliki". Adtul, z 1891-1918, prakrtycna biare svaju nazvu
j sucasnaja dziarzava "Respublika Bielarus". Tamu miz Bielarusiaj i "Ruthenie
Blanche" (1917-44) tut suviaz peuna josc (advarotnaja), ale z "Ruthenia
Alba" tut niama, padajecca, anijakaje prostaje histarycnaje pierajemnasci.
MIKALAVS PACZAKAIVS SCRIPSIT
|