Уладзімір
Арлоў, аўтар кніг “Еўфрасіння
Полацкая”(1992) і “Рандэву на
манеўрах”(1992), гістарычнага эсэ “У
пошуках украдзенага скарбу”(1993),
засведчыў сваю адданасць ісціне
пра мінулае беларусаў яшчэ на
пачатку 80-х гг., калі ў
мясцовым і тагачасным саюзным
друку публікаваў артыкулы, у
якіх рэзка крытычна адгукаўся
на 5-томную акадэмічную “Гісторыю
БССР” і аднаіменны школьны
падручнік, называючы прама
асноўную іх загану -- свядомую
фальсіфікацію мінулага ваўгоду
афіцыйнай гісторыяграфіі. У
заснаванай на дакументальных
фактах гісторыі першага вядомага
Еўропе беларускага горада Полацка,
сталіцы Полацкага княства, у
якім жыла ў той час патранеса
і заступніца Беларусі Еўфрасіння
Полацкая, У. Арлоў выступае як
майстар празаічнага слова, а ў
апавяданнях і аповесцях -- як строгі
вучоны-прафісіянал, які ведае цану
першакрыніцам і ўмее іх
разглядваць на шырокім фоне
мінулага і сучаснасці. Гісторыю
ён любіць саму па сабе, у
яе першавытворнасці, пазбягаючы
мадэрнізацыі, калі даўняу ўсяго
толькі ілюструе счасныя думкі
аўтара. Сёняшнія нашы клопаты
прысутнічаюць у поглядзе
пісьменніка на даўнейшыя падзеі.
У апавяданні “Каля
дзікага поля”, дзе ўзнаўляюцца
апошнія хвіліны жыцця безыменнага
аўтара слыннага “Слова аб палку
Ігаравым”, адчуваецца, напрыклад ,
цяперашняя павышаная цікаўнасць да
нашай гісторыі, імкненне
пераасэнсаваць многія яе старонкі
ў сучасным інфармацыйным полі.
Як вядома, існуе некалькі версій
аб аўтарстве гэтага твора.
Казахскі пісьменнік Алжас
Сулейманаў адшукаў у тэксце “Слова”
аргументы, якія сведчаць на
карысць якраз казахскага
паходжання аўтара : асобныя
словы і паняцці, на яго думку,
мог ведаць толькі усходні
чалавек, жыхар степаў. У. Арлоў,
таксама грунтуючыся на тэксце
слыннага помніка, знаходзіць
доказы “полацкай версіі” :
сімпатыі невядомага аўтара,
геніяльнага старажытнага песняра
да Усяслава Чарадзея, які “збіраў
крывічаў пад сваё крыло, у адну
дзяржаву”, відавочныя, а невялікая
рачулка Ула, якую ён прыгадвае,
знаходзцца “за пяць попрышчаў
ад Дзвіны”. Магчыма, менавіта на
гэтай рачулцы і знаходзілася
родавая вотчына аўтара “Слова”.
Што да службы яго ў ноўгарад-северскага
князя Ігара, подзьвігі якога ён
уславіў, то і на гэта ёсць
тлумачэнне : “выпалі Чарадзеевы ўнукі
з дзедавай славы”, сталі “каваць
крамолы на брацію сваю”, і
пясняр, які гаварыў ім у вочы
праўду, стаў ім непатрэбным .
Менавіта ва ўнікальным культурным
асяроддзі, якое так старанна
стварала ў свой час Еўфрасіння,
пра што У. Арлоў апавядае ў
прысвечаным яе дзейнасці эсэ, і
мог з’явіцца такі высокаадукаваны
і адухоўлены талентам ад
Бога чалавек, як аўтар “Слова”.
Старонку за
старонкай перагортвае У. Арлоў у
сваіх творах кнігу народнай
славы. Увагу яго спыняюць
некаторыя найбольш яскравыя
эпізоды і каларытныя постаці.
Дакументальнасць яго прозы не
падлягае сумненню. А там, дзе
канчаецца гістарычны дакумент,
рэальны факт, пачынаецца вялікая
поле аўтарскай фантазіі. Аднак ў
адрозненне ад бурнага ўяўлення
яго слыннага папярэдніка У.
Караткевіча, які свядома рамантызаваў
мінулае, прывабліваючы на свой
бок новых і новых прыхільнікаў,
У. Арлоў стрымлівае сваю фантазю
ў межах жыццёва верагоднага :
навае пакаленне адукаваных чытачоў
ужо вымагала дакладнасці і
фактычнай праўдзівасці. Прынамсі,
гэтым тлумачыцца яго імкненне
перадаць слова сваім героям,
удзельнікам далёкіх падзей.
Пра падзеі
падчас вайны Івана Жахлівага
з Літвой і захоп маскоўцамі
Полацка, які быў бязлітасна
зруйнаваны, а яго жыхары люта
знішчаны, напрыклад, апавядае ў
лісце да сваіх родных стралец
Аляксей, чалавек, як можна
зразумець, з чулым сэрцам і
светлай галавой, па-свойму
праніклівы і мудры ( апавяданне
“Пішу вам у Масковію” ). А
пра князя Гераніма Радзівіла,
падчашага ВКЛ, які хацеў
застацца ў памяці людской не
як душыцель сялянскага паўстання
Вашчылы, а як мудры і
справядлівы валадар Крычаўскага
магістрата і дзеля гэтага
прымушаў мясцовага летапісца
Карпача фальсіфікаваць гісторыю,
апавядае сам Карпач. Просты
летапісец выбірае пакутлівую
смерць на кале, але не
згаджаецца на тое, каб абылгаць
сваіх пабрацімаў, адабраць у іх,
жывых і мёртвых, не толькі
славу, але і гонар (“Міласць
князя Гераніма”). У лістах з
турмы, адрасаваных сыну Ежы,
вядомы беларускі літаратар
Аляксандр Незабытоўскі апавядае
пра свой удзел у паўстанні
супраць царскага самаўладдзя і
пра сваё разуменне падзей (“Пакуль
не згасла свечка”). Ужывае
празаік і такі прыём, калі
пра гістарычныя падзеі апавядае
чалавек з варожымі да
беларускай ідэі адносінамі, як
гэта мы бачым у апавяданні “Рандэву
на манеўрах”.
Героі гістарычных
твораў У. Арлова -- людзі незвычайныя.
Слабыя фізічна, яны затое моцныя
духам. Пераможаныя суседзямі, яны
не адчу-ваюць сябе знішчанымі,
бо ведаюць : апошняе слова ўрэшце
будзе за імі, а калі ўжо не
будзе іх саміх, то за іх
дзецьмі. Менавіта ў гэтым трэба
бачыць сэнс эпіграфа да
апавядання “ Пяць мужчын у
леснічоўцы” : “Gloria victis” (“Слава
пераможным” ). Пяцёра беларусаў-інсургентаў,
што засталіся пасля паражэння
паўстання 1863 г., не лічаць
сваю справу безнадзейнай. Так
лічыць кіраўнік паўстанцкага
атрада Тапор, адзін з
паплечнікаў К. Каліноўскага, вядомы
у гісторыі вызваленчага руху
пад імем Людовіка Звяждоўскага.
Так лічыць і беларускі філосаф
Лышчын-скі, спалены за сваю
ерась на кастры паводле загаду
папскага нуцыя (“Місія папскага
нуцыя”). Чалавека фізічна можна
знішчыць, але пера-магчы ідэю
нельга, бо ідэя неўміручая.
У выніку
варожых інтрыг тэўтонцаў гіне
апошні полацкі князь Уладзімір,
а з ім разам знікае ў
хвалях часу дынастыя Рагвалодаў
(“Дзень, калі ўпала страла”).
Аднак збыліся не толькі горшыя
прадба-чанні князя, але і лепшыя
: праз два гады посля яго смерці
полацкія ратнікі сталі плячо да
пляча з наўгародцамі і
пскавічамі на Чудскім возеры,
дзе адбылося Лядовае пабоішча і
крыжакі пацярпелі сакрушаль-ны
разгром, што на некалькі
стагодзеў адвучыла іх ад
паходаў на Усход.
У.Арлоў,
як і іншыя нашы аўтары
гістарычных твораў, шмкнецца
знайсці адказ на пытанне, якое
ў свой час вельмі захапляла Ф.Дастаеў-скага
: у чым прычына таго, што беларусы,
як нацыя, здольныя былі выжыць
ва ўмовах жорсткага націску з
боку агрэсіўных суседзяў на
працягу стагоддзяў? Мабыць, было
нешта такое ў іх нацыянальным
характары, што дазваляла народу
не толькі жыць, схіліўшы голаў
перад рознага роду акупантамі,
паланізатарамі і русіфікатарамі,
але і зберагаць сваю жывую
душу, не аддаваць яе на глум
і здзек. У самым агульным
выглядзе гэты погляд на
беларуса выяўляецца ў славутай
“Пагоні”. Грозны ваяка, які
ўзняў свой меч і ўздыбіў каня,
абараняе сваю нацыянальную
незалежнасць і чалавечую годнасць
ад любых замахаў. |