Nazal, niemahcyma napisac akademicy essay na hetki temat, zyvucy ciapier na adlehlasci ad majoj biblijateki: nia maju tut pobac litaratury, nie mahu rabic spasylak na tytuly, krynicy, ci imiony autarau.

Adnak, napisu pra toje, jakija versii zhadvalisia najcasciej u bielaruskaj, rasiejskaj, i  niekatoraj polskaj histaryjagrafii, i jak stalasia, sto sucasnaja kraina Bielarus zaviecca "Bielarusiaj".

Cytajucy roznyja turystycnyja daviedniki, mozna casta spatkac  stos kstaltu: Bielarus zaviecca Bielarusiaj z taje prycyny, sto, maulau, toj biely koler symbalizuje volnasc; dyk vos, jak Bielarus pazbiehla  "Tatarskaha jarma",  to praz heta, maulau, i stalasia zvacca "Alba Ruthenia" -- "Biela-Rusiaj".

Zhodna histarycnych krynicau, nazva "Ruthenia Alba"  spatykajecca upiersyniu dzies u 13 stahoddzi (h.zn. sapraudy prykladna casy tatarskaha najezdu na sucasnuju Ukrajinu i  Rasieju); adnak taja nazva nie lakalizujecca dakladna. Lakalizacyja(-cyi) viadomyja tolki dziela pazniejsaha casu, 15-16 stst. 

Kaniesnie, historyja pra "bieluju" (volnuju) 'Rus' josc versijaj niesurjoznaj dla koznaha, chto krychu abaznany u  siaredniaviecnaj historyi kraju. Bo z akramia 'Bielaj' Rusi, pobac byla jasce j "Cornaja" Ruthenia - ciapier castka Haradzienscyny; a na poudzien byla taksama i "Cyrvonaja Rus" - uschodniaja Halicyna. I usie jany -- i Cornaja i Bielaja i Cyrvonaja -- byli tady volnyja ad Tatarau. Hetak "Bielaja" Rus/Ruthenia, jakaja zvycajna lakalizujecca la Dniapra, byla tady nicym nie valniejsaja za Cornuju.

Casam kazuc taksama, byccam  "Biely" pachodzic ad koleru adziennia, ci to valasou, tamtejsaha zycharstva. Ale rec u tym, sto biely koler daminuje u vopratcy, rounym cynam, i u smat jakich insych navakolnych ziemlach, a tahacasnaje adziennie na Polaccynie bylo nauracci niejak admietna bialejsaje za vopratku Haradzienscyny. Taksama, kolkasc blandynau (i blandynak) u insych castkach [sucasnaje] Bielarusi, ci u Halicynie,   nauracci byla istota miensaj za toje, sto bylo u, napr., Mahileuscynie.

Nakont za taho, sto moza jasce byc za slovam 'Biely', byla taksama i hipoteza, byccam hetaja nazva pahodzic nie ad jakoha koleru uvohule (valasou, adziennia, bo - znou za, camu Haradzienscyna  "Cornaja"?..) - ale ad staroha balckaha (indaeurapiejskaha) korania. Na [ciapierasniaj] Bielarusi zycharstva sfarmavalasia smat dzie praz pastupovuju slavianizacyju drobnych balckich plamionau. Josc zviestki, sto nie(da)asimilavanyja balty tryvali navat na uschodzie, na Lahojscynie i la Talacyna (Abolcy), azno da 15 st. To z isnuje taki indaeurapiejski koran, nibyta pasyrany (u minulym) u baltau, i  jaki i dahetul zachouvajecca jak 'biel', 'bal', 'bla', u smatlikich balckich nazvach u bielaruskaj hidranimicy i  tapanimicy, a aznacaje vadu, vilhac, vadkasc, "BAL-ota". Napryklad, na Bielarusi josc recki j aziory z nazvami "Bielka", "Bielaje", ci padobnymi, dyk za niekatoryja linhvisty vyvodziac takija hidronomy ad starych balckich nazvau (dla vodnych abjektau).  U slavianskich za movach, hety koran taksama maulau zachavausia u 'balota'. Kali tyja linhvisty majuc racyju, padniaprouje bylo zvanaje 'Bielym' mienavita praz admietnuju kolkasc tam aziorau, raculak, rucajinau, i h.d., prycym nazva byla pieraniataja ad balckich prodkau. Adnak versija pra balckaje pachodzannie nazvy - taksama tolki adna z versijau.

Datycna z "Rutheniae"-"Rusi", to  heta nazva vidavocna zastalasia ad staroha casu, kali usie hetyja ziemli, razam z sucasnaj Ukrajinaj i histarycnaj  Rasiejaj, kiravalisia skandynavami (letapisnymi 'varahami'). Napryklad,  u Polacku kniaziavali Rogvold-Rahvalod [<= Ragnvald],  Rahnied'-Rahnieda [<= Ragnhild]. Pra Polacak raspaviadajuc skandynauskija sagi; tam, i  pausiul u "prota-Bielaruskich" centrach, znachodzana smat skandynauskich artyfaktau  (a pobac, pad Smalenskam, azno celyja varaskija mohilki, sotni pachavanniau). Bizantyjskija krynicy pisuc pra 'rusau' jak pra cystych skandynavau. To z napeuna Rusija-Ruthenia i  pachodzic ad staroje nazvy, sto  zamacavalasia za absarami, apanavanymi u 8-13 st. tymi skandynavami dy ich bols-slavianizavanymi nastupcami (Rurykavicy, Rahvalodavicy)   --  ad Nouharada (Vialikaha) da Kijeva, i da Rastova na uschod.

Uvohule z u siaredniavieccy, asabliva za casam "dalitouskim",  nie bylo, vyhladaje,  anijakaj ahulnaj nazvy dla [sucasnaje] Bielarusi -- ci navat dla usich ziemlau nasielenych napr. kryvicami. U kronikach jany  prosta  "Polackaja Ziamla", pazniej - "Mienskaje Kniastva", "Vitebskaja Ziamla/Kniastva", roznyja udziely. Chacia jany j byli casami palitycna (ci dynastycna...) skansalidavanyja, napr. suprac Kijeva, ale padobna, sto sama-vyznacalisia mienavita pad svaimi lakalnymi nazvami, a niejkaj ahulnaj sama-nazvy nie uzyvali. Ziemli/kniastvy zvalisia pavodle miesta, jakoje bylo ich centram. Kali Polacak ukladau zamieznuju damovu (napr. z Ryhaj), to damaulalisia ad  Polacku, z jahonaj 'ziamloj'.

U koznym razie, da 16 st. Cyrvonaja i Cornaja Rus-Ruthenia znikajuc z uzytku, a Bielaja Rus/Ruthenia pacynaje 'vandravac' pa mapie. Chacia nazva i  uzyvajecca najbols tryvala dla Polaccyny-Vitebscyny-Mahileuscyny i  Smalenscyny (praktycna - toje z "vierchniaje padniaprouje"), ale casam Bielaj Rusiaj zvalasia taksama i Maskovija, i insyja ziemli --  chacia zresty da Maskovii uzyvalasia Russia (Alba) a nie "Ruthenia". Tamu hetkuju nazvu mozna pabacyc na mapach taho vieku u roznych miescach. 

Prosta z 'Rusiaj' tady atajesamlivalasia sucasnaja Ukrajina, z centram u Kijevie. Taksama, nazva 'ruski' uzyvalasia dla nazvy pisma kirylicaj, i dla pravaslaunaha vyznannia (chacia aposniaje zvalosia  i "Hreckaj" vieraj). Ale u vypadkach, kali nia jdzie ab viery, ci kali calaviek [z sucasnaje Bielarusi] nia byu pravaslauny, tady jany siabie nazyvali 'litwinami', i byli tak nazyvanyja maskavitami i insymi cuzyncami.  Ale Ukraincy, daprykladu,  siabie licvinami nie nazyvali, ani Maskavity ich licvinami. 

Miascovamu ( ci rehijanalnamu) aznacenniu  "Bielaja Rus" pacali nadavac novy sens u 17 st. -- praz zachady  Maskvy. Tady u Maskvie  vynajdziena  ideju "Treciaha Rymu", i maskouskija cary pacali abviascac  'pravy' na usich, chto-b vyznavau pravaslaunuju vieru (raniej jany matyvavali svaje pretenzii najbolej "pravami" na "spadcynu Rurykavicau"). Kali na [ciapierasniaj] Bielarusi u tyja casy i pazniej nazva "Bielaja Rus" byla maksimum prosta lakalnaj, uzyvanaja dla vierchniaha padniaprouja  (dy j nie samanazvaj, a chiba tolki sto terminam geograficnym), to Maskva joj adtul pacynaje karystacca jak palitycna-terytaryjalnaj, jak padstavaj dla pretenzijau "abjadnannia usioj Rasieji" - pad maskouskaj, viadoma, karonaj. Na toj vidac padstavie, sto pravaslauje casta zvalosia "ruskaj vieraj", a maskavity u "Trecim Rymie" uvazali siabie za "samych pravaslaunych", jany  pacali palitycna atajesamlivac dzvie recy i uzyvac "russkij" dla usich pravaslaunych VKL.  Dla pravaslaunych Litwy Maskavity stali uzyvac "bieloruscy", a Ukrajinu stali zvac "Malaja Rasija" ( tymcasam jak svaju Maskoviju  - biez zalisniaj viadoma sciplasci - "Vialikaj" Rasijaj.) Ulasna z car pretendavau panavac nad, viadoma, "Vsiej Vielikoj, i Maloj, i Bieloj Rossijej". Termin "bieloruscy", takim cynam, uvajsou najpiers u aficyjny uzytak u Maskvie dla paznacennia pravaslaunych zycharou Vialikaha Kniastva [z sucasnaj Bielarusi]. Maskouskija piscy pisali tady stos kstaltu: "a prijechali do [n-skaj] do zastavy litviny, kupcy mogilevskija, bieloruscy...". Chacia na Litvie i u Karonie (Polskaj) ludzi, viadoma,  kazali tolki sto jany "viery ruskaj", ci, kali pisali pa-(stara-)bielarusku kirylicaj (i pa-(stara-)ukrajinsku), to zvali hetkaje pismo  "ruskim jazykom", "ruskimi litary" -- ale zusim nia majucy na uvazie jakujus rodnasnasc z movaju maskavitau. Pravaslaunyja z [sucasnych] Bielarusi j Ukrajiny byli, ad samoha "chryscennia Rusi", u kananicnaj juryzdykcyi Kanstantynopalskaha patryjarchatu i "ruskaha" - Kijeuskaha - mitrapalita.

Da kanca 17 st., pravaslaunaje zycharstva  ( tolki kala 10% u 18 st.) zastalosia zresty va uschodniaj castcy krainy (na zachadzie i u  centry tryvala zamacavalasia Unija),  - asabliva ich zastalosia na Mahileuscynie; i z Mahileuscynaj mienavita tady atajesamlivajecca "Bielorussija" najbols tryvalym cynam. Ale sama-nazvacca hetak, u nasych krajoch, moh tady chtosci chiba u vypadku vielmi "specyficnym": napryklad, kali Maskva akupavala Bielarus u 1656, to kalabarantau, jakija pajsli sluzyc Maskvie, na Mahileuscynie,  uznacaliu chtos Paklonski -- jaki i atrymau pry tym tytul "polkovnika Bielorusskogo".

U rescy rest, termin tryvala zamacavausia u Maskouskaj biurakratycnaj praktycy i tradycyi: Piotra I. Alaksiejevic, maskouski car, mieu u svaim 'Posolskim Prikazie' pasadu spiecyjalnych pierakladcykau z "bielorusskogo pisma", bo nia tak prosta jano bylo, navat pisanaje kirylicaj,  im tam, vidac, da razumiennia... Dyk za nia dziva sto, kali uschodnija ziemli VKL byli aneksavanyja u Rasiejskuju Imperyju praz piersy "razbor" nasaj Recy Paspalitaj Abodvuch Narodau 1772h., Rasiejskija ulady -  vielmi naturalna - zamacavali aficyjna i nazvu "Bielorusskoj Gubiernii" dla tych "novoprieobrietiennyx" absarau. Hetkaja nazva pavinna byla jasce lehitymizavac aneksiju tych ziemlau carami. Znou za, heta napacatku datycylasia uschodniaj Polaccyny/Vitebscyny i Mahileuscyny, i nie bylo sama-nazvaju tamtejsaha zycharstva (nia kazucy pra "vysejsyja sacyjalnyja klasy" z ich recpaspalickaj palitycnaj toisnasciu...). Pa nastupnych razborach RPAN, rasiejskija ulady pasyryli hetki termin "Bielorussii" i na centar [sucasnaje] Bielarusi. Va uzytku za nieaficyjnym, kulturnicka-etnograficnym, napacatku 19-ha st. toje, sto ciapier zaviem "bielaruskim" (mova, i h.d.), bylo viadoma bolej pad seraham insych aznacenniau --  "licvinski", "kryvicki", "slaviana-kryvicki" (napr., u Jana Cacota).

Nazva 'Belorussii' isnavala aficyjna u Rasiejskaj Imperyji da 1830ch, kali, pa paustanni 1831 hodu, Rasieja vyrasyla "raspolacit'" tyja ziemli -- praz sucelnuju ich rusifikacyju, dziela caho usialakaja admietnasc kraju pavinna byla byc calkam vyniscana. Tady Unija byla skasavana (1839), juryzdykcyja Statutu VKL skasavana, a chutka  zjavilasia instrukcyja  zabaraniajucy  "Bielorussiju"  u aficyjnym uzytku. Hetyja "gubiernii" pavinny byli razhladacca jak lubyja insyja "istinno"-russkije. Cikava, sto, pavodle tahacasnych uspaminau, nazyvac siabie "bielorussom" stalasia papularnym siarod sluzboucau miascovaha pachodzannia u Mahilevie  -- bo "palakau" na rasiejskuju sluzbu tam tady nia brali, a nazvacca "russkim" -- bylo-b zanadta vidavocnaj niascyrasciu. Rasiejcy taleravali takich "bielorussov", ale narakali, sto pad hetkaj syldaj maulau "nastojasije polaki" (- majucy na uvazie miascovyja mahileuskija miascanstva i slachtu, choc by navat i pravaslaunyja...) padstupna maulau infiltrujucca u rasiejski dziarzauny aparat. A ad 1860ch aficyjnaj nazvaj bylo tolki  "Zapadnaja Rossija", "Sieviero-Zapadnyj Kraj". "Bielorussija", prauda, taksama uzyvalasia casam jak etnograficnaje aznacennie, razam z "Zapadnoj Rossijej".

Adnak za, ad 1840-50-ych hadou nazva "Bielarusi" pastupova pryjmajecca i jak sciah novaha  kulturnaha adradzennia. Prycyna hetamu, prynamsi castkova, moza palahac u tym, sto smat chto z dziejacou z kola Jana Barsceuskaha, i h.d., byli  slachtaj z Polaccyny/Vitebscyny -- mienavita tych miascinau, jakija najbols tryvala razumielisia tady pad "Bielarusiaj". Ale halounym cynnikam vidavocna bylo toje, sto piersyja bielaruskija adradzency musili tady praktycna sama-vyznacacca u Rasieji pad tym, ulasna, nazovam, jaki isnavau de-facto dla ich krainy i naroda [palitycna ci prosta etnograficna] u Rasiejskaj Imperyji, h.zn.  "Bielorussija". "Zapadnaja Rossija" nie pasavala na takuju rolu z vidavocnych prycynau; "zapadno-russizm" za stausia, tymcasam, aficyjnaj idealohijaj apalahietau rusifikacyi --  pra heta padrabiazna u pracy Cvikievica, "Zapadno-Russizm...".

Pastupova, "zbielarusiusy"  "Bielorussiju" u "Bielarus" (Bielaja Rus/Bielorussija => polsk. Bialorus => Bielarus), nazva "Bielarusi" stalasia centram kanslidacyji nasych kulturnicka-palitycnych dziejacou, i nia tolki na uschodzie, ale j na zachadzie, i navat na Vilenscynie. Nazou za "Litva" u druhoj palovie 19 st. tryvala zamacouvajecca, jak termin etnicny,  mienavita za balta-mounym zycharstvam kolisniaha VKL, napounac ad Vilni i Trokau, najpiers  Zmudzi-Zemajcii, dziakujucy u t.l. chutcejsamu za bielarusau nacyjanalna-kulturnamu adradzenniu ciapierasniaje Lietuvy, i sto  balta-litoucy skarystalisia z mahcymasciau va Uschodniaj Prusii dziela razviccia i prapahandy svajoj nacyjanalnaj kultury -- pad takim mienavita nazovam. Terminam  "Bielorussija" karystajucca  naprykancy 19st. napryklad vydaucy "Homanu", a  tryvalaje scviardzennie "Bielarusi" jak nazvy etnicnaj dla usiaho narodu, jaki ciapier zaviem "bielaruskim", azno da Vilni,  -- Bahusevic u svajoj "Dudcy Bielaruskaj" 1891 hodu.

Acuniausy pasla represijau i kulturnaha zaniapadu 1860ch-1890ch, novaja chvala "Bielaruskich" adradzencau paustaila naprykancy 19 - napacatku 20ha  stahoddzia. Znou za, jany mielisia  sama-vyznacacca, siarod narodau Rasiejskaj Imperyji, pad toj [etnograficnaj] nazvaju, jakaja isnavala dla ich u toj Imperyji, chacia 'bielarusy' usio jasce nie bylo sama-nazvaju zycharstva. Tym nia miens, napacatku 20ha stahoddzia vakol nazova Bielarusi de-facto  zhurtavalisia nasyja adradzency, buducyja "nasaniucy" i ajcy-zasnavalniki BNR. Chacia toj-sioj i adcuvau peunuju "stucnasc" i "nakinutasc Rasiejaj", ci navat "kalanijalny charaktar"  takoj nazvy -- ale hetak nas nacyjanalny ruch praktycna uvajsou u historyju. Naresce, nazou Bielarus, vakol jakoha zhurtavalisia palitycna nasyja nacyjanalnyja dziejacy, stausia "asviecany" abviascenniem  Aktu 25 Sakavika -- Bielaruskaj Narodnaj Respubliki, i pad hetkaj nazvaj kraj nas i narod byli miznarodna prezentavany ad taho casu. U mizvajennaj League of Nations termin byu "Ruthenie Blanche", "White Ruthenia".

Sproby "pierahledzic" nazvu rabilisia i pazniej. Vaclau Lastouski sprabavau uvodzic "Kryuski" pobac/zamiest "Bielaruski", a Janka Stankievic sprabavau uviesci "Vielikalitouski" zamiest/pobac "Bielaruski". Navat zaraz u Miensku (i na internecie...) isnuje asiarodak, jaki damahajecca uzyvannia "Litva"-"litviny" (ci "Litvania")  zamiest "Bielarus"-"bielarusy". Ci prynamsi pryniaccia "Litvy" dla zachodniaj castki Bielarusi.( Pad "zachodniaj" razumiejucca, camusci, ziemli nazachad ad miazy saviecka-polskaha Ryskaha Miru 1921 h. -- chacia viadoma, sto az dahetul bols vazkaj, kulturna-palitycna, zastajecca  miaza 1772 hodu, piersaha razboru RPAN. Taksama u takuju "Litvu" patraplaje zachodniaje Palessie, choc tam pa vioskach navat kazuc: "my - palesuki, a  jany (-resta bielarusau)  -- licviny"...))
 Peunyja hrupouki moladzi preferujuc taksama "Kryvija" - "kryvicy" zamiest "Bielarus". (Choc viadoma, sto Kryvicy byli tolki adnym z troch siaredniaviecnych rehijanalnych  slavianskich plamionau u nasym kraju, nia licacy jasce kolkasci balckich...)

Ale, music  byc, fakt Bielaruskaj Narodnaj Respubliki, a taksama Respubliki Bielarus, los nasaha kraju u 20m stahoddzi, zamacavau takuju nazvu za celaj krainaj, i zrabiu jaje ciapier sapraudy sama-nazvaj i etnonimam dla zycharou. Chacia "Bielorussija" i byla nakinuta nam kalisci, faktycna, Rasiejaj u kancy 18 - pac. 19st., ale ciapier dla nas josc peuna z bols  vazkim toj fakt, sto nasa niezaleznaja dziarzaunasc adbylasia i zaviecca "Bielarus" - u 1918-m  i u 1991-m hadoch. 

Nia viedaju, nakolki daskanala  ja adkazau na Vasaje pytannie... Nazva Bielarusi niekalki razou znikala - i znou zjaulalasia - na mapach - u novych sensach, geagraficnych i palitycnych. Tamu mozna patlumacyc chiba tolki toje, jak i camu jana uvajsla u biurakratycny uzytak u Maskvie u 17 st., a taksama,  jak i camu jana uvajsla u palitycny uzytak piersych bielaruskich nacyjanalistau siaredziny 19st., i palitykau pacatku 20 st., i jak, naresce, jana stalasia sciaham nasana nacyjanalnaha ruchu, i nazvaju byloj respubliki u SSSR -- a ciapierasniaje dziarzavy. 

Ale, sto da taje "Rutheniae Albae", jakaja zhadvalasia dzies na uschodzie sucasnaj Bielarusi u 13-14 st. - to ciazka patlumacyc dakladnyja cas, ci pachodzannie, ci navat kankretnuju lakalizacyju hetkaj nazvy.  Vielmi mahcyma, jana zusim nia miela piersapacatkova anijakaha  syrokaha uzytku, a byla uvohule vynajdziena stucna siaredniaviecnymi 'geografami', miascovymi ci jinsymi, adno dla patreby rehijanalnaj identyfikacyi, a  tolki pazniej, post-factum, toj nazvie  pacali nadavasc rozny vialiki sens i znacennie - z  insych prycynau i u insyja casy. 

Sucasnuju z nazvu Bielarusi treba vyvodzic, miarkuju, ad Bahusevica, jaki piersy vyrazna "raspausiudziu" (1891) jaje, jak termin nacyjanalna-palitycny, na usich aktualna (ci histarycna) "bielaruskamounych", h.zn.  na  usich etnicnych "bielarusau" -  azno da Vilni. Heta j bylo potym zamacavana dziarzauna Aktam BNR 25 sakavika 1918h., i adtul  stalasia akceptavana jak miznarodnaja nazva (Ruthenie Blanche, White Ruthenia)  -- a u SSSR uzyta dla nazvy "Bielaruskaj Savieckaj Sacyjalistycnaj Respubliki". Adtul, z 1891-1918, prakrtycna  biare svaju nazvu j sucasnaja dziarzava "Respublika Bielarus". Tamu miz Bielarusiaj i "Ruthenie Blanche" (1917-44) tut suviaz peuna josc (advarotnaja), ale z "Ruthenia Alba" tut niama, padajecca, anijakaje prostaje histarycnaje pierajemnasci. 

MIKALAVS  PACZAKAIVS SCRIPSIT