Антось Савук
Друкар з Вялічак
390 год з дня смерці
Яна Карцана
Ёсць на Лідчыне
такая вёска Вялічкі. Адсюль, як мяркуецца,
паходзіў адзін з знакамітых друкароў нашага краю
Ян Карцан.
Біяграфічных
звестак пра гэтага чалавека амаль не захавалася.
Невядома, ў якім годзе ён нарадзіўся. Затое
дакладна вядомы год смерці – 1611. І жыццёвы шлях
яго можна прасачыць толькі па дайшоўшых да
нашага часу выдадзеных ім кнігах.
Справе свайго жыцця
Ян Карцан навучаўся ў Кракаве, які не толькі
славіўся ў той час сваімі навукоўцамі,
пісьменнікамі і мастакамі, але і выдат-нымі
друкарамі. Доўгі час, займаючыся ўжо сваёй
друкарскай справай, падтрымліваў сувязі з
сябрамі-выдаўцамі з гэтага горада Мікалаем
Шарфенбергерам і Якубам Сібенейхерам.
На небасхіле
друкарскай справы імя нашага земляка ўпершыню з’явілася
ў мястэчку Лоск (Вало-жынскі р-н), дзе ён змяніў на
пасадзе выдаўца Даніеля Лянчыцкага, што працаваў
у магната Яна Кішкі і выехаў у Вільню. У 1576 годзе
выходзяць з так званай Замковай друкарні Яна
Кішкі сачыненне Сымона Буднага “Аб артыкулах
веры” і праца Цыцэрона “Аб павіннасцях”,
пераложаная на польскую мову С. Кашуцкім. За час
працы ў Лоску з 1576 па 1580 г.г. Карцан выпусціў сем
кніг: пяць на польскай мове і дзве на лацінскай.
Пасля гэтага імя Карцана сустракаецца на
выданнях, што выходзяць у Вільні.
Першыя кнігі
выдаўца віленскага перыяду: “Тлумачэнне
малітваў” (“Wyklad na modlitwie”) С. Судровіса і “Новы
запавет” (“Nowy testament”) датуюцца 1580-ым годам.
Невядома
месцазнаходжанне друкарні Кар-цана ў Вільні.
Актавыя кнігі паведамляюць толькі, што 31 ліпеня
1599 года ён уступіў у законнае валоданне домам па
вуліцы Бернардынскай, які адкупіў у віленскага
мешчаніна Захарыяша Амуратовіча. А ў акце ад 4
студзеня 1601 г. запісана, што “Ян Карчан, друкар
места Віленскага” зрабіў заяву аб “продажы дома
свайго на вуліцы Бернардынскай… Андрэю
Беліковічу, падсудку земскаму Ашмянскаму”.
Усё справаводства ў
той час, як вядома, вялося па-беларуску. І
вышэйзгаданыя акты таксама напісаны па-беларуску.
На адным з іх ад 4 студзеня 1601 года ёсць подпіс
Карцана на польскай мове (“Ian Karczan drukarz renka wlasna”).
Мяркуецца, што сам гаспадар такім асабістым
подпісам напамінае сваё сапраўднае прозвішча. Бо
ў дакуменце сустракаецца і Карчан, а не Карцан, як
заўсёды падпісваўся выдавец.
За трыццаць год
працы з 1580 г. па 1611 г. Ян Карцан выдаў 101 кнігу на
польскай, лацінскай і грэчаскай мовах; у тым ліку
– сачыненні антычных аўтараў – 11, на маральна-этычныя
тэмы – 4, наву-кова-вучэбная літаратура – 7, па
медыцыне - 3, на палітычныя тэмы – 10, апісанне
вандровак - 3, календары – 3, палемічная
літаратура – 9, панегірыкаў – 22, тэалагічнага
характару – 21, на іншыя тэмы – 8. Для свайго часу
друкарня Карцана ўяўляла сабой добра
абсталяванае паліграфічнае прадпрыемства. Сярод
друкарскага матэрыялу былі самыя розныя шрыфты:
гоціка, анціква, курсіў, грэчаскі алфавіт, багаты
набор гравіраваных ініцыялаў, арнамента-льных
упрыгожванняў. Кнігі выдаваліся вельмі хутка.
Сам Ян працаваў у друкарні над наборам кніг,
перадаючы свой досвед і веды іншым супрацоўнікам.
Пасля смерці Яна
Карцана ў 1611 годзе справа бацькі разам з
друкарняй перайшла яго сыну Іосіфу. Так на тытуле
кнігі П. Скаргі “Заклік да адзінай веры” можна
знайсці надпіс, дзе пазначана, што кніга
надрукавана ў Вільні і яе выдаў Іосіф Карцан ў 1611
годзе.
Змяніліся ў
інтарэсах кірункі выдавецкай дзейнасці
малодшага Карцана. Іосіф Карцан стаў католікам (бацька
належаў да пратэстанскай веры), што
падпарадкавала ўсю яго дзейнасць каталіцкаму
касцёлу.
За перыяд з 1611 па 1620
г.г. з друкарні Карцана-сына выйшла амаль 40
выданняў.
Дзейнасць друкарні
нашага славутага земляка, як у адносінах зместу
выдадзеных у ёй кніг, так і ў адносінах
майстэрства друку – адна з яскравых старонак у
гісторыі кнігадрукарства Вялікага Княства
Літоўскага.
Літаратура
Мысліцелі і
асветнікі Беларусі: Энцык. дав. – Мн.: БелЭн, 1995;
Анушкин.А. На заре
книгопечатания в Литве / Выд. “Mintis” – Вільнюс,
1970. |