Анна Энгелькінг
Мусіць быць калхоз.
Без калхозу прападуць людзі.
Агульная думка ў калгасе “Сьветлы шлях”.
Адно з даволі
распаўсюджаных спрашчэньняў, што датычаць
палякаў на Ўсходзе, — прыпісваньне ім en bloc
польскай нацыянальнай сьвядомасьці.
Этнасацыялягічныя досьледы сярод вясковых
жыхароў Беларусі могуць, аднак, паставіць такое
спрашчэньне пад сумнеў. На маю думку, такія
досьледы варта праводзіць менавіта ў Беларусі:
тут жыве найбольшая сярод усіх краінаў былога
СССР г.зв. “польская меншасьць”, і ў той жа час
вясковыя жыхары складаюць заўважную большасьць
у гэтай меншасьці. Пераважна гэта людзі
старэйшага веку, зь невысокім узроўнем адукацыі.
Без спазнаньня і зразуменьня іх спосабу жыцьця і
мысьленьня веды пра палякаў у Беларусі будуць
няпоўнымі.
Гэты лад жыцьця, гэтая
мэнтальнасьць (сыстэма вартасьцяў, думак,
прыхільнасьцяў, выбараў) моцна зьвязаныя з
дзьвюма ўстановамі — калгасам і касьцёлам.
Першая арганізуе працу, другая — рэлігійнае
жыцьцё. З гэтай прычыны абедзьве яны граюць
галоўную ролю ў супольным жыцьці вяскоўцаў і
канцэнтруюцца вакол падвалінаў іх культуры —
працы земляроба і каталіцкае веры. Глыбей
зразумець вясковыя супольнасьці Беларусі, якія
завуцца польскімі, здаецца немагчымым без
дасьледаваньня дзейнасьці гэтых інстытуцыяў —
іх функцыяў у практычным жыцьці ды, перадусім, у
сьвядомасьці калгасьнікаў.
Выходным пунктам
развагаў я прымаю сфармуляванае Людвікам Стомам
самаакрэсьленьне польскага “хлопа” на пераломе
ХІХ/ХХ стагодзьдзяў, якое складаецца з трох
частак: 1) я тутэйшы; 2) я “хлоп” (земляроб, мужык);
3) я каталік. У сучасных жыхароў калгасных вёсак
на Гарадзеншчыне гэта мае адпаведнік у
неразрыўным трохкутніку “тутэйшы — калгасьнік
— паляк”.
Першым элемэнтам трыяды
я тут займацца ня буду. Да другога зараз перайду.
А вось трэці патрабуе кароткага камэнтару.
“Паляк” — адно з
ключавых паняцьцяў духоўнага элемэнту культуры
гарадзенскіх вёсак. Пераважная большасьць нашых
суразмоўцаў “паляка” разумее як сынонім
каталіка і, тым самым, антонім праваслаўнага,
гэта значыць, беларуса, альбо рускага. Паляк для
вяскоўцаў — гэта жыхар Беларусі, які вызнае
каталіцкую веру (“лічыцца палякам”). Найчасьцей
у савецкіх дакумэнтах ён запісаны як паляк (“пішацца
палякам”). Такое разуменьне акрэсьленьня паляк
адносіцца, такім чынам, не да самасьвядомасьці ў
сэнсе прыналежнасьці да нацыі, а да рэлігійнай
прыналежнасьці. Як паказаў Л.Стома, у земляроба-“хлопа”
крытэры культурнай ідэнтыфікацыі ня маюць
нічога супольнага з нацыянальнай ідэяй. І
дасьледчык пачуцьця самасьвядомасьці жыхароў
гарадзенскіх вёсак лёгка знаходзіць — пераважна
сярод старэйшых людзей — жывое адлюстраваньне ў
постсавецкіх рэаліях той самай
самаідэнтыфікацыі вясковага люду з пэўнай
рэлігійнай групай пры адсутнасьці пачуцьця
нацыянальнай повязі. Тое самае, што зь літаратуры
вядома пра даўно мінулыя часы. Ужыванае ў вёсках
Гарадзеншчыны самаакрэсьленьне “паляк” нельга
прымаць за тэрмін “Polak” у літаратурным
значэньні, гэта значыць, акрэсьліваючы менавіта
нацыянальнасьць: “чалавек польскай
нацыянальнасьці”, “з Польшчы родам” (W.Doroszewski, “Slownik
jezyka polskiego”). Каб выразьней адрозьніваць, я пішу
гэтае “polak” у значэньні “каталік” з малое
літары — гэтаксама, як мы пішам “каталік”, “праваслаўны”,
“мусульманін”, “баптыст” і г. д. (Ад
перакладчыка: паводле польскага правапісу
нацыянальнасьць чалавека пішацца гэтаксама, як
яго імя і прозьвішча — зь вялікай літары: Polak, Litwin,
Bialorusin.)
Жыхары калгасных вёсак
не ўяўляюць сабе жыцьця без калгасу. Наш
праваднік па “базе” і “фэрме” калгасу “Сьветлы
шлях”, 23-гадовы тэхнік, геніяльна выказаў гэтую
паўсюдную на вёсцы думку ў трох словах: “Мусіць
быць калхоз. Без калхозу прападуць людзі”.
Пароль “калхоз мае быць” разносіцца кругом, як
рэфрэн — ці як замова, закляцьце?! Гэтак кажа
прадстаўнік улады і просты калгасьнік, стары
пэнсіянэр і падлетак са школы.
У сабраных намі
размовах (а гэта сотні запісаў!) знайшлося толькі
адно выказваньне суразмоўцы, які думаў іначай —
што калгасы могуць і нават павінны быць
распушчаныя: ну, хіба мае да таго дайсьці, што іх (калгасы
— пер.) параскідаюць… Такі аграмняга, як наш
калхоз, то ён добра не спраўляецца, бо начальнік
адзін, за ўсім даглядзець ня можа: трэба нешта
рабіць, трэба. Калхоз у нас задужы… Уся
вавёркаўская парафія ў адным калхозе; занадта
вялікі калхоз. То ён мае быць раскіданы; можа, тут
фэрмэры нейкія будуць, можа што… Ну, бо мае быць
неяк так, каб тое сваё было, от, каб было сваё і
гаспадар быў… Так быць і мае і так будзе.
Але спытаем: чаму калгас
мае быць? Здавалася б, адказ вельмі просты: бо ня
можа ня быць. Бо ён быў накінуты прымусам, бо
падтрымліваецца аўтарытарнай уладай, бо няма
ніякай магчымасьці зьмяніць што-небудзь міма
волі тае ўлады. Але такі адказ павярхоўны. Бо
застаецца яшчэ глыбока ўкаранёны фэномэн
прыняцьця тае калгаснае рэчаіснасьці. А гэтае
прыняцьце здаецца паўсюдным: ня толькі “наверсе”
(нічога дзіўнага, калі “калхоз мае быць” кажа сп-ня
прадсядацель сельсавету, якая сядзіць у кабінэце
пад партрэтам прэзыдэнта), але — і гэта найважней
– так кажуць “нізы”. Такая акцэптацыя калгасу
існуе, нягледзячы на пачатковы (у 40-я і 50-я гады –
пер.) рашучы супраціў і адпор калектывізацыі
вёскі, існуе побач з трагічнымі ўспамінамі, існуе
пры зусім не ружовым поглядзе на той калгас і яго
рэаліі. Хоць самі калгасьнікі кажуць: мы не жывем,
мы гніем. Альбо: у калхозе — сьцеражы Божа! І
адначасова робяць усё, каб толькі выпхнуць
дзяцей у места ці хоць у мястэчка: так бардзо
трудна было… То як дзеці пачалі падрастаць, то з
астатніх сіл, то падушыліся патроху, то так, то
гэтак — і абы не было тут дзяцей.
У разуменьні такога “фэномэну
прыняцьця” можа дапамагчы дасьледаваньне яго
каранёў: збор перакананьняў, нормаў, містычнага
зьместу і законаў мысьленьня, якія разам
ствараюць супольную несьвядомасьць, альбо
іначай мэнтальнасьць калгасьніка.
У калгасных вёсках
кружыць анэкдот-загадка: як прачытаць
скарачэньне К+М+В, якое паўсюдна пішуць на
дзьвярох і вокнах хатаў пасьвячонай у касьцёле
крэйдай на сьвята Трох Каралёў? (Гэта ініцыялы
трох каралёў, што першымі прыйшлі пакланіцца
Хрысту. – пер.) — То як Саветы тутай прыйшлі, а на
каждым доме так напісана, то па-руску
расшыфроўвалі “калхоз мусі быць”. Можна
зразумець гэты анэкдот ня толькі як іранічнае
сутыкненьне і падабенства словаў, але і як
своеасаблівы запіс гісторыі сутыкненьня дзьвюх
рэчаіснасьцяў: парадку традыцыйных вартасьцяў
вясковага сьвету, што праяўляюцца ў рытме “праца-сьвята”,
з сыстэмай, варожай яму, якая накідае свае
правілы жыцьця. Гэта сутыкненьне sacrum i antisacrum,
парадку і антыпарадку, космасу і хаосу.
Калі з гэтага пункту
гледжаньня прааналізаваць апавяданьні нашых
суразмоўцаў пра пачаткі савецкай улады і
калгасаў, можна лёгка заўважыць, як
апавядальнікі — менш ці больш сьвядома —
спасылаюцца на архетып вечнага супрацьстаяньня
Дабра са Злом, які ў сваёй хрысьціянізаванай
вэрсіі выступае як барацьба Бога з Д’яблам.
Непасрэдна так выглядаюць успаміны пра тое, як “закрылі
(забаранілі) веру”:
…як зайшла тая савецка
ўласьць, то яны крыжы пілавалі, нішчылі… То
камунізм быў страшны такі, вшыстка ў сваіх рэнках
трымаў. І веру былі зупэльне скасавалі… Оні як
пшышлі, то касьцёлы, ксенжы ўярмілі; вывозілі,
судзілі, па дзесеньць лят ксендзам давалі… То
можна паведзець, то ня жонд савецкі, то пекло з
пекла!
Ува ўспамінах пра
арганізацыю калгасаў ды ўвогуле жыцьцё “пад
камуністамі” гэты архетып выступае больш
прыхавана, але таксама заўважна — напрыклад,
ёсьць эсхаталягічныя матывы, такія, як вечныя
пакуты ці вечнае пракляцьце: Як тутай калхоз
зрабілі — то загубленыя мы на векі векув. Прыйшлі,
загубілі нас… Наша ўсё яшчэ камуністы трымаём.
Ту яшчэ камуністы… Як Лукашэнка возьме на другі
раз — прапалі мы назусім.
У традыцыйны сялянскі
сьвет уварваліся тэрор і няволя. Моўныя сродкі
выразу (рэфрэн “усё забралі”, частыя заклікі да
Бога, Езуса, Маці Божай ды лексычныя і
фразэалягічныя запазычаньні з Эвангельля), якія
ўжываюць суразмоўцы, калі апавядаюць пра тыя
падзеі ды зьвязаныя зь імі перажываньні, беручы
іх са стылізаваных рэлігійных тэкстаў ды скаргаў-плачаў,
сьведчаць пра наймацнейшае напружаньне эмоцый,
але таксама і пра тое, што падзеі ў аповедах
адбываюцца як быццам да містычных падзеяў, да
пакутаў Хрыста, да няволі Зла:
— Прыйшлі нашы “асвабадзіцелі”…
Вшыстко забралі, вшыстко, толькі дзе якая кароўка
засталася. Зямлю забралі. Зямлю забралі, коні
забралі, воз забралі, ну ўсё... І хлеба няма, і
збожжа забралі, і зямлю забралі, і ўсё забралі.
Усё, што да гаспадарства трэба: плугі, бораны,
коні, стадолы. О, як цяжка было. Той калхоз.
Парастрэсена ўсё было, жаднага ладу не было.
Забралі ўсё, на Расею павыцягалі… Палкамі білі,
абіралі, судзілі — о, як было! Забіралі і каровы, і
коні: усё. Забяруць, значыць, да сельсавету — “пішыся
ў калхоз!”, і ўсё. Мусіш пісацца. Оні самі запішон,
але руку сваю мусіш прылажыць, о ту — ну, дзе ж,
няма рады, ніц ня зробіш пад палкай. Шукалі толькі
якой прычыны, абы задушыць чалавека… Плакалі
крывавымі лзамі і добравольне шлі… паўцякалі б
ад Саветаў, каб свабода была… Ну, у калхозе тым
працуеш, і што мы зараблялі ў тым калхозе… за рок
то я зарабіў толькі дзевеньцьдзесёнт шэсьць кіле
ячменю, венцэй ніц. Жыта на хлеб не было…
Пасьля пачатковага
тэрору сыстэма ўлады паступова зьмякчаецца.
Аплата за працу ўжо робіцца ня толькі
натуральнай — калгасьнікі пачынаюць
атрымліваць грошы, потым пэнсіі; яны больш не
прыпісаныя да калгасу, маюць пашпарты, як усе
грамадзяне. Потым прыходзіць час адноснага
дабрабыту — з настальгіяй узгадваюць пра часы
кіраваньня Брэжнева: Ох, як было трудна спачатку,
ох, як было… Да шасьдзесёнт хіба шустэго року. Юж
як перайшлі на пенендзы працаваць, юж цось, юж
льжэй, льжэй і льжэй… бо нешта прадасі, нешта
купіш, на хлеб заробіш… Юж можна цось. І пайшло
льжэй, льжэй і льжэй. І юж.
Нарэшце, наступае
пералом: “дазвол веры” ў часы Гарбачова:
Гарбачоў ужо быў, то ён паехаў да Амэрыкі, за
граніцэ там вшэньдзе, там яму паведзелі, што мы
тут у Бога верым — і ён прызнаў, аж паехаў да Папы
Рымскага. І ён ужо даў веру. Час Гарбачова нават
зьмяніў вобраз ворага — савецкай улады: Ест
закон, што бязь веры і конец. Тэраз даперо, як
Гарбачоў прыйшоў, сталі прызнаваць праваслаўную
веру. Антысакральнасьць тых, хто перасьледаваў
Бога, зьмяніла знак зь мінуса на плюс. Адчыніліся
забраныя і зруйнаваныя касьцёлы і цэрквы: Бо
тэраз юж далі права, у што можна верыць. І гэтае
права абазвязвае на практыцы мясцовыя савецкія і
калгасныя ўлады — ніхто больш не забараняе і ня
робіць перашкодаў вернікам у адкрытай
рэлігійнай практыцы.
Зь цягам часу ўсё больш
выразным робіцца адзін з аспэктаў “фэномэну
прыняцьця”: прызвычаеньне да калгасу. Тутай, як
вруцілэм з Расеі (з высылкі — пер.), то зараз
калхоз зрабілі. Забралі ўсё: каровы, стадолы,
спіклежэ пабралі, пабралі і коні, і возы, і плугі,
вшыстко пабралі і ніц не было. Ценжка жылося, а
потэм прызвычаілі се мы. Потэм ужо цалэ жыце ў
калхозе.
З прызвычаеньнем да
чагосьці нямілага звычайна атаесамляюцца такія
рысы характару, як бязьдзейнасьць, пакора,
бясьсільле. З такога пункту гледжаньня найбольш
распаўсюджаны калгасны рэфрэн “а што тут зробіш?
Нічога ня зробіш!” трэ было б разумець перадусім
як праяву няздольнасьці. Але гэтаксама лёгка
ўбачыць у ім выраз прагматычнай пазыцыі, якая
вынікае зь вельмі рэалістычнай ацэнкі
становішча. Паколькі адпор і супраціў быў
зламаны новай сыстэмай, застаецца цярпець і
трываць пры тым, што ацалела і не было зьнішчана,
альбо — проста трываць і цярпець, бо гэта само
жыцьцё. Моц antisacrum перавярнула дзьве асноўныя
падваліны сялянскай культуры: працу і веру. (Пан
Бог казаў: рабі, а я памагу. А пры такім жоньдзе то
будзеш рабіць, сам сябе ў дошкі загоніш, а
зарабіць то ніц заробіш). Аднак не была зьнішчана
найважнейшая вартасьць, безь якой ня маюць сэнсу
ні праца, ні вера — само жыцьцё (Як Пан Бог даў
жыць, то трэба жыць памаленьку.) Каб жыць, каб
выжыць, каб перажыць — трэба дастасавацца. І
прыстасавацца. У рэфрэне “што зробіш?” гучыць
менавіта прадыктаваная самім жыцьцём згода зь
лёсам:
— А што зробіш? Як
кажуць, на чыім возе едзеш, таго і песьні сьпяваеш.
Бо што зробіш? Хочаш жыць — умей вярцецца. А дзе
падзенешся? Многа наплюеш проці ветру?.. Судзьба
наша така, жэ тутай Саветы пшышлі і мы тутай
радзілі се пшы іх — і мы жыем, і мы мусім.
Такая згода зь лёсам, як
і бязьдзейнасьць, сьведчыць аб прызнаньні
парадку, які кіруе гэтым сьветам. А парадак той
стаяў і стаіць на тым, што на самым версе любой
гіерархіі стаіць Пан Бог, які стварыў усё і кіруе
ўсім. Як Пан Бог дасьць, так і бэньдзе. І з поўным
спакоем апытаныя пакідаюць на Пана Бога клопат
пра ўсё, што знаходзіцца па-за іх уласным вопытам,
ведамі і нават уяўленьнем, фантазіяй: а Бог яго
ведае… дзенькі Богу якось пшэжывамы… то, кахана,
вшыстко Пан Бог робіць: і тыя пенендзы, і тых
людзей…
То Пан Бог спаслаў
ушыстка. Так Сібіля пісала. То ўшыстка ідзе па тым,
як апісала. Бо ў нас па-беларуску гаварылі: як
будзя народ мудры, будуць гараць межы кудры, а як
прыйдзе ліхая доля, пакінуць рабоча поля. Як
Сібілю ўзяць, так усё так ідзе, як у нас ідзе.
Ушыстцы спэлненя, як зь Сібіліі ўзяць: як бэндом,
прімерно, пусткі вырабляць, як тэ калхозы будуць,
усё… А, мові, хлеб як быў дарагі, так дарагі і
будзе… Межы касаваць будуць, пусткі вырабляць, а
хлеб як быў дарагі, так дарагі і будзе…
Паводле Людвіка Стомы,
адным з правілаў, што датычаць самасьвядомай
ізаляцыі, а гэта ледзь не аснова культуры “простага
люду”, служыць простая формула: як ёсьць, так мае
быць. І тут тое самае — раз калгасы ёсьць, то яны
маюць быць. Калгасныя жыхары жывуць на сьвеце,
дзе споўніліся ўсе прароцтвы Сыбілы. Гэта
чарговы аспэкт “фэномэну прыняцьця”: згода на
рэчаіснасьць, якая выцякае з прыняцьця цалкам
містычнага абгрунтаваньня парадку на нашым
сьвеце. Такое абгрунтаваньне — пакора волі Пана
Бога, а гэтая воля загадвае глядзець на наш сьвет
як на месца, дзе збываюцца і спаўняюцца прароцтвы.
Цяпер пяройдзем ад
містычнай несьвядомасьці да рэальнага жыцьця і
разгледзім яшчэ адзін адказ на пытаньне, чаму “калхоз
мае быць”. На магчымасьць існаваньня калгасу
паказвае своеасаблівы сымбіёз калгасу і
калгасьнікаў — шырока разбудаваная сыстэма
ўзаемных паслугаў і ўзаемнай залежнасьці, якая
ня раз прыводзіць да таго, што ўжо цяжка
зразумець, ці ёсьць тая мяжа паміж адным і другім,
ці яе няма, дзе “людзкае”, а дзе “калхознае”.
Наступны калгасны рэфрэн гучыць так: “калхоз нам
паможа — мы калхозу паможам”. А можа і наадварот:
“як мы паможам калхозу, дык калхоз паможа нам”.
Калгас арганізуе і ахоплівае ўсё жыцьцё
калгасьнікаў цалкам. Дае працу, дае жыльлё (“калхозныя
кварціры”). Дае транспарт (“калхозны аўтобус” —
часта адзіны транспарт увогуле, праўда, калі
ёсьць паліва). Дае недаступныя альбо задарагія на
рынку тавары (збожжа, мука, цукар). Дае газ, будуе
дарогі і “клубы”. “Людзкая” маёмасьць можа
лёгка зрабіцца “калхознай” і наадварот: можна
прадаць калгасу сваю карову і можна ў калгасе
купіць сабе карову, а пад час арганізацыі
калгасаў здаралася нават, што можна было аддаць
калгасу сваю карову, а за яе атрымаць, напрыклад,
ужо адабраную стадолу. Калгасныя каровы пасьвяць
і даглядаюць калгасьнікі, што працуюць на фэрме,
а “людзкія” каровы пасьвяць усе сем’і
калгасьнікаў па чарзе, не выключаючы і сям’і
старшыні калгасу. Калі калгасныя каровы хварэюць,
то вясковая “бабка”-знахарка едзе на фэрму і
шэпча над імі свае замовы. Калгасных коней
калгасьнікі трымаюць ува ўласных стайнях — бо
той самы конь працуе і для калгасу, і для людзей.
Усе пагалоўна аполваюць калгасныя буракі ў абмен
на калгаснае сена для сваіх кароваў (праца пры
бураках абавязковая, а хто ня хоча, то ня будзе
мець сена) і… ад пачатку заснаваньня калгасаў
усе пагалоўна паціху крадуць калгасную
маёмасьць (найчасьцей здараецца “вынас” збожжа
для сваіх курэй і сьвіней), пры гэтым ледзь не
дэкляруецца адкрыта, што хоць увогуле красьці то
грэх, але красьці збожжа для курэй то ніякі ня
грэх. Больш таго — калгасная “машына” (“грузавік”)
спаўняе ролю катафалку на кожным вясковым
пахаваньні; калгасныя ж “машыны” адвозяць
дэлегацыі пілігрымаў да польскай мяжы і завозяць
будаўляныя матэрыялы на новы мур каля касьцёлу,
які будуе разьбітны пробашч; калгас і бульбу
ксяндзу пасадзіць. (Некалі ксяндзы зямлю мелі… і
каровы свае ксёндз меў, і коні. Цяпер ужо няма.
Толькі калхоз бульбы пасадзіў ксяндзу, от там,
пару сотак, каб ужо ня ўмёр.) Дырэктар саўгасу дае
дошкі на адбудову капліцы і бляху на дах царквы, а
з другога боку, пад час дажынак, у касьцёле “прадсядацель
калхозу” сядзіць на першай лаўцы (Як некалі паны
— пер.), а “прадсядацель сельсавету” падае
ксяндзу “булку хлеба на белым ручніку”. Булку
хлеба на белым ручніку падаваў прадсядцель
сельсавету Ёдка. Прадсядацель калхоза
Саладзінскі і Блуднік з раіспалкому сядзелі ў
першай лаўцы. Оні вшыстко палякі. Калгасны
сымбіёз абдымае, як бачым, ня толькі людзей і
калгас, але таксама сельсавет і касьцёл. Пан, войт
і плябан — адна кампанія. Фэномэн такога доўгага
трываньня фэўдальнай мадэлі ня можа не
прыцягнуць увагі дасьледчыка — тым болей, што, як
этнографы ХІХ стагодзьдзя гасьцявалі на панскіх
дварах, так у сучаснай Беларусі этнограф (калі ня
мае старых знаёмых) — госьць калгасу, а часта
таксама плябаніі і школы: гэта “прадсядацель
калхозу” дае яму кватэру і транспарт, частуе
абедамі, а часам запрашае да сябе ў дом на пляшку
гарэлкі і спавядаецца: Цяжка жывецца краснаму
памешчыку.
Бо ўсё цяжэй кіраваць
калгасам у часы ўсё больш глыбокага крызысу. Бо
калгасныя ўлады, як і простыя калгасьнікі,
перакананыя, што як распадзецца “калхоз”, то
найбардзей людзі пацерпяць. На людзях адаб’ецца.
Чалавеку аднаму цяжка. Аднаму горш, чым у калхозе.
Чалавеку ў калхозе лепей.
Але здаецца, што пакуль
прэзыдэнтам Беларусі будзе Аляксандар Лукашэнка,
нічога калгасам не пагражае: он об людзёх стара
се, жэбы жылі. Жэбы не Лукашэнка, то, ве паненка,
тутай… і колхозы роспэндзілі б, і толку б не было,
і земя не была б орана, і была б глодувка. А так
калхозы і даюць, і пасеюць, вшыстко зроблена. На
Літве няма калхозаў — і толку няма.
Мае назіраньні і
разважаньні мелі прычыніцца да партрэту паляка-“калхозьніка”.
І магчыма, што партрэт таго “калхозьніка”
атрымаўся — але дзе тут партрэт паляка?
Напэўна, дзеля гэтага
трэба адзначыць наступнае: па-першае, каталіцызм
нашых суразмоўцаў (“польская вера”, неадрыўная
ад польскай мовы ў малітве), факт запісу ў
савецкіх пашпартах “нацыянальнасьць: паляк” (“пісацца
палякам”), нарэшце, польская мова (няхай сабе з
акцэнтам ды мноствам беларусізмаў ды саветызмаў!),
у размове з госьцем-этнографам (хоць гэта не
зусім адметная рыса, бо на Гарадзеншчыне амаль
што ўсе жыхары старэйшага веку, у тым ліку і
беларусы, добра памятаюць па-польску з даваеннай
школы і войска). Але — што яшчэ?
Здаецца, “быць палякам”
— гэта толькі малая частка ад “быць
калгасьнікам”: па сутнасьці, у Беларусі мы
сустракаем калгасьніка-паляка — а не наадварот!
А яго сусед на тым памежжы — калгасьнік-беларус,
а не наадварот… Адзін і другі — гэта перадусім
тутэйшы чалавек і мужык, калгасьнік — і гэтыя
рысы куды болей іх лучаць, чым розная вера
дзеліць. І каталікі, і праваслаўныя на
Гарадзеншчыне належаць да супольнасьці, якой
прыходзіцца жыць на месцы пры каждай уладзе. Пры
паляках, і пры немцах, і пры саветах. Оні вшыстко
жывуць на месцы. Разам і палякі, і беларусы… й яны
там памешаныя — і жывуць.
Дасьледчыкам часта
здараецца пачуць у адказ на пытаньне пра
адрозьненьні паміж каталікамі і праваслаўнымі,
палякамі і беларусамі, такое: Не. Не! Тое самае.
Такі самы калхоз, такое самае жыцьцё. Альбо: Цяпер
зраўнялася… дужа ёсьць беларусаў і рускіх; ну то
гаварым зь імі па-беларуску, бо мы так, як брат зь
сястрой. Вот так і мы зь імі, з рускімі і
беларусамі, вшыстке адзінакава жыем добжэ…
Вшыстко пошло в едно.
Для польскіх
дасьледчыкаў палякаў у Беларусі найважней, на
мой погляд, не забываць пра тое, што большасьць
тых палякаў — гэта калгасьнікі. А калі ўжо мы
дасьледуем калгасьнікаў, то трэба ўсьвядоміць,
што катэгорыя “калгасьнік” шырэйшая, чым “паляк”
ці “беларус”, “каталік” ці “праваслаўны”, бо і
“каталік-паляк”, і “праваслаўны-беларус” — усе
калгасьнікі. Таму дасьледаваць ў вёсках на
Гарадзеншчыне каталікоў, якія завуцца “палякамі”,
у ізаляцыі ад праваслаўных, якія завуцца “рускімі”
ці “беларусамі”, — гэта значыць вырываць
прадмет досьледу з уласьцівага яму кантэксту,
што ў выніку дае непазьбежныя надінтэрпрэтацыі
ды толькі палову праўды.
Пераклаў з польскай
Алесь Чобат паводле Kultura, 3/636. — Парыж, 2000.
Друкуецца зь
невялікімі скарачэньнямі. Запісы зробленыя ў
калгасе імя Чапаева (Вавёрка, Лідзкі р-н), у
калгасе ў Болцішках (Воранаўскі раён), у калгасе
“Сьветлы шлях” у Начы (Воранаўскі раён), у
саўгасе “Малое Мажэйкава” (Лідзкі раён), а
таксама ў Мыце, Тарнове, Навіцках і Скрыбаўцах. |