Храм у горадзе - гэта сімвал
вечнасці сярод тлума сучаснай цывілізацыі. Зусім
іншую адметнасць мае сылуэт храма дзе-небудзь на
халме, у атачэнні вёсак.Тут гімн чалавека ў гонар
творца сусвету як бы зліваецца з гімнам самой
прыроды.
Выгляд хрысціанскага храму
ствараўся стагоддзямі, набывая ў кожнага народа
і ў кожную эпоху свой непаўторны характар.Дахрысціянскія
храмы лічыліся месцам, дзе жывуць богі. Звычайна
людзі маліліся і прыносілі ахвяры перад уваходам
у храм. Унутры маглі знаходзіцца толькі служкі.
Гэтак было і ў старажытным іерусалімскім храме,
але ж побач з ім існавалі сінагогі - месца
малітваў рэлігійных супольнасцяў.
Першыя хрысціанскія храмы
будаваліся па ўзору рымскіх грамадскіх будынкаў
–“бызылік”. Базыліка - гэта простакутняя
пабудова з радамі калонаў, падзяляючых
памяшканне на “нефы” ( ці “караблі”). Уся
пабудова сымвалізавала карабель Града Божага ,
плывучага па хвалям сусвету. Вонкаваму дэкору
базылікі ўвагі не удзялалася , у сярэдзіне ж яе
ўпрыгожвалі мармурам і мазаікай.
Гэтую ж рысу - мастацкае
багацце інтэрьера і суворы знешні выгляд
захавала і Бізантыйскае мастацтва. Але ж у
Бізантыі ідэя “карабля” ці “дома малітваў”
дапоўнілася ідэяй космасу . Хрысціянская царква
стварыла сінтэз “Дома Божага” і “Дома Малітвы”.
Храм зрабіўся сымвалам адухоўленага свету,
месцам малітвы народа і адначасова “караблём”
Творцу сусвету.
Далейшае развіццё касмічнай
сымволікі храму атрымала на Захадзе - у раманскім
і асабліва ў гатычным мастацтве. Готыка ( ад
італьяскага gotico- назва племя готаў) як мастацкі
стыль з’явіўся паміж сярэдзінай 12 ст. і 15-16 ст. і
завяршыў развіццё сярэдневечнага мастацтва.
Каля 1100г. адначасова ў Францыі , Верхняй Італіі,
Германіі ўваходзіць у звычай перыкрываць
сводамі сярэдні карабель сабораў, да гэтага часу
плоскі [1].
Готыка апранула храмы ў
каменыя карункі , у якія ўплецены людзі, духі,
расліны, драконы, аллегорыі жарсці і
дабрадзецелі. Вітражы напаўнялі храм вясёлкай
колераў. А імкненыя ў неба абрысы вокнаў парталаў,
башняў, узнасілі ўсю гэтую сымфанічную
кампазыцыю да неба.
Готыка прыйшла на змену
раманскаму стылю, ад якога ўнаследавала
вяршэнства архітэктуры ў сістэме мастацтваў і
традыцыйныя тыпы культавых будынкаў.
Канструктыўныя прынцыпы гатычнага культавага
дойлідства- каркас з каменю, які пазбавіў
пабудовы грувасткасці раманскіх сабораў.
Унутраныя слупы гатычных храмаў накшталт пучка
тонкіх калон пераходзілі ўверсе ў стральчатыя
аркі нясучых рэбраў вельмі тонкага крыжовага
скляпення. Звонку меліся апорныя слупы-контрфорсы.
Для гатычных збудаванняў характэрны
востраканцовыя завяршэнні праёмаў, стрэльчатыя
вокны з вітражамі, парталы, дэкаратыўная
скульптура, галоўны фасад у цэнтры часта мае
вялікае круглае вакно-ружу [1].
Готыка-адно з яркіх і цікавых
з’яў ў гісторыі беларускага мастацтва якое
адпавядае перыяду фармавання беларускай
народнасці. Да ХІІІ ст. дойлідства Беларусі
развівалася ў рэчышчы старажытна-рускай
архітэктуры (бізантыйскай) з мясцовымі
асаблівасцямі. Усяго налічваецца 18 выяўленых
культавых пабудоў гэтага перыяду[2]. На вялікі
жаль, ні водная культавая пабудова XIII-XIV ст. да нас
не дайшла, хоць з гістарычных крыніц вядома, што
яны існавалі ў Наваградку, Гародні, Вільні і
Віцебску.Раскопкі паказалі, што верхняя царква ў
Горадні і царква Навагрудскага замку будаваліся
гатычнай тэхнікай муроўкі[3].
У ХІІІ ст. з’яўляюцца
каменыя башні класу Донджон дзеля абарончых
цэляў. Вялікая частка сродкаў і людскіх рэсурсаў
накіроўвалася на будаўніцтва гарадскіх
умацаванняў. Вядома, што і крыжакі і татары
выкарыстоўвалі актыўныны штурм з дапамогай
камнемётаў, таранаў (парокаў), штурмавых башняў.
Самай цяжка даступнай для асаднай тэхнікі была
каменная башня. Высока ўздымаючыся над горадам,
яна дазваляла весці трапную стральбу па асадным
машынам. На Беларусі ў каменных башнях былі
памяшканні для сховы і жытла жыхароў і абаронцаў.
Канструктыўна яны не адрозніваюцца ад башняў “донджон”
у цэнтральнай Еўропе і Скандынавіі.
Археалагічныя раскопкі сведчаць , што “данджоны”
былі пабудаваны ў Каменцы, Навагародку, Берасці,
Горадні, два ў Полацку, Мсціслаўлі, Пінску,
Мядзелі, Тураве. Да цяперашняга часу захавалася
башня ў Камянцы выкананая ў Раманскім стылі з
элементамі ранняй готыкі[4].
Гатычныя формы – адны з
першых формаў якія прыняла і распрацавала
беларуская архітэктура. Першыя ўзоры ваеннай
готыкі , створаныя пад непасрэдным уплывам
нямецкіх крыжацкіх пабудоў, сустракаюцца ужо ў
самых старых беларускіх замках, з якіх для нас
найбольш цікавы і важкі – Лідзкі замак (кастэль)[5].
У ХІV ст. з’яўляецца агнестрэльная артылерыя.
Донжоны ужо не могуць вытрымліваць моц узброеных
сучаснай,да таго часу, тэхнікай крыжакоў. Таму
пачынаецца умацаванне сценаў гарадоў і
будаўніцтва кастэлей ( ХІІ-ХІV ст. ў заходней
Еўропе называўся замак які меў адну ці две
высокія вежы і будаваўся ў нізіннай багністай
мясцовасці на штучнай выспе[6]. Наогул castel- замак у
шмат якіх еўрапейскіх мовах, адсюль нашыя “касцёл”
і “каштэлян”).
З летапісаў вядома , што для
іх будаўніцтва запрашаліся іншаземныя майстры.
Напрыклад для будаўніцтва лідскай кастэлі , па
меркаванні А.Трусава запрашалі Ганзейскіх
майстроў. Адсюль элементы раманскай і гатычнай
архітэктуры якія выяўляюцца у замках Крэва,
Навагрудка, Трок, Ліды.І менавіта ў гэтую эпоху
меняецца свядомасць Беларускага народу, наша
дзяржава уваходзіць у шэраг заходнееўрапейскіх
краін. Готыка ў кастэлях выяўляецца у
стрэльчатых вокнах, крыжовых скляпеннях і
гатычнай муроўце.
З ХV ст. да нашых часоў
захаваўся гатычны касцёл-прыгажун ў Ішкальдзі.
Зараз з’явілась магчымасць рэканструяваць
першапачатковы выгляд касцелу ў Усялюбе,
захавалася акварэль з выглядам праваслаўнай
Барысаглебскай царквы ў Навагрудку да ейнай
перабудовы ў ХІХ ст. Усе яны першапачаткова
будаваліся ў гатычным стылі[7].
У канцы ХV ў пачатку ХVІ ст. ў
беларускім дойлідстве быў створаны рэдкі і
самабытны тып абарончага 4-х вежавага храма.
Такія храмы былі пабудаваны ў Полацку, Вільні,
Берасце(у ім ў 1596г. была падпісана Берасцей-ская
вунія), Горадне, Мураванцы, Сынкавічах ,Супраслі.
Да нашага часу захаваліся цэрквы ў Мураванцы і
Сынкавічах.
Мураванкаўская(М.Мажэйкаўская)
царква - характэрны для беларускай готыкі тып
цытадэльнага царкоўнага будынку, умацаванага з
дапамогай рагавых веж. Яе вывучалі І.Ядкоўскі, М.Шчакаціхін,
А. Шышка-Богуш, У.Чантурыя, М.Ткачоў, А.Трусаў.
Фундатарам будаўніцтва царквы лічыцца Шымка
Мацкевіч. У літаратуры ХІХ ст. царква датавана
пачатках ХV ст. на падставе вельмі спрэчнага
дакумента 1648г[8]. У ім гаворыцца што “Отец
Феодосій Воротынскі, протопоп Лідскі, до кніг
мітрополітных … в Новогрудку будучі… подал ліст
ограніченный церкві Мало Мажэйковской Мурованой
грунтов, лесов, сеножатей, самого седліска і
прочіх прінадлежностей, сходно стародавнего
фундуша, учінённого чрез зошлого его мілості
Шімка Мацкевіча Шклёнского, подконюшего
Віленского, державца Ушпольского,Пенянского і
Радунского, наданых і належачіх на тую ж церковь
Мурованую, в повете Лідскім лежачую і ім
побудованую, року 1407 мая 10 дня.” Дакладнасць
гэтага дакумента не даказаная, бо няма спасылак
на першакрыніцу. Яго супярэчлівасць таксама у
тым, што ў 1407г. Шымкі Мацкевіча яшчэ не было на
свеце. У 1542г. ён зрабіў завяшчанне на карысць
царквы. Але тады яна ўжо стаяла.
Ёсць звесткі што падчас
рамонту 1871-1772 гг. быў знайдзены камень з надпісам”Хрістово
раб Іерей Авраам, 1469г.”. Адсюль робіцца вывад,што
царква ўжо існавала ў ХV ст., і пабудавана вялікім
князем ВКЛ Вітаўтам у далёкім ад дарог і значных
населенных пунктаў месцы. Аднак і гэтая знаходка
не абгрунтавана, бо невядома, як валун трапіў у
царкву. Напрыклад , яго маглі пакласці тут у час
цырымоніі перанясення астанкаў духоўнай асобы з
ранейшага храма, што даволі часта практыкавалася
ў той час. Да канца не вядома і хто фундаваў
будаўніцтва. Магчыма гэта быў князь Васіль
Палубенскі, які ў 1514г. атрымаў ад караля
Жыгімонта І пацвяржальную грамату на маёнтак
Мажэйкаў[8].
З ХVI ст. царква становіцца грэка-каталіцкай(уніяцкай)[9].За
час свайго існавання Мураванкаўская царква-крэпасць
неаднойчы падвяргалася выпрабаванням. Пад час
вайны, ў1656г. яна была моцна пашкоджана і
адноўлена толькі праз некалькі гадоў. У 1706г.
Царква ў в.Сынкавічы (пач 16 ст.)
войскі Карла ХІІ , ідучы праз Жалудок на Палтаву,
абстрэлялі па загаду караля царкву, якая
здзівіла яго сваім незвычайным выглядам. Пасля
гэтага яна моцна запусцела і была адноўлена як
праваслаўная на пачатку ХІХ ст.( у інвентары
царквы зроблены запіс ад 1804г. аб яе занядбаным
выглядзе.). Адноўлена яна была , па адных крыніцах,
у 1817г., па другіх – 1822г. Вядома, што быў
перароблены верх франтонаў і адрамантаваны дах.
Больш значна зменена аблічча храма ў выніку
перабудовы 1871-1872г. Заходнія вежы вежы былі ўзняты
на сажань і ў адной з іх зрабілі званіцу. Да
заходняга фасаду прыбудавалі прытвор. Ва
усходніх вежах зніклі драўляныя лесвіцы, была
замуравана частка байніц, знятыя герсы жалезныя
дзверы, якія пры небяспецы апускаліся .
У адзін з рамонтаў ХІХ ст. у
перадалтарнай частцы пабудавана сцяна, у 20-30я
гады ХХ ст. яе разбурылі .У ХІХ ст. вакол храма
была пастаўлена агароджа. І.Ядкоўскі ,які па
даручэнню Маскоўскага археалагічнага
таварыства даследваў царкву ў 1913г. датаваў яе
першай паловай ХVІ ст. З гэтым быў згодны і М.М.Шчакаціхін.
М.А. Ткачоў таксама датаваў храм першай паловай ХVI
ст. дзесьці паміж 1516 і 1542 гг[8]. Мы далучаемся
дагэтага меркавання.
Дойлід які будаваў царкву, быў не
толькі добрым архітэктарам і фартыфікатарам але
і таксама вытанчаным мастаком-дэкаратарам.
Сістэма гатычных сводаў характэрізуецца
вытанчанасцью і тонкім малюнкам. Круглае вакно
над уваходам – прыём звычайны для культавых
пабудоў гатычных і раманскіх храмаў. У аснову
дэкора фасада царквы пакладзена чаргаванне
нішаў розных абрысаў і велічыні. Па задуме
дойліда на франтоне царквы павінны бяліцца
толькі нішы, якія белым колерам, раней, выразна
кантраставалі з чырвоным фонам цаглянай муроўкі.
Колеравыя кантрасты, пластыка франтона,
гарызантальныя цягі на фасадах і ярусах сведчаць
пра з'яўленне элементаў рэнесанснай архітэктуры[10].
У наш час, гэты помнік
агульнанацыянальнага значэння зноў спазнаў на
сябе прыкрыя змены: у 1997г. фундамент быў пакрыты
сінтэтычнай шпаклёўкай бэзавага колеру, а страха
замест чырвонай дахоўкі пакрыта бляхай.
Готыка-ранні заходне-еўрапейскі
стыль, маладосць цывілізацыіі. І тое што Беларусь
мае адметныя гатычныя помнікі, сведчыць пра тое
што наш народ ад сваіх пачаткаў з’яўляецца
часткай Заходней цывілізацыі.
З першай паловы ХVIст. У
гатычнай архітэктуры Беларусі пачынаюць
праступаць рэнесансныя матывы , але аб гэтым
наступны артыкул.
ДАДАТАК:
[1] Архітэктура
Беларусі. Энцыклапедычны даведнік.-Мн., 1993.- С.518.
[2] А.М. Кушнярэвіч.
Культавае дойлідства Беларусі ХІІІ-ХVІ ст.-Мн.,
1993.-С.19.
[3] А.М. Кушнярэвіч.
Культавае дойлідства Беларусі ХІІІ-ХVІ ст.-Мн.,
1993.-С.23.
[4] М.А. Ткачев . Замки
Белоруссии.-Мн., 1987.- С.10-12.
[5] М. Шчакаціхін.
Нарысы з гісторыі беларускага мастацтва. Т.1. Мн.,
1928.-С.153.
[6] Архітэктура
Беларусі. Энцыклапедычны даведнік.-Мн., 1993.- С.532.
[7] А.М. Кушнярэвіч.
Культавае дойлідства Беларусі ХІІІ-ХVІ ст.-Мн.,
1993.-С.42., 36., 58.
[8] А.М. Кушнярэвіч.
Культавае дойлідства Беларусі ХІІІ-ХVІ ст.-Мн.,
1993.-С.72-74.
[9] M. Narbutt . Lida i Lidziane.
Ziemia Lidzka. № 26-27., 1997г.
[10] А.І. Лакотка.
Нацыянальныя рысы беларускай архітэктуры. Мн.,
1999,- С.175.
Надрукавана ў "Лiдскiм
Летапiсцу" № 11 |