Кацярына Янчэская
Лідчына, як і
увогуле Гарадзеншчына. для многіх мастакоў была
крыніцай натхненьня і месцам духоўнага
сталеньня. Цікавае гістарычнае мінулае, прырода
вабілі такіх майстроў пэндзля і алоўка. як I.
Пешка, В. Гразноў, В. Дмахоўскі, М. Кулеша, Н. Орда. Ф
Рушыц, Я. Драздовіч. Што датычыцца Ліды, то гэтаму
спрыяла і выгаднае геаграфічнае становішча.
Побач Гародня, Вільня. Наваградак, першая сталіца
ВКЛ. Творы прысьвечаныя Лідчыне, сталіся для
гэтых мастакоў адной з прыступак уваходжаньня ў
еўрапейскую культуру.
Адзін зь першых
малюнкаў Лідзкага замка належыць Юзафу Пешку
(19.02.1767. Кракаў - 4.9.1831). польска-беларускаму
жывапісцу. Ю Пешка - прадстаўнік акадэмічнага
класіцызму- асноўнага кірунку ў мастацтве Рэчы
Паспалітай у канцы 18-га — пачатку 19-га стагоддзя.
Вучыўся Ю. Пешка ў Д.
Эстрэйхера ў Кракаве і з1786 года ў Ф. Смуглевіча ў
Варшаве. 3 1793 па 1812 год жыў у Гародні і Менску.
Часта на-ведваў Магілёў, Нясьвіж. Ліду,
Сьмілавічы, Дукору, Вільню. 3 1812 года жыў у Кракаве,
з 1815 года - прафесар жывапісу і малюнка ў Школе
прыгожых мастацтваў.
Пісаў
алегарычныя і гістарычныя кампазіцыі, партрэгы,
пейзажы. У калекцыі пейзажаў Ю. Пешкі 12 малюнкаў
Віцебска, 3 - Магілёва. 2 – Гародні, па аднаму
Менска, Нясьвіжа, Ліды, Наваградка,Смалян, Лошыцы.
Малюнкі выкананы акварэльлю, акрамя
гарадзенскіх, зробленых туш’шу, на аркушах
паперы 45х70 см.
Маецца малюнак
Ліды і ў Міхала Кулешы ( 1795.1800?-1863) Памешчаны ён у
альбоме выдадзеным Юзафам Крашэўскім. Вядома.
што Міхал Кулеша нарадзіўся ў Вільні ў збяднелай
шляхочай сям'i У 1821 паступіў у Віленскі
ўніверсітэт, дзе лічыўся адным са здольнейшых
вучняў. Як найбольш таленавітаму, Я. Рустэм
дазволіў яму працаваць у сваёй майстэрні. У гэты
ж час Кулеша займаецца ў класе скульптуры пад
кіраўніцтвам Казіміра Ельскага. У 1823 г. за ўдзел у
таемным таварыстве філарэтаў прыцягнены да
адказнасьці. У 1824 — адпушчаны і выязджае ў Пінскі
павет, вёска Луно. Пра далейшы лёс зьбераглося
мала зьвестак Цікавасьць да гісторыі роднага
краю ўзьнікла ў Міхала Кулешы ў час вучобы ў
Віленскім універсітэце, дзе ён сябраваў з
вядомым беларускім этнографам, паэтам Я Чачотам.
Падарожнічаючы па Беларусі і Літве. рабіў шмат
замалёвак , пісаў пейзажы. эцюды, на аснове якіх
пазьней стварыў гістарычныя кампазіцыі. Мастак
меркаваў выдаць серыю альбомаў, якая павінна
была складацца з некалькіх дзесяткаў графічных
лістоў з выявай найцікавейшых мясьцін Беларусі,
Літвы, Валыні. Сярод гэтых прац—выява Лідзкага
замка. Нажаль. альбом. выдадзены пры дапамозе
Юзафа Крашэўскага - адзіны прыжыццёвы альбом
Міхала Кулешы.
У 1844 г. М. Кулеша
жыў ў Гародні. Юзаф Крашэўскі называе М. Кулешу
лепшым з сучасных летапісцаў, які ў супрацьвагу
многім "рамесьнікам" заўмаўся сапраўднай
творчай працай. Дзякуючы яму, мы маем магчымасьць
бачыць Каложу ў яшчэ непашкоджаным выглядзе .М.
Кулеша аўтар гістарычных твораў "Гетман”, "Атака
гусараў" і інш з характэрнымі рысамі
рамантызму Апошнія гады жыцця правёў у Беластоку,
дзе выкладаў малюнак.
Літаграфія
краязнаўца, рысавальшчыка, дасьледчыка
старажытнай беларускай архітэктуры.
матэрыяльнай культуры і мастацтва В Гразнова (?—
27.2.1909 г.) "Выява Лідскага замка 14 ст."
захоўваецца ў Эрмііажы. В. Гразноў скончыў
Строганаўскае вучылішча (1862) 3 1864 г. жыў у Вільні.
выкладаў маляваньне ў гімназіях. Сабраў
унікальную калекцыю прадметаў беларускай
культуры і побыту, навукова апісаў і замаляваў
Барысаглебскую царкву ў Гародні. замак у Лідзе.
цэрквы-крэпасьці ў Сынкавічах Зэльвенскага і
Мураванцы Шчучынскага раёнаў Пры даследваньні
Каложы ў Гародні зьвярнуў увагу на наяў-насьць
галасьнікоў у муроўцы царквы і выявіў знакі на
цэгле. Многія малюнкі Гразнова сталі
ілюстрацыяміда кніг П Бацюшкава ("Беларусь і
Літва", 1890 г.), I. Корчынскага ("Старажытная
Каложская царква ў імя св. князёў Барыса і Глеба ў
Гародні" (1892) і інш. 3 партрэтаў-абразоў другой
паловы XVII ст. да нас дайшоў партрэт Афанасія
Філіповіча, толькі дзякуючы В. Гразнову, бо
арыгінал не зьбярогся.
В. Гразноў
замаляваў замак з паўднёва-заходняга боку.
Малюнак датуецца першай паловай XIX ст. А. Трусаў
лічыць, што найболынай дакладнасьцю вызначаецца
менавіта карціна В. Гразнова.
У гэты ж перыяд
замак малюе В Дмахоўскі (1807— 1862) "Клодары
Ларташ віленскіх ваколіц” называлі яго
сучасьнікі. Ураджэнец в. Самішут Ашмянскага
павета, ён зьяўляўся мастаком, скультарам,
дэкаратарам, паўстанцам. Вучыўся на факультэце
літаратуры і вольных мастацтваў, дзе сустрэўся
са сваім земляком Юліянам Карчэўскім. 3
універсітэта Дмахоўскага прызвалі ў войска.
Магчыма, ён зьяўляўся сябрам адной з таемных
студэнцкіх арганізацый, за што і быў "здадзены
ў салдаты". У 1831 г ўжо ў чыне падпаручніка XIII
уланскага палка ён прыняў удзел у паўстаньні 1830-31
г.г. Пасьля задушэньня паўстаньня быў вымушаны
эмі-граваць за мяжу. Пасьля вяртаньня працаваў
шмат і напружана. Яго работы на той час былі
шырока вядомы ў Беларусі, Летуве і Польшчы У
асноўным замалёуваў месцы звязаныя з жыцьцём і
дзейнасьцю А. Міцкевіча. асабістым сябрам якога
быў. В. Дмахоускага без перабольшваньня можна
лічыць заснавальнікам рэалістычнага пейзажу
Аўтар рамантычных пейзажаў "Радзіма", "Замак
і вежа ў Троках". "Руіны замка ў Гальшанах",
"Замак ў Крэве", "Замак у Лідзе".
Вялікую
цікавасьць выклікае і асоба жывапісца, графіка,
удзельніка паўстаньня 1863-64 гг. Міхала Эльвіра
Андрыёлі. Ён нарадзіўся 2 лістапада 1853 г. у Вільні
ў сям'і настаўніка маляваньня, які паходзіў зь
Італіі. Пачатковую мастацкую адукацыю атрымаў у
бацькі. У 1855 г. Андрыёлі скончыў гімназію ў Вільні
і паехаў у Маскву, дзе паступіў на медыцынскія
курсы. Але хутка Міхал перайшоў у маскоўскую
школу жывапісу, скульптуры і дойлідства, дзе яго
выкладчыкам быў знакаміты беларус Сяргей
Заранка. Сваю адукацыю Андрыёлі працягваў затым
у Пецярбургскай акадэміі мастацтваў і акадэміі
Святога Лукі ў Рыме, дзе лічыўся адным з лепшых
вучняў.
Паўстаньне 1863 г.
мастак сустрзў ў Вільні. Андрыёлі І ўступіў у
атрад Людвіка Нарбута, змагаўся разам з ім на
Гарадзеншчыне, быў сьведкам гібелі камандзізра
паўстанцаў ля Дубічаў (раней Лідзкі павет),
прысьвяціў гэтым падзеям адзін са сваіх вядомых
твораў "Сьмерць Людвіка Нарбута каля Дубічаў".
Пасьля разгрому паўстаньня Андрыёлі. здолеўшы
зьбегчы з турмы, некаторы час жыў за мяжой — у
Лондане, Парыжы і іншых еўрапейскіх гарадах. У 1866
г. як эмісар эміграцыйнага камітэта мастак
спрабаваў перайсьці мяжу Расейскай імперыі, але
быў схоплены і асуджаны на пакараньне сьмерцю
Жорсткі прысуд замянілі высылкай у Вятку, дзе
Міхал жыў да 1871 г. У Вятцы М. Э Андырёлі стаў
настаўнікам будучых рускіх мастакоў В. і А.
Васняцовых. У 1871 г. вярнуўся са ссылкі, але яму
было забаронена жыць у родным краі і мастак
Андрыёлі спыніўся ў Варшаве, дзе працаваў як
графік-ілюстратар і мастак У хуткім часе імя
Андрыёлі стала вядомым у Еўропе як імя майстра
мастацкай ілюстрацыі. У 1883 г. па запрашэньні
фрнцузскай выдавецкай фімы "Фіршін — Дзідо"
Адрыёлі выязджаў у Парыж. Фірма планавала выдаць
раманы Фенімора Купера,ілюстрацыі да якіх
прапанавалі зрабіць мастаку Андрыёлі зрабіў
ілюстрацыі да чатырох раманаў знакамітага
амерыкан-скага пісьменьніка: "Апошні з
магіканаў". "Піянеры". "Прэрыя" і "Містыкп".
Ілюстрацыі Андрыёлі карысталіся посьпехам у
чытачоў як з-за іх адпаведнасьці літаратурнаму
матэрыялу, гак і па мастацкай вартасьці Андырёлі
рабіў таксама ілюстрацыі да твораў А. Міцкевіча,
Э. Ажэшкі, У Сыракомлі і інш. М. Андырёлі пражыў не
вельмі доўгае жыцьцё. Памёр ён ад цяжкай хваробы
ва ўзросьце 57 гадоў, у 1893 г.
Нелітасцівы лёс
быў і да Напалеона Орды. мастака кампазітара,
педагога. пісьменьніка. Нарадзіўся ён пад Янавым
у Варацэвічах. у сямы адукаванага шляхціца.
Бацька працаваў інжынерам-фартыфікатарам. маці
была добрай піяністкай, зь дзяцінства вучыла
іграць сына на фяртэпіяна. Орда скончыў
Сьвіслацкую гімназію, працягваў вучобу ў
Віленскім універсітэце. Орду залічылі на фізіка-матэматычны
факультэту 1823г.) Год гэты ўвайшоў у гісторыю
навучальнай установы трывожным часам — была
ўчынена расправа над таемным студэнцкім
таварыствам філаматаў. Але вальналюбства не
ўдалося задушыць канчаткова — працягвала
існаваць дзейнічаць таемная суполка, студэнг
Напалеон Орда таксама аказаўся ў ланцужку са "змоўшчыкамі".Яго
выключылі з універсітэта. на параўнаўча невялікі
тэрмін (год і тры месяцы) пасадзілі ў турму.
Пасьля вызваленьня вярнуўся ў Варацэвічы
займауся самаадукацыяй Калі пачалося паўстаньне
1830 г., Орда ўжо служыў у коннай гвардыі Літоўскага
корпуса, што амаль цалкам перайшоў на бок
інсургентаў. Пасьля паўстаньня ў час ганеньняў
на паустанцаў Ордзе ўдалося пазьбегнуць арышту,
але ўсё роўна на ім вісела кляймо інсургента —
Напалеон Орда вырашае эміграваць у Парыж. У
Парыжы Н. Орда наведае майстэрню Жырара (франц.
пейзажыст), зь не меншай ахвотай бярэ урокі
музыкі і кампазіцыі ў Фрыдэрыка Шапэна Яны разам
музыцыравалі ў салоне Жорж Санд, дзе хутчэй за
ўсё і пачуў Н. Орду Ферэнц Ліст, якi высока ацаніў
талент маладога музыканта. У далёкім Парыжы лёс
зьвёў Орду таксама і з Адамам Міцкевічам.
Дасягнуўшы высокага майстрства як піяніст, Орда
адначасова карыстаўся вядомасьцю і як адзін з
лепшых у Парыжы выкладчьікаў музыкі. У 1873 г. у
Варшаве выйшла кніга Н. Орды “Граматыка музыкі”,
у якой ён абагульніў уласны трыццацігадовы
досьвед навучання ігры на фартэпіяне. Орда стаў
мастаком вандроўнікам, мастаком-пілігрымам. яшчэ
жывучы ў Парыжы, ён рабіў экспедыцыі па Іспаніі,
Англіі, Шатландыі, Галандыі, Партугаліі,
Скандынаўскіх краінах, прывёз адтуль дзесяткі,
сотні архітэктурных пейзажаў. Але ўсё роўна ў
душы яго жыла вялікая мара — вярнуцца дамоў, на
Бацькаўшчыну. Толькі ў 1856 г. Н. Орда змог вярнуцца
на радзіму. Два гады жыў у Гародні, потым ў Пінску,
Варанцэвічах. Н. Орда робіць своеасаблівую
энцыклапедыю архітэктурных пейзажаў Беларусі.
Нягледзячы на ўжо сталы ўзрост, пачынаючы з 1873 г.
Орда пасьпеў стварыць 8 серый-альбомаў — усяго 260
лістоў-літаграфій са сваіх архітэктурных
пейзажаў. Орда замаляваў і Лідзкі замак,
суправадзіўшы літаграфію падрабязнай
гістарычнай даведкай: "Вельмі старажытнае
мястэчка, руіны замка. пабудаванага вялікім
князем літоўскім Гедымінам у 1323 г. У тым замку
бывалі вялікія князі Вітаўт, Ягайла, Аляксандр
Ягелончык Тут пражываў Тактамыш — хан татарскі .Старастам
лідзкім быў Хаджы Прэй — пазьнейшы хан крымскі.
Замак разбураны ў вайну са шведамі".
Орда памёр у
Варшаве у 1883 г. ва ўзросце 76 г. Было выканана і
апошняе пажаданьне Напалеона Орды — яго прах быў
перавезены на радзіму ў Янаў і пахаваны ў
сямейным склепе. У некралогу на сьмерць Н Орды
Адам Плуг пісаў:"... Гэта быў пісьменнік, мастак.
музыкант, але перш за ўсё сумленны патрыёт, які
вельмі любіў свой край...."
"Вялікая любоў была
гэтага чалавека па родная зямлі,- пісаў М. Танк. —
Яна раскрывала перад мастаком харство ляснога яе
кута і часавую далячынь — стагоддзі айчыннай
гісторыі і зьмянлівую загадкавасьць Сусьвету".
Гэтыя радкі пра
мастака, майстра дэкаратыўна-прыкладнога
мастацтва. этнографа. фалькларыста. пісьменніка
Язэпа Драздовіча. Ён нарадзіўся ў засьценку
турмы Дзісьненскага павета 13 кастрычніка 1888 г.:
"Беларускім Леанардада Вінчы" называў яго
мастак П. Сергіевіч. Сам жа Драздовіч называў
сябе даволі сціпла "аматарам тэарытычнай
астраноміі або проста вандроўным мастаком. Яшчэ
ў дзяцінстве маці гаварыла Язэпу: " Вучыся і
пазнай нябесныя бегі". Сын выканаў яе просьбу ў
1931 г. у Вільні выходзіць кніга Драздовіча “Нябесныя
бегі”. У творчасьці Драздовіча пераплецены
гісторыя і космасам. Пасьля навучаньня ў Вільні ў
акадэміка Трутнева, ён працуе як мастак-ілюстратар,
афармляе. напрыклад, кнігу "Курганная кветка"
Канстанцыі Буйло. У гэты ж час падоўгу сядзіць ў
бібліятэках, вывучаючы працы па геаграфіі.
геалогіі, астраноміі, гісторыі культуры. У 1915
годзе Драздовіч серыю сімвалічных малюнкаў і
перадае яе ў Пецярбург прафесару Эпімаху Шыпіле.
На жаль. з гэтай серыі захавалася толькі некалькі
малюнкаў па тэме "Архітэктура на Месяцы",
"Ахвярапрынашэнне". Цікавасць Я. Драздовіча
да гісторыі, зведання яе таямніц прысутнічае ва
ўсёй яго творчасьці. Дыяпазон яго прац: ад
замалёвак сярэднявечных замкаў да вобраза
легендарнага князя-чарадзея Ўсяслава.
У 1927-1930 г Я.Драздовіч
працуе настаўнікам маляваньня ў Наваградзкай
гімназіі, яго вучні ўспамінаюць, што ён неяк
духоўна прымушаў кожнага працаваць у мастацтве.
Ён любіў свой народ, цікваіўся касмалогіяй.
Язэп Драздовіч —
фенамен беларускасці... У гэты час Язэп Драздовіч
і замалёўвае Мірскі замак, руіны замкаў у
Наваградку, Крэве, Лідзе. У 1929 г. выйшаў цэлы
альбом "Ліда". "Учора і сёння меў
прыемнасць аглядаць велічава прыгожыя муры, як
старажытнейшы помнік нашай краёвай беларускай
архітэктуры". Язэп Драздовіч адкрыў для
беларускага мастацтва таксама і касмічную тэму.
Тут можна ўспомнінь такія яго працы, як "Жыцьцё
на Марсе". "Жыцьцё на Сатурне”, "Космас",
"Панарама месяцовага горада", "Сустрэча
вясны на Сатурне". Вельмі цяжкімі матэрыяльна
і духоўна былі апошнія гады жыцьця мастака.
Пахаваны ён у в. Ліжмены Глыбоцкага раёна.
“Мяне яшчэ
пашукаюць", — гаварыў Язэп Драздовіч у апошнія
гады свайго жыцьця, вандруючы па вёсках
Дісненшчыны. Гэтыя словы можна аднесьці і да
іншых беларускіх мастакоў, імёны якіх доўгі час
нават не ўспаміналіся, а зараз мы шукаем зьвесткі
пра іх творы. але, на жаль, многае з духоўнай
спадчыны беларускага народа ўжо беззваротна
страчана. |