Увосень 1817 года два студэнты
Віленскага ўніверсітэта, Тамаш Зан з-пад
Маладзечна і Адам Міцкевіч з Наваградка, якія ўжо
рабілі свае першыя спробы пяра на літаратурнай
ніве, надумалі заснаваць тайнае студэнцкае
таврыства, каб аб'яднаць блізкіх сяброў па вучобе,
што захапляліся літаратурай, філасофіяй, іншымі
навукамі і ўвогуле - праяўлялі ў нечым свае
здольнасці.мэтай згуртавання была
ўзаемадапамога ў паглыбленні адукацыі, у творчым
самаўдасканаленні, грамадская праца для дабра
зняволенай Айчыны. 1 кастрычніка 1917 года адбылося
першае пасяджэнне студэнцкага згуртавання. На ім
сабралася шэсць маладых хлопцаў, якія і ўтварылі
Таварыства. Прэзідэнтам выбралі Юзафа Яжоўскага,
віцэ-прэзідэнтам, а адначасова - касірам - Эразма
Палюшынскага, сакратаром - Тамаша Зана. Сябрамі
Таварыства сталь Адам Міцкевіч, Ануфры
Петрашкевіч і Бруна Сухецкі. Назвалі сябры сваю
арганізацыю - Таварыства філаматаў (сяброў
навукі). На сваім пасяджэнні сябры створанай
арганізацыі перш за ўсё абмеркавалі пытанне пра
Таварыства. Яны пагадзіліся прымаць у
арганізацыю толькі надзейных і правераных
сяброў па вучобе. Студэнты задумалі Таварыства
як змацаваную асабістым сяброўствам сям'ю
аднадумцаў якую стваралі, паводле выказвання
Юзафа Яжоўскага, "не на хвілю, не дзеля
мімалётнай забавы, а на ўсё жыццё". Нават у
статуце падкрэслівалася, што філаматы, якая б ні
напаткала іх пасля доля, куды б яна іх ні закінула,
застаюцца членамі Таварыства назаўсёды, што, яны
і даказалі ў жыцці. У выніку жорсткіх іспытаў
Таварства расло не хутка. Затое прыходзілі сюды
папраўдзе годныя, неардынарныя маладыя людзі. 4
лістапада таго ж года былі прыняты Францішак
Малеўскі і Зыгмунт Навіцкі, якіх рэкамендаваў
Адам Міцкевіч. Праз тры тыдні арганізацыя
папоўнілася яшчэ адным сябрам - Юзафам
Кавалеўскім. 16 красавіка 1818 года ў яе залічылі
Яна Чачота, выдатную рэкамендацыю якому даў зноў
жа Адам Міцкевіч, яго школьны сябар. У тым жа
годзе стаў членам Таварыства Тэадор Лазінскі. За
ім, ужо ў 1819 годзе, згуртаванне папоўнілі
Дзіянісій Хлявінскі, Дамінік Ходзька, Казімір
Пясецкі, Ігнат Дамейка, Ян Сабалеўскі, Міхал
Рукевіч. У 1820 годзе ў Таварыства прыйшоў Вінцэнты
Будрэвіч, а вясной 1822 года - Станіслаў Казакевіч.
Вось і ўсе сябры Таварыства філаматаў. Праўда,
тры з іх - Бруна Сухецкі, Эразм Палюшынскі і
Зыгмунт Навіцкі - у 1821 годзе з розных прычынаў
былі выключаны з філамацкай сям'і. Усе ж астатнія
да канца сваіх дзён заставаліся членамі
Таварыства філаматаў. Філаматы добра разумелі,
што каб лічыцца адукаванымі людзьмі, кожны з іх
павінен быў ведаць некалькі замежных моваў. Таму
ў дадатак да таго, што вывучалася ва універсітэце,
яны арганізуюць яшчэ спецыяльныя курсы для
вывучэння англійскай і нямецкай моваў, імкнуцца
дасканала авалодаць імі. Апрача таго, многія
філаматы добра ведалі французскую мову, не
кажучы ўжо пра латынь, якую вывучалі ў школе.
Нягледзячы на канспіратыўнасць згуртавання,
філаматы ў сваёй дзейнасці не замыкаліся ў яго
рамках. ІІаставіўшы перад сабой вялікія задачы
асветы народа, яны імкнуцца супрацоўнічаць з
іншымі апазіцыйнымі ўладам арганізацыямі. Дзеля
гэтага звязваюцца з шубраўцамі, масонамі, з
віленскім згуртаваннем польскага Патрыятычнага
таварыства, але нікому не дазваляюць умешвацца ў
свае справы, праводзячы самастойную палітыку. Як
сведчаць факты, філаматы завязвалі кантакты з
дзекабрысцкімі арганізацыямі, вялі перагаворы
наконт гэтага з іх прадстаўніком Аляксандрам
Бястужавым у час яго прыезду ў Вільню. Для
ажыццяўлення шырокіх мэтаў асветы народа
філаматы імкнуліся ствараць паводле свайго
ўзору больш прадстаўнічыя арганізацыі, беручы
кіраўніцтва імі ў свае рукі. Вельмі настойліва
выступаў за пашырэнне такім спосабам дзейнасці
Таварыства Адам Міцкевіч, які склаў цэлую
праграму арганізацыі ў згуртаванні моладзі,
распрацоўваў канкрэтныя іх задачы. Адна з такіх
арганізацый называлася "Таварыства філарэтаў"
(прыхільнікаў маральнай чысціні). Узначаліў яго
Тамаш Зан. Знаходзячыся ў апазіцыі, студэнтам
патрэбна было дзесьці праводзіць свае сходкі. З
задавальненнем адбывалася гэта на ўлонні
прыроды. Сярод многіх канспіратыўных месцаў
выдзяляліся ваколіцы вёскі Карчова, дзе
знаходзіўся вялікі камень, каля якога збіраліся
сябры. З тых часоў і носіць камень назву "Камень
Філарэтаў". Невядома, як далёка развілася б
дзейнасць студэнтаў, клі б не недарэчны правал.
Пачаліся масавыя арышты. Сярод арыштаваных былі
вядомыя ўжо Вільні паэты і проста здольныя
маладыя людзі: Адам Міцкевіч, Тамаш Зан, Ян Чачот,
Ян Сабалеўскі, Юзаф Кавалеўскі, Антоні Адынец,
Аляксандр Ходзька, Ігнат Дамейка, Міхал Рукевіч,
Тэадор Лазінскі і многія іншыя. Дапамога Вільні
дазволіла зняволеным падкупіць варту, і яны
маглі цяпер хаця б збірацца разам са сваіх
адзіночных келляў. Звычайна збіраліся ў келлі
Адама Міцкевіча. Пра гэтыя філарэцкія зборы ў
турме Адам Міцкевіч добра расказаў потым у
трэцяй частцы сваіх бессмяротных "Дзядоў".
Начныя сходкі сяброў вельмі паднялі іх заняпалы
дух. Збіраючыся, яны нават складалі і спявалі
песні, аўтарамі некаторых з іх былі Ян Чачот і
Адам Міцкевіч. Добра прыдалася ўсім і напісаная
тут жа, у турме-кляштары, "Філарэцкая песня"
Антонія Эдварда Адынца. Згодна з прысудам,
дзесяць філаматаў і дзесяць філарэтаў назаўсёды
высылаліся з роднай ім "Літвы" ў "аддаленыя
губерні" Расіі. 3 філаматаў такое пакаранне
панеслі - Тамаш Зан, Ян Чачот, Адам Міцкевіч, Юзаф
Яжоўскі, Францішак Малеўскі, Ануфры Петрашкевіч,
Вінцэнты Будрэвіч, Ян Сабалеўскі, Юзаф
Кавалеўскі і Тэадор Лазінскі; з філарэтаў - Адам
Сузін, Мікалай Казлоўскі, Ян Гэйдатэль, Ян
Крыніцкі, Фелікс Кулакоўскі, Ян Вернікоўскі,
Цыпрыян Дашкевіч, Гіляры Лукашэўскі, Ян
Міхалевіч і Ян Янкоўскі. Самае жорсткае
пакаранне прысудзілі Тамашу Зану, Яну Чачоту і
Адаму Сузіну, якіх выслалі на Урал, дзе яны
павінны былі да таго ж адседзець свой тэрмін у
крэпасці: першы - адзін год, два астатнія - па
паўгода. 80 філаматаў і філарэтаў былі адпушчаны
пад нагляд паліцыі. Не абмінуў суд і выкладчыкаў
універсітэта. Ён абавязваў пакінуць універсітэт
і Вільню найбольш "неблагонадежных"
прафесараў, якія быццам бы садзейнічалі
студэнцкім згуртаванням - Іяхіма Лялевеля,
Міхала Бароўскага, Ігната Даніловіча і Юзафа
Галухоўскага. Рэктар універсітэта Юзаф
Твардоўскі быў заменены больш "ручным"
Венцаславам Пеліканам. Вызваліць пасаду
куратара Віленскай навучальнай акругі, а значыць
і Віленскага універсітэта змушаны быў і князь
Адам Чартарыйскі. Яго месца заняў сам Мікалай
Навасільцаў, выкараняльнік свабодалюбства ў
Каралеўстве польскім і на Беларусі. Асуджаныя на
выгнанне філаматы і філарэты яшчэ некалькі
месяцаў заставаліся ў Вільні: ім далі магчымасць
як след падрыхтавацца да выезду, развітацца з
роднымі і блізкімі, з роднаи зямлёй. Вывозілі
першых выгнаннікаў 10 кастрычніка 1824 года.
Расказваюць, што Адам Міцкевіч, развітваючыся са
сваімі лепшымі сябрамі, не саромеўся слёз. Роўна
праз пятнаццаць дзён давялося развітацца з
роднай зямлёи, прычым назаўсёды, і самому Адаму
Міцкевічу, якога везлі ў адным вазку з Янам
Сабалеўскім у Санкт-Пецярбург. Адзін за адным
былі высланы за некалькі дзён і ўсе астатнія
асуджаныя на выгнанне. Пасля разгрому Таварыства
філаматаў і Таварыства філарзтаў члены гэтых
згуртаванняў ужо ніколі не змаглі сабрацца разам.
Параскіданыя па свеце, яны і ў разлуцы,
перапісваючыся паміж сабой, заўсёды адчувалі
сябе членамі адной філамацка-філарэцкай сям'і,
засталіся вернымі ёй да канца жыцця. |