Андрэй Акара
Пошукі беларускай нацыянальнай
ці цывілізацыйнай ідэнтычнасці амаль заўсёды з
аднолькавым вынікам прыводзяць да думкі пра
малую актуальнасць візантыйскага дыскурса
Беларусі, прычым гэта тычыцца як еўрацэнтрычнага,
так і масквацэнтрычнага яе разумення. Урэшце,
адсюль ніяк не вынікае, што сучасная Беларусь не
з'яўляецца ці не можа разглядаць сябе як частку «поствізантыйскай»
Айкумены — хоць бы таму, што існуе Беларускі
Экзархат Рускай Праваслаўнай Царквы, ды і
бальшыня беларусаў лічаць сябе ўсё ж
праваслаўнымі.
Для пошуку месца Беларусі ў «сакральнай
прасторы» ўсходнехрысціянскай цывілізацыі
вельмі красамоўным можа быць параўнанне
беларускага гістарычнага і метафізiчнага
досведу з украінскім.
Наўрад ці можна знайсці больш
блізкія ў тыпалагічных адносінах славянскія
культуры, чым украінская і беларуская — і гэта
пры наяўнасці даволі акрэсленых і значных
этнічных адрозненняў паміж самімі ўкраінцамі і
беларусамі.
Абедзве культуры ў ХIV—XVII ст.
мелі агульны арэал распаўсюджання — прастору
Вялікага Княства Літоўскага (прычым гэтая
адзіная кніжная культура выразна адрознівалася
ад культуры Маскоўскай Русі). Да гэтага часу
бальшыня пісьменнікаў і царкоўных дзеячаў
тагачаснай эпохі разглядаюцца ў якасці сваіх як
украінскай, так і беларускай культурнай
свядомасцю. Афіцыйная кніжная мова таго часу
вызначаецца даследчыкамі як «беларуска-ўкраінская»
ці «заходнеруская» — адрозненні паміж
беларускай ці ўкраінскай версіямі нязначныя, але
вельмі адчувальнае адрозненне ад мовы
вялікарускіх кніжнікаў.
У ХIХ ст. падобнымі шляхамі
адбывалася станаўленне нацыянальнай
самасвядомасці абодвух народаў — праз створаны
пісьменні камі-рамантыкамі «кансалідуючы» міф (аўтарамі
ўкраінскага, «казацкага», міфа лічацца Іван
Катлярэўскі, Кандраці Рылееў, Мікалай Гогаль,
Тарас Шаўчэнка, Мікалай Кастамараў, Панцеляймон
Куліш, беларуска га, дакладней беларуска-польскага
— Ян Чачот, Ян Баршчэўскі, Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч,
у некаторай ступені Адам Міцкевіч).
Расійская імперыя ўсяляк
змагалася з фармаваннем нацыяналь най
свядомасці і доўгі час не прызнавала ні
ўкраінскую, ні беларускую культуру, навязваючы
агульнаімперскую ідэнтычнасць і «агульнарасій
скую» мову; абмежаванні былі часткова зняты
толькі ў пачатку ХХ ст. Нярэдка афіцыйны Санкт-Пецярбург
у сваёй антыбеларускай і антыўкраінскай
палітыцы (асабліва пры Аляксандры I і Мікалаі I)
абапіраўся на польскіх магнатаў і каталіцкае
духавенства.
Абодва народы, пазбаўленыя
дзяржаўнасці і этнакультурнай легалізацыі,
стварылі дзве тыпалагічна падобныя мастацкія
літаратуры, пачаткова зарыентаваныя на «хатняе
спажыванне», дзве структурна ідэнтычныя мовы,
якія меркавалася ўжываць у надзвычайна
абмежаваных сферах.
Але ў сваім развіцці ўкраінская
культура па часе і па інтэнсіўнасці апярэджвала
беларускую. Таму беларускія «адраджэнцы»
пачатку ХХ ст. (Янка Купала, Якуб Колас, Максім
Багдановіч, газета «Наша Ніва»), разумеючы
блізкасць украінскай культурнай мадэлі,
пераймалі найперш украінскі, а не расійскі ці
польскі культурастваральны досвед.
Аднак пры такой блізкасці
культурнага развіцця Ўкраіны і Беларусі ёсць
нямала прынцыповых адрозненняў, якія тычацца
найперш візантыйскай ідэнтычнасці гэтых народаў
і краінаў.
Беларусы — гэта адзіны
ўсходнеславянскі народ, які мае ўласную
нацыянальную версію рыма-каталіцтва. Калі ўся
Ўкраіна прызнае ўсходні царкоўны абрад (хай
нават у межах грэка-каталіцтва), то значная
частка беларусаў (на дадзены момант — да 2
мільёнаў 1) — рыма-каталікі з усімі магчымымі
адсюль вынікамі. Для беларусаў, напрыклад, з'яўляецца
традыцыйным выкарыстанне імёнаў як з
праваслаўных, так і з каталіцкіх святцаў: па
імёнах можна вызначыць канфесійную
прыналежнасць і цывілізацыйную перавагу ягоных
носьбітаў.
Адпаведнае несупадзенне
назіраецца і ў філасофска-багаслоўс кай сферы ў ХVI
— XVII ст.: калі ў асяродку ўкраінскіх
інтэлектуалаў арыстоцелеўскія інтуіцыі,
уласцівыя «другой», контррэфармацыйнай
каталіцкай схаластыцы, змагаюцца з
неаплатанічным і патрыстычным дыскурсамі, што
больш стасуецца з духам праваслаўя, то ў Беларусі
арыстоцелізм дамінуе цалкам2.
Досыць красамоўныя і адрозненні
ў вобразах беларускага і ўкраінскага «Залатога
Веку», як іх трактавалі гісторыкі і міфатворцы
перыяду адраджэння.
«Залаты Век» для ўкраінскай
свядомасці — гэта эпоха рэлігійных войнаў
праваслаўных запарожскіх казакоў супраць
Польшчы, Турцыі і Крыма. Для беларускай
свядомасці такім «Залатым Векам» з'яўляецца
эпоха Вялікага Княства Літоўскага — эпоха
Міколы Гусоўскага, Францішка Скарыны і Льва
Сапегі, эпоха Літоўскага Статута і няспыннага
супрацьстаяння праваслаўнаму Вялікаму Княству
Маскоўскаму.
Літоўскае Княства ўсведамляла
сябе як шматканфесійную дзяржаву, але «дзяржаўнай
рэлігіяй» з пэўнага часу стала менавіта
каталіцтва, праваслаўнае ж насельніцтва ўсяляк
уціскалася. Лепшым сродкам сацыяльнай
легалізацыі (асабліва для шляхты) лічыўся
пераход з праваслаўя ў каталіцтва. Акрамя таго,
Літоўскае Княства было прытулкам шматлікіх
ерасяў, рэфармацыйных і пратэстанцкіх рухаў. Аб'яднанне
Літвы і Польшчы ў выніку Люблінскай уніі (1569)
прывяло да царкоўнай Берасцейскай уніі (1596), гэта
мела фатальныя вынікі для культурнага і
палітычнага візантызму і праваслаўя. Бо ўжо ў
канцы XVIII ст. уніяты складалі каля 70 працэнтаў,
рыма-каталікі — 15 працэнтаў, а праваслаўныя — 6
працэнтаў насельніцтва Беларусі 3.
Урэшце, ёсць і больш значныя для
разумення візантыйскіх патэнцый Беларусі
прыкметы — гэта сакральная геаграфія і
антыэліта рызм.
Для праваслаўнай свядомасці
заўсёды актуальнае прасторава -геаграфічнае
вымярэнне — геапалітыка і сакральная геаграфія,
бо праваслаўе не можа нармальна існаваць па-за
праваслаўнай дзяржавай (адсюль і ўяўленне пра
якасную неаднароднасць зямной тэрыторыі). Любая
праваслаўная краіна не можа не лічыць сябе
містычным «цэнтрам свету» — Новым Рымам, Новым
Ерусалімам ці, на крайні выпадак, «Heartland», «Сярэдняй
зямлёй» — асяродкам геапалітычных інтарэсаў,
цытадэллю ў барацьбе з сусветным злом. Гэта лёс
не толькі Канстанцінопаля і Масквы, але таксама
Кіева, Вяліка Тырнава, Белграда, Бухарэста.
Беларусь жа ніколі не адчувала
сябе «цэнтрам свету», «Сярэдняй Зямлёй», але
заўсёды «пярэднім краем»: ці то ў складзе
Вялікага Княства Літоўскага, ці то Рэчы
Паспалітай (Польскай) — пярэднім краем Захаду на
ўсходнім кірунку, у складзе Расійскай імперыі,
СССР, СНГ ці Расійска-Беларускага Саюза — «абаронным
эшалонам» «вялікай прасторы». Беларусь — гэта «калідор»,
«транзіт», «мост» паміж цывілізацыямі, «ускраіна»,
краіна, якая месціцца на «стратэгічным
скрыжаванні», на «культурным памежжы», гэта,
урэшце, «зборачны цэх» савецкай прамысловасці.
Знакавыя для беларускай літаратуры, кіно і
грамадскай свядомасці тэмы Вялікай Айчыннай
вайны, Брэсцкай крэпасці і партызанскага
супраціву, а ў апошнія дзесяць гадоў яшчэ і
чарнобыльскія сюжэты таксама распрацоўваюць
архетып Беларусі — «пярэдняга краю».
Украіна мае сакральныя цэнтры —
Кіеў, Пачаеў, запарожскую Хорціцу, могілкі ды
курганы Прычарнамор'я, Херсанэс-Севастопаль, які
з'яўляецца знакам Канстанцінопаля і Візантыі.
Сімвалічныя ж цэнтры беларускай гісторыі —
Полацк, Наваградак, Вільня, Мінск (дакладней,
Менск — ад «мяняць», «абменьваць») — пазбаўлены
сакральнай харызмы. Толькі сабор Святой Сафіі ў
Полацку (ва ўсходніх славянаў толькі тры такіх:
яшчэ два ў Кіеве і Ноўгарадзе) некаторым чынам
нагадваe на магчымае, але гістарычна так і не
здзейсненае, прызначэн не гэтага горада і
старажытнай дзяржавы крывічоў-беларусаў.
У свой час, у XIV—XV ст.,
візантыйскія імператары і патрыярхі, якія
прадбачылі непазбежны канец імперыі, выбіралі
паміж Руссю Маскоўскай і Літоўскай шлях
адступлення Канстанцінопаля — кірунак для translatio
imperia. Абралі Маскву перш за ўсё з-за адсутнасці
там каталіцкай альтэрнатывы — татарскія
знявольнікі Масковіі палохалі візантыйцаў меней
за лацінскіх «цывілізатараў» Літоўскай Русі.
Менавіта тады Вялікае Княства Літоўскае сышло з
візантыйскай арбіты, візантыйская тэма больш
ніколі не была актуальнай для беларускай
свядомасці. Нават сучасны беларускі панславізм і
масквацэнтрызм не апелююць да вобразу
гістарычнай Візантыі, да візантыйскіх
каштоўнасцяў, да мадэлі «Візантыі-пасля-Візантыі».
Антыэлітарызм, ці адсутнасць
паўнавартаснай нацыянальнай эліты жрэцкага тыпу
адзначаецца ўсімі даследчыкамі ў якасці
нацыянальнай рысы беларусаў, што вызначыла шмат
якія псіхалагічныя асаблівасці і зігзагі
нацыянальнай гісторыі гэтага народа.
Беларуская ідэнтычнасць
складвалася выключна як сялянская ці вытворная
ад сялянскай, беларусаў называлі — то з годнасцю,
то з пагардай — «мужыцкім народам». Такая
арыстакратафобія адбілася найперш на мастацкай
літаратуры, якая ў сваім развіцці пайшла шляхам
не вытанчанага неакласіка Максіма Багдановіча, а
рустыкальных Якуба Коласа і Янкі Купалы.
Папулярнасць прэзідэнта Аляксандра Лукашэнкі ў
значнай ступені тлумачыцца адпаведнасцю яго
рыторыкі, паводзінаў і палітыкі беларускаму
сялянскаму архетыпу.
Нават вядомы рускі манархіст і
дзяржавазнаўца Іван Саланевіч, беларус з
паходжання, разглядае Расійскую імперыю скрозь
прызму сваёй нацыянальнай ментальнасці. Ён
успрымае духоўную і інтэлекту альную эліту, ды і
сам прынцып арыстакратызму, «адбору лепшых», як
суцэльнае зло, а выбітнага хоць у якіх адносінах
манарха, «генія на троне» (напрыклад, Пятра I) — як
пагрозу для натуральнага развіцця дзяржавы і
народа.
Толькі вялікая эсхаталагічная
ідэя надае існаванню народа нейкі вышэйшы
універсальны сэнс. Сялянскае мысленне
неэсхаталагічнае ў прынцыпе, бо яно зарыентавана
на каляндарны год — на цыклічнасць і
паўтаральнасць. Адсюль і антыэлітарызм
беларускай культуры, якая па сваёй структуры
належыць да тыпу «няпоўных» культур і не можа,
прынамсі на цяперашнім этапе развіцця, запоўніць
усе ерархічныя ўзроўні культурных патрэбаў
беларусаў, асабліва урбанізаваных гарадскіх
жыхароў. Для носьбітаў такой культурнай
свядомасці беларуская гаворка ў горадзе
ўспрымаецца як нешта выключна ненатуральнае: ці
як маніфестацыя нацыянальнай свядомасці
заклапочаным інтэліген там, ці як «правінцыялізм»
вяскоўца, што заехаў у горад.
Менавіта наяўнасць
антыэлітарызму тлумачыць адсутнасць глабальнай
беларускай нацыянальнай ідэі, якая б сцвярджала
агульнасус ветную унікальнасць беларусаў, іх
месца ў містычнай гісторыі чалавецтва.
Менавіта антыэлітарызм з'яўляецца
яшчэ адной акалічнасцю, з-за якой візантыйская
тэма, выключна экзатэрычная і эсхаталагічная, не
здольна пакуль стаць значнай для беларускай
свядомасці.
Урэшце, менавіта антыэлітарызм
выявіў прычыну слабасці нават этнакультурнай (г.зн.
не глабальнай, а лакальнай) беларускай
свядомасці. І справа тут зусім не ў малой
колькасці беларусаў — іх каля 12 мільёнаў (гэта
больш за сербаў!), і не ў адсутнасці «крытычнай
масы» нацыяналь най інтэлігенцыі.
Беларуская нацыянальная
ідэнтычнасць больш ці менш склалася дастаткова
позна, ужо ў межах СССР. Менавіта таму сучасная
Беларусь з'яўляецца ці не самай «савецкай» з усіх
рэспублік былога Савецкага Саюза. Раней беларусы
лічылі сябе або недапалякамі, або недарускімі —
інакш кажучы, «тутэйшымі», г.зн. мясцовымі. «Тутэйшыя»
— гэта этнічныя беларусы без «кансалідуючай»
ідэі, з нізкай нацыяналь най самасвядомасцю; калі
раней гэта былі неадукаваныя беларускія сяляне,
то ў апошні час — дэнацыяналізаваныя і
урбанізаваныя жыхары гарадоў.
Янка Купала ў забароненай
савецкімі ўладамі трагікамедыі «Тутэйшыя» (1922)
метафарычна паказвае Беларусь нібы распятай
паміж Расіяй і Польшчай. Для адной яна — «Северо-Западный
край», для другой — «Wschodnie kresy polskie» (Усходнія
крэсы). Беларуская інтэлігенцыя выпрацавала
вызначэнне Беларусі як не-Польшчы і не-Расіі, а як
чагосьці асобнага і самастойнага, але на
наступную прыступку яна так і не здолела ўзняцца
— у фармулёўцы беларускай індывідуальнай
непаўторнасці і хоць нейкай агульназначнай
гістарычнай місіі.
А ці магло быць па-іншаму, калі
рэлігійным ідэалам для большай часткі
нацыянальна зарыентаванай інтэлігенцыі
застаецца уніяцтва (якое на Беларусі было
знішчана яшчэ ў першай палове ХIХ ст., унія
ліквідава на ў 1839 г.)? А для каталіцкай свядомасці
(ці то «грэцкай», ці то «рымскай») няма і не можа
быць іншага сакральнага цэнтра акрамя горада
апостала Пятра.
Паміж іншым, справа тут не толькі
ў інтэлігенцыі. Нацыянальная ідэя не тое што
прыдумваецца культурнай ці палітычнай элітай.
Знайсці нацыянальную ідэю — гэта значыць
правільна зразумець і ацаніць уласную харызму,
рацыянальна ўсвядоміць, інтуіцыйна адчуць і
духоўна зразумець асабістае гістарычнае,
містычнае ды геапалітычнае прызначэнне.
Узнікае пытанне: а ці магчымая
беларуская ідэя ўвогуле? І калі магчымая, то якой
яна павінна быць?
Беларусы — носьбіты не
асабістай унікальнай ідэнтычнасці, а чужой —
маскоўскай або еўрапейскай. З гэтай прычыны,
напэўна, найбольш аптымальнай культурнай
праграмай для Беларусі можна лічыць «неазаходнерусізм».
«Заходнерусізм» узнік у
беларускіх губернях Расійскай імперыі ў другой
палове ХIХ ст. як беларусафільская культурна-ідэалагічная
плынь, мэтай якой было захаванне народнай
культуры, фальклору, традыцыйнага жыццёвага ладу,
праваслаўных этычных каштоўнасцяў, але ні ў якім
разе не замах на цэласнасць Расійскай дзяржавы і
аднаўленне Вялікага Княства Літоўскага, на
адраджэнне уніяцтва ці акаталічвання беларусаў.
Ідэолагамі руху найперш былі вучоныя-гуманітарыі:
філолаг Міхаіл Баброўскі, гісторык Міхаіл
Каяловіч, этнограф Яўхім Карскі; развіццю гэтага
руху таксама часткова спрыяў Пётр Сталыпін, які
некалькі гадоў быў губернатарам Гарадзенскай
губерні4 .
На супрацьлеглых пазіцыях
стаяла ідэалогія «краёўцаў» віленскай школы,
якая хоць і адмаўляла польскацэнтрычны погляд на
Беларусь як «Wshodnie kresy polskie», але сцвярджала
унікальнасць беларуска-польска-літоўскага
шматвяковага культурна-палітычнага сінтэзу на
падставе каталіцтва і польскамоўнай «высокай»
культуры 5.
Беларускі «заходнерусізм», як і
аналагічнае яму ўкраінскае «маларасійства», —
гэта захаванне сваёй культурнай і моўнай
ідэнтычнасці пры прызнанні дамінавальнай
цывілізацыйнай ролі Масквы (дакладней, Санкт-Пецярбурга,
калі казаць пра часы Расійскай імперыі). «Маларасійства»
і «заходнерусізм» у прынцыпе неэсхаталагічныя і
не маюць арыентацыі на Канец — гэта
культурніцкая з'ява, якая дапаўняе і робіць
разнастайным расійскі агульнаімперскі
універсум.
«Украінства», у адрозненне ад «маларасійства»,
— гэта альтэрнатыўная ідэнтычнасць, якая
супрацьпастаўляе расійскаму масквацэнтрыз му ці
пецярбургацэнтрызму іншае (і не абавязкова
варожае!), кіевацэнт рычнае бачанне гістарычнай
перспектывы, іншую славянскую версію
Апакаліпсіса. Украіна акрамя заходняга кірунку (інтэграцыя
ў «цывіліза ванае сусветнае грамадства») і
кірунку прамаскоўскага (ад асветніцкага «маларасійства»
і аж да поўнай асіміляцыі ўкраінцаў) мае яшчэ і «трэцюю
альтэрнатыву» — усведамленне сваёй уласнай
метагістарычнай унікальнасці, усведамленне
Кіева як сакральнага цэнтра поствізантыйс кай
культурнай прасторы, як магчымага ў будучым
геапалітычнага лідэра Ўсходняй Еўропы.
Ніякай правідэнцыяльнасці
беларускай ідэі не склалася ні ў мінулым, ні ў
сучасным. Не бачна перадумоваў для яе з'яўлення і
ў будучыні. Таму Беларусь можа гістарычна
рэалізавацца, па-першае, як частка Захаду,
інтэграваўшыся ў пратэстанцка-каталіцкую
цывілізацыю — аж да ўваходу ў НАТО. Па-другое,
калі казаць пра яе як пра частку
ўсходнееўрапейска-візантыйскай Айкумены, для
Беларусі падрыхтавана добраахвотнае прыняцце
праваслаўнай эсхаталагічнай ідэі: відавочнай
расійскай масквацэнтрычнай ці менш верагоднай
на дадзены момант украінскай кіевацэнтрычнай
ідэі, і гэта ўсё пры дамінаванні ў культуры «заходнерусізму».
Значыць, Беларусь — гэта ці то
перыферыйная частка «Вялікай Еўропы», ці то
частка «Вялікай еўразійскай прасторы» (не
абавязкова аформленай у выглядзе адзінай
дзяржавы) з цэнтрам у Маскве або ў Кіеве.
Трэцяга Беларусі не дадзена.
Пераклад з рускай
ДАДАТАК:
1 Даследчык гэтай
праблемы Ю.Туронак лічыць, што каталікоў у
Беларусі не 2 — 2,2 млн., як сцвярджалася ў многіх
публікацыях, а прыкладна 500 — 700 тысячаў (Гл.:
Туронак Ю. Каталіцызм у Беларусі — маштаб
праблемы // Скарыніч. Літаратурна–навуковы
гадавік. Вып.1. Мінск, 1991. С.230–237) (Рэд.).
2 Гл.: Подокшин С. Аристотелизм как феномен
философской культуры Белоруссии Х — ХVIII вв. //
Отечественная философская мысль ХI — ХVII вв. и
греческая культура. Киев, 1991. С.300–310.
3 Этнаграфія Беларусі. Энцыклапедыя. Мінск, 1989. С.66.
4 Гл.: Цвікевіч А. Западно–руссизм: Нарысы з
гісторыі грамадзкай мысьлі на Беларусі ХIХ і
пачатку ХХ в. Менск, 1929.
5 Смоленчук А. Историческое сознание и идеология
поляков Белоруссии и Литвы в начале ХХ в. //
Славяноведение. 1997. №3. С.100–105.
|