ЛIДА I ЛIДЗКI ПАВЕТ 150 ГАДОЎ ТАМУ
ШЛЯХТА ВАКОЛIЧНАЯ
Мiрон Бронiслаў
Нарбут
Шляхта засьцянковая,
альбо як яе пайсюдна на Лiтве называюць- ваколiчная,
найвялiкшая ў Лiдзкiм павеце, у парафiях: Эйшышкi, Pадунь,
Лiда, Нача, Забалаць, а таксама i ў iншых ваколiцах;
у весках, што цягнуцца на некалькi дзесяткаў
дамоў, дзе жыве толькi сама шляхта часамi нават
аднаго прозвiшча, як напрыклад: Едка, Чапля, Вiльканец,
Гервiль, Болцiч, Сонгiн, Павятоўскi i iнш.
Ваколiцы гэтыя маюць
толькi невялiкiя адрозненьнi ад звычайных весак
парабчанскiх строем забудовы: з аднаго боку
стаяць дамы пад жыльле, свiран, студня з жоравам,
агароджаны падворак, пасярэдзiне вулiца, а на другiм
баку – гумно , стайнi i аборы для жывелы, птушкi хлеvнай.
Розьнiца iснуе толькi ў дамах.
Дом шляхцiца мае сенi,
з якiх адны дзверы вядуць у гасьцiнны пакой -пакой
з большымi вокнамi, з драўлянаю цi цаглянаю
падлогай; сцены пабеленыя, а на iх абразы Збаўцы,
Маткi Божай, Святых патронкаў, у некаторых
партрэты Касцюшкi альбо князя Юзефа Панятоўскага.
Ля сцен стаяць зэдлiкi накрытыя кiлiмкамi ( дыванамi
бяз ворсу), альбо некалькi старасьвецкай работы
крэслаў, столiкi простыя цi шлiхтаваныя, а часам са
стальнiцай у краты для гульнi ў шашкi; на столiку
можа быць калода старых зашмальцаваных карт для
гульнi i некалькi кнiжак да набажэнства ,
жыццеабрысы сьвятых, з рэдку якая-небудзь iншая
кнiжка з тэкстам сьвецкiм: Старажытная Хронiка ,
альбо Марфей-разгадчык сноў, альбо Гiсторыя пра
Мелюжына.
За гасьцiным пакоем
– другi пакой званы альковам, дзе стаяць куфры з
аддзеньнем, бялiзнай. Адначасова алькоў з’яуляeцца
спальным пакоем для гаспадароў. Пад абразам Маткi
Божай Вострабрамскай старанна захоўваюцца
завешаныя фiранкай стары карабэлум i пара пiсталетаv
цi флiнтa - як памяткi пра прадзедаў.
З другой паловы
сяней дзверы вядуць у абшырную хату, дзе месьцiцца
чэлядзь, з малымi вокнамi, цагляным токам; печ бяз
комiна толькi з дымнiкам, званым пякарняй. Хата
гэта нiчым не адрозьнiваецца ад звычайнай
парабчанскай хаты лiтоўскай.
Проста ад
уваходу ў сенi бывае камора (кладоўка), дзе
захоўваецца варанае i розныя гаспадарчыя прыпасы.Ва
ўсiх шляхэцкiх дварах захоўваецца аднолькавая
планiроўка з розьнiцай толькi ў тым, што ў
некаторых дамах замест алькова на адзiн пакой
болей. У дварах есць сады, дзе пад садовымi дрэвамi
стаяць вульлi, а на градах квiтнеюць камелi (рамонкi),
кракосы (календула), пiвонi, астры, зелянее рута,
божае дрэўца (мiрт), мята пярцовая.
У такiх дамках
жыве грамадства шляхэцкае: дзяды, бацька з
дарослымi сынамi, дачка з малымi дзецьмi. Усе разам
працуюць, уласнымi рукамi абрабляюць частку зямлi,
перайшоўшую iм у спадчыну, што iх кормiць i якую яны
любяць. Рэдка шляхцiц прадае сваю сялiбу, хоць бы
яму i добра абяцалi плацiць.
Вопратка
засьцянковага шляхцiца розьнiцца кроем ад
парабчанскай сярмягi. Найчасцей носяць кароты з
даматканага альбо крамнага сукна ў фалды з тылу
на манер тарататкi, альбо сурдут доўгi за калена,
камiзэльку, каляровую хустку i боты. Шляхцянкi
носяць сукенкi з рысавальнага паркалю, альбо з
воўны, чапцы i капелюшы. Паненкi галаву не
пакрываюць. У часе работы нават на полю, а асаблiва
ў жнiво, шляхцянка засьцянковая заўседы ўбрана ў
сукенку, шырокаполы саламяны капелюш i нiцяныя
пальчаткi.
Уся сям’я з
патрыярхальным укладам паслухмяная гаспадару.
Раскоша для яе чужая, патрэбы абмежаваныя. Ужо
некалькi гадоў вольная ад падатку шляхта не
ведала бядноты. А стaранны шляхцiц меў добры запас
грошай, што згодна са старадаўнiм звычаем змяшчаў
пад працэнты ў больш заможнага грамадзянiна, не
даючы веры адшчаднаму банку i iншым крэдытным
расейскiм iнстытутам. У такой шляхэцкай сям’i
заўседы панавалi адзiнства i пакой. Простая шчырая
вера, пабожнасць i гасьцiннасць, любоў да айчыннай
зямлi- гэта ва ўсе часы адметныя рысы
засьцянковага шляхцiча.
Да касцела
моладзь найчасцей едзе конна, мужчыны сталага
веку i жанчыны - у брычках. Калi шляхцiчу надарыцца
iсьцi пехатою, то боты нясе на кiйку, наблiжаючыся
да мэты падарожжа абувае iх, а робiць гэта дзеля
замiлавання навакольных. Пiяцтва i разбэшчанасць
рэдка сустракаецца мiж шляхтай, аднак часьцей пiяцтва,
якое найбольш заўцятых даводзiць да самагубства.
Штодзенная ежа шляхэцкая розьнiцца ад ежы
парабчанскай большай разнастайнасьцю страў. На
бяседах i ўпамiнках, вяселях, хрысцiнах,
ушанаваньнях i т.п. – вялiкая колькасьць ежы,
багацце страў. На стале апроч гарелкi i пiва з’яўляецца
мядок i кiслае вiно з блiжэйшага мястэчка, а больш
заможных кава i гарбата. Танцы шляхты - гэта ужо не
скокi i матляханьнi, а паланэз, англес, вальс,
галопада, часам мазурка i овертас. Апрача
набожных песень, калi надыйдзе вяселая пара, з
прыемнасьцю можна паслухаць песьнi, што
сьпяваюць мужчыны: “Курдэш над Курдэшамi”, “Сядзiць
заяц пад мядзьведзем” i iншыя, альбо паненка
заспявае: “Выйдзi, выйдзi прыгожая з хаткi”, “Тыя
некалькi бяроз”, “Чaго вочкi заплакала”, “Страцiўшы
шчыгла” i т.п., якiя для патрыета роднай зямлi з’яўляюцца
ўзорам тэксту, i мэледыi.
Шляхта засьцянковая
лiдзкая заўжды пiльнуецца дому i гаспадаркi, рэдка
выязджае за межы павету, таму часта ў размовах з
людзьмi карыстаецца досць скажонай польскай
мовай, якае мае ўдзельныя, толькi ей уласьцiвыя
правiнцыяналiзмы i звароты мовы. Напрыклад: “Мусi
быць в тым лесе веверкi ест”, “Як я в бабкi
паньскей служыл и седзял в столе пшы вечежы”,
альбо на пытанне: “Пане С…, чы сон юж ксенжа в
косцеле?” Шляхцiч адказаў: “Ту сон вшыстке
народы, але не вшыстке обычае”, гэта значыць: тут
людзi розных заняткаў, але духавенства няма;
альбо на пытанне одной грамадзянкi: “Панi Р…, цi
добра аддала дачку замуж i з каго?”, шляхцянка
адказала: “Ласне я панi не мувiла?… За Мядовскегo”,-
“Чы добже?”- “Ат добже, недобже, ды пшынаймней пiльноваць
не тшеба!”
Пасля дажынак,
восеньню па Ўсiх Святых, шляхта адпраўляе ўпамiнальныя
службы за душы памерлых родных. Гэтыя службы ў
парафiях населеных шляхтай, адпраўляюцца кожны
дзень цэлы месяц i прыносяць немалы даход пробaшчу.
Пасля службы госьцi звычайна запрашаюцца на цэлы
дзень i пры чарцы ўспамiнаюць пра годнасьцi i
прыгоды памерлых, пра лепшыя часы, у якiя тыя жылi.
У шляхты лiдзкай
есць сымпатыi да Францыi i вера, што толькi з яе
дапамогай Край уздыхне. Вера гэта глыбокая i
паходзiць з памяцi старэйшага пакаленьня, што
помнiць яшчэ Вялiкую Армiю Напалеона, якая ў 1812
годзе мясьцiлася праз Лiтву да Расеi. Пры наблiженьнi
француза нiводнага маскаля на Лiтве не было. Помню,
аднаго разу вярнуvся я з Вiльнi, зайшоў да мяне
сусед шляхцiч засьцянковы Буйко па навiны з
гораду, i калi я яму апавеў, што выйшаў указ, каб
сыны грамадзян маючых сто душ, абавязкова служылi
ў вайсковай альбо цывiльнай службе, Буйко з вялiкай
упэўненнасьцю сказаў : “Калi так, то будзе вайна,
даю Пану слова!” Пытаюся: “Адкуль такая
упэўненнасьць i чаму павiнна быць вайна?” -
Адказаў: “Француз гэтага ня сьцерпiць”. Я змаўчаv
на гэткi переканаўчы аргумэнт.
Пераслед i ўцiск
на засьцянковую шляхту праводзiўся касаваньнем
яе шляхэтства, запiсам у aднаасобнiкi i забiраньнем
у рэкруты, знявераная i абдзiраная чынавенствам, з
памяцьцю ад дзядоv i бацькоў пра свае даўнейшыя
свабоды i роўнасьцi грамадзянскiя, калi шляхцiц на
нарадзе быў паважаны за роўнага з ваяводам,
шляхта засцярожылася ў сабе i старанна захоўвала
ў сваiх сэрцах ва ўсiх пакаленьнях любоў да Айчыны
i дух пасвячэньня для яе, а ў звычаях хатнiх –
народныя традыцыi з даўнiны. Калi б пiсьменьнiкi гiстарычных
аповесцей хацелi б праўдзiва намаляваць паспалiтую
шляхэтнасьць, то толькi i трэба, што змаляваць з
натуры больш сталага па ўзросту прадстаўнiка
шляхты засьцянковай лiдзкай.
Пасля заняпаду
Рэчы Паспалiтай i падзелу Краю шляхта лiдзкая мала
клапацiлася аб навуцы i адукацыi сваiх сыноy .
Зрэдку пасылала iх да школ пiярскix у сваix касцелax,
што фiнaнсавалiся з розных прыватных фундацыяў,
пакуль тыя не былi забраныя на скарб расейцамi;
альбо аддавалi iх за паслужнiкаў да ксяндзоў-прафэсараў,
aльбо пры багацейшых панiчах студэнтах, з якiмi
разам вучылiся v школах. Такiя шляхэцкiя сыны па
заканчэньню школ павятовых найчасцей мелi працу
ў канцылярыi павету i не раз займалi высокiя ступенi
v чынавенскай гiерархii, не трацячы пры гэтым
поўнасьцю рысы народнага духу Рэчы Паспалiтай.
Другiя паступалi ў семiнарыi сьвецкiх ксяндзоў
альбо да новiцыятаў законных, альбо арэндавалi
драбнейшыя маенткi . Шляхцянкi ў кляшторах у
законнiц навучалiся работам i выходзiлi да прaцы
служанкамi i аптэкаркамi. Паўсюдна навука шляхцiча
i шляхцянкi засьцянковай абмяжоўвалася веданьнем
катэхезiсу, уменьнем чытаць, пiсаць i лiчыць.
Уменьне набывалася ў шляхцiча, што зiмой
кватэраваў у доме, альбо ад мясцовага арганiста.
Аднак значная частка шляхты наогул не ўмела пiсаць.
Лiдзкая шляхта
давала на ўсю Лiтву аканомаў, намеснiкаў, пiсарчукоў
павятовых. З яе кола былi арганiсты, садоўнiкi,
ключвойты (ключвойт - выбраны прадстаўнiк ад
жыхароў усяго ключа. Ключ – вялiкi двор, якi дзялiўся
на фальваркi цi засьцянкi. Есць сляды
самаўрадаваньня такiх ключоў. Прыкл. у Радзiвiлаўскiх
дварох. Паводле Слоунiка расейска - крэўскага пад
рэд. В. Ластоўскага; заўвага перакладчыка).
Рамествамi i гандлем, як i даўней, шляхцiц не
займаўся. Да службы вайсковай расейскай таксама
не ўступалi, хiба што прымусова, калi былi
перароблены на аднаасобнiкаў.
У часы калi
шляхта засьцянковая лiдзкая жыла лепей, чым
звычайныя грамадзяне, т.е. па пoл-паньску, узнiкла
патрэба навуковага выхаваньня дзяцей, i шляхта
пасылала сваiх сыноў не толькi ў школы, але i ва ўнiвэрсытэты,
а дачок, найчасцей з сем’яў аканомаў, навучалi ў
прыватных пансыенах. Паненкi затым працавалi
гувэрнанткамi, а некаторыя праз жанiмства з
заможным чалавекам, падымалi з упадку ўсю сваю
збяднелую сям ‘ю.
У 1831 годзе i ў
апошнiм паўстаннi 1863 г шляхта засьцянковая
пастаўляла найвялiкшы кантынгент моладзi у шэрагi
народныя, несла апошнi грош на ахфяру дзеля Краю,
таму шляхта засьцянковая цярпела найбольшы
пераслед з боку ўрада . Спальвалiся дамовыя
пастройкi, забiралiся маенткi i цэлыя сем’i шляхэцкiя
высылалiся этапам у Сiбiр альбо ў глыб Расеi, нават
бяз aнiякай прычыны, дастаткова было даносу
першага жандарма альбо палiцыянта, што
захоўваецца зброя, альбо што калiсьцi ў засьцянку
ўкрывалi паўстанца. Так у Лiдзкiм павеце ў
Дзетвроўскай парафii вынiшчана цэлая ваколiца
Шчукi i некалькi iнных.
На высылцы ў Расеi,
наколькi я мог бачыць, шляхта засьцянковая
вызначалася працавiтасьцю, учцiвасьцю, мiласьцю
да веры дзядоў-прадзедаў сваiх i глыбокай верай у
блiзкае ўваскрашэннe, i будучую спрыяльнасць
Айчыне.
Нязломаны
переследамi дух неаднойчы ўзбуджаў пашану ў самiх
маскалеў. На высылцы ў Расеi часцей шляхцiц браўся
за рамяство i нават займаўся дробным гандлем.
У вязьнi ў Вiльнi ў
кляшторы св. Пятра вiдзеў шляхцiца засьцянковага
з-пад Лiды Стэфана Вiльбiка. Ен набiраў самахотнiкаў
да аддзeлу Людвiка Hарбута v Лiдзкiм павеце i
дастаўляў жывелу. Павязаны расейцамi з мандатам
Ураду Народнага, асуджаны быў у вязьнi i адданы
пад ваенны суд. Захоўваў поўны спакой i моцную
волю i нiкога не скампрамэнтаваў. У калегi па вязьнi,
каторы яго мне прадставiў, Вiльбiк пытаўся: “Скажы,
Пан, якi можа мне быць дэкрэт?” “Могуць павесiць”
- той адказаў. Задумаўся трошкi Вiльбiк, але праз хвiлiну
спытаў: “А чы я буду ў гiсторыi? – Абавязкова- гiсторыя
пераказвае нашчадкам iмены ўсiх, што заслужылi ў
Айчыны – адказаў той. На што Вiльбiк з усей энергiяй
выказаў: “Хвала Богу – няхай вешаюць!”. Потым
яго выслалi на цяжкiя работы ў Сiбiр.
Пераклад паводле
газэты “Ziemia Lidzka” № 4/1937г. (№ 40/1997г.)
з польскай мовы Галiна
Лаўрэш, сакавiк 2000г. |