публикация №1659307863, версия для печати

Дзявочы лянок


Дата публикации: 1 августа 2022
Публикатор: Татьяна Домаренок-Кудрявцева (номер депонирования: BY-1659307863)
Рубрика: САМИЗДАТ: ПРОЗА


 

Ох, і сеяла Ульяніца лянок.

Ох і сеяла Іванауна лянок.

Ох, сэрца лянок, мая радасць ты, лянок.

Усё бялюсенькі кужалёк.

 

Калісьці вельмі даўно, на пачатку мінулага стагоддзя, на нашай беларускай зямлі было шмат закінутых паміж лясамі і балотамі, рэкамі і азёрамі маленькіх і вялікіх вёсак. Жылі ў іх добрыя і разумныя, але зусім не багатыя людзі. З раніцы да ночы яны працавалі на зямлі – на сваіх дзялянках, якія вылучалі ім заможныя паны. Увосень з гэтых кавалачкаў зямлі сяляне збіралі ўраджай, але не такі, як ім хацелася. Чаму? Ды таму што хітры пан аддаваў сваім сялянам дрэнную неўрадлівую зямлю, а сабе пакідаў добрую, урадлівую. У той час не было ў простых людзей, якія працавалі на зямлі, ні трактароў, ні камбайнаў, а ў хаце – нічога, што палягчала б іх хатнюю працу. Гаспадыні насілі ваду са студні на каромыслах, бялізну сціралі ўручную, ежу варылі ў печы і хату абагравалі печчу. Не было ў людзей ні радыё, ні тэлефона, ні тэлевізара. Што ж было ў іх для радасці і весялосці? Толькі музыка і песні, складзеныя самімі сялянамі. Песні сагравалі душы людзей, з песнямі яны працавалі і ў полі, і ў хаце, а ў святы збіраліся разам і вадзілі карагоды, ігралі на гармоніку, танчылі.

У краі белых бяроз і кучаравых рябін, пухнатых елак і хвой, гразкіх балот і найчыстых крыніц, недалёка ад пачатку ракі Друць у той час стаяла вялікая вёска Хількавічы. Яна ёсць і цяпер, але падчас Вялікай Айчыннай вайны вёска была спалена немцамі і таму страціла свой першапачатковы выгляд. У сялянскіх сем'ях на пачатку мінулага стагоддзя нараджалася па пяцёра, а то і больш дзяцей. Але рэдка хто з дзятак мог скончыць сямігодку. Школа для беднякоў знаходзілася за некалькі вёрст ад вёскі, адна на ўсю акругу. Дзецям даводзілася хадзіць у яе па брудзе і па снезе ў дрэнным абутку і адзежы. Але ўсім хлопчыкам і дзяўчынкам так хацелася вучыцца! Бацькі, бачачы гэта і разумеючы, як важна для паспяховага жыцця стаць адукаваным, адпускалі дзяцей вучыцца, каб яны маглі скончыць хаця бы пачатковую школу, навучыцца чытаць і пісаць. Але як жа вучыцца, калі ў хаце і школе няма электрычнасці? Позняй восенню і ўзімку яшчэ да світання вучні ішлі ў школу, імкнучыся да цемры вярнуцца дахаты, каб паспець зрабіць урокі ўвечары, асвятляючы кніжку і сшытак з дапамогай лучыны.

У сялянскай сям'і маёй мамы, у той час дашкольніцы Вольгі, якая нарадзілася ў сямнаццатым годзе мінулага стагоддзя, было пяцёра дзяцей. Яна – самая маленькая, два дарослыя браты і дзве сястры школьнага ўзросту. Браты Піліп і Мітрафан ужо працавалі ў калгасе, сёстры Кацярына і Ганна вучыліся ў школе, а Вольга яшчэ толькі збіралася праз год стать першакласніцай. У той час дзеці былі вельмі паслухмянымі. Непаслушэнства лічылася вялікім грахом і непавагай да маці і бацькі. Усе абавязкі сямейнага жыцця былі размеркаваны паміж бацькамі і дзецьмі. Вольга часам па загадзе бацькі вадзіла ўначы на пашу каня, якога ў сям'і вельмі засцерагалі і клапаціліся пра тое, каб ён быў сыты і добра адпачыў пасля стомнай дзённай працы. Усе сяляне з дапамогай коней аралі зямлю, садзілі ўвесну і выкопвалі ўвосень бульбачку. Конь дапамагаў ім рабіць іншыя гаспадарчыя працы. Не маглі абыйсціся ў вёсцы і без каровы. Яна была карміцелькай сям'і. Гаспадыні паілі малаком сваіх дамачадцаў, рабілі з малака сыраквашу, смятану, сыр, масла. Па раніцах з вясны да зімы карову трэба было вадзіць на пашу, а таксама даіць. А яшчэ ў дварах у куратніках разводзілі курэй, гусей, у хляве трымалі свіней, у будцы ля брамкі кожнай вясковай хаткі жыў вартаўнічы сабака.

Маміным бацькам, Андрэю і Домне, у той час ужо не такім маладым, весці ўсю гаспадарку было не пад сілу. Старэйшыя дзеці з вясны да самай восені рупліва дапамагалі бацьку і маці на полі, а таксама выконвалі іншую працу ў хаце. Акрамя таго, у дзяўчынак Кацярыны і Ганны быў яшчэ адзін жаданы занятак – яны расцілі лён і ткалі з яго адзежу.

Зараз я паспрабую коратка апісаць адзін год жыцця юных дзяўчынак у той далёкі для нас час на прыкладзе сям'і маёй матулі Вольгі, успамінаючы яе аповеды пра сваё жыццё і пра жыццё яе сясцёр …

 

У адзін з вясновых дзён малышка Вольга прачнулася раней звычайнага, калі забіяка праменьчык не ўтрымаўся і прабег па яе твары. Дзяўчынка адкрыла вочы, зажмурылася ад сонечнага святла, хутка паднялася і падышла да акна. А там – у небе ярка свеціць ды ўжо прыпякае сонца, па двары бягуць вясёлыя ручайкі з адталага снега. "Сапраўдная вясна прыйшла! Хутка ўвесь снег растане, і я змагу бегаць на луг, да рэчкі, у бярозавы гай!" – узрадавалася дзяўчынка. Ёй надакучыла ўсю зіму сядзець у хаце ля акна і ўсё таму, што зімовага абутку ў яе не было, нават лапцікі леташнія знасіліся. Босую яе ў двор не пускала маці, баючыся, што дачка застудзіцца і захварэе. Хаця да школы тата абяцаў сплесці малодшай дачцэ з ліпавага лыка новыя лапцікі. Але ўсё-такі зараз, як толькі зямля трохі выгрэецца, Вольга пабяжыць басанож па ёй, бо малой гэтага так хочацца!

І вось яна ўжо бяжыць, ляціць, пераступаючы бруд і лужыны туды, дзе зазелянела маладая траўка, дзе з зямлі прадзяўбліся першыя кветкі. Ох, і прыгожы ж яе родны край! Неба чыстае без адзінай аблачыны, празрыстае паветра пахне адталым снегам і вільгаццю, якая выпараецца з зямлі. Недалёка ад вёскі за полем цячэ рака Друць, яна – правы прыток магутнага Дняпра. Але ў гэтым месцы рака яшчэ вузкая, вада ў ёй халодная і чыстая, як у крыніцы. А крыніцы і сапраўды тут ёсць, яны хаваюцца пад балотамі. Гавораць, што Друць выцякае з такіх балот тоненькай крынічкай.

У той далёкі час на гэтай беларускай зямлі было шмат балот, пазней частку з іх асушылі. Вольга глядзела вакол сябе на прыроду роднай зямлі і бачыла балоты, лугі і невялікія ўзвышшы. На гэтых пагорках узносіліся да неба старыя разгалістыя дубы, стройныя красуні бярозкі збіраліся ў чародкі ў чаканні вясновых падарункаў у выглядзе лёгкіх сукеначак з бліскучай светла-зялёнай лістоты.

За чорнымі яшчэ не ўзаранымі палямі віднелася цёмная сцяна хваёвага лесу. Дабегшы да яго, дзяўчынка змагла палюбавацца на маладыя ялінкі і сасёнкі, якія, як вожыкі, распушылі калючыя іголкі. Яна заўважыла, што на іх галінках і верхавінах адрастаюць новыя покаўкі. Вольга разумела, што з іх хутка вылупяцца мяккія зялёныя лапачкі. "Ах, колькі падснежнікаў распусцілася!" – дзяўчынка заўважыла пад дрэвамі белыя стрэлкі першых вясновых кветак. Хутка, вельмі хутка распусцяцца ўсе палявыя кветкі і напоўняць водарам вясны сагрэтую зямлю. 

Аббегшы вёску, Вольга вярнулася да хаты. На суседнім двары крычаў певень. Ён сядзеў на тыне і рупліва махаў крыламі, яго яркі чырвоны грабеньчык трапятаў на галоўцы. Загледзеўшыся на пеўня, Вольга не заўважыла сваіх сясцёр, Кацярыну і Ганну. Стомленыя, яны вярталіся са школы.

– Вальгута! Куды ты бегала па халоднай зямлі. Ідзі дахаты. Мама будзе шукаць! – пажурылі яе сястрычкі.

А ў хаце пахне смачным супам і бульбяной бабкай. Мама Домна прыспешвае сваіх дамачадцаў. Ёй трэба пасадзіць усіх за вялікі стол, сытна накарміць. Затым бацька Андрэй пачне абмяркоўваць усе хатнія справы і вясковыя навіны са старэйшымі сынамі. Вольга ў гэтых справах не ўдзельніца. Яна заб'ецца на печ разам з коткай ці паціху збяжыць да сваёй старэнькай бабулі ў суседнюю хату. Узімку Вольга часта падоўгу сядзела з бабуляй на печы і слухала яе аповеды. Яе бабуля была вялікай выдумшчыцай. Яна складала цікавыя казкі і нават любіла паразважаць пра тое, як у будучыні будуць жыць людзі. Аднойчы яна сказала Вольге: "Калі ты вырасцеш, уся зямля будзе аблытана правадамі, а балот не будзе, яны высахнуць". А яшчэ яна наваражыла ўнучцы, што тая выйдзе замуж за добрага чалавека і шчасліва пражыве ўсё сваё жыццё. Вольга верыла, што ўсё будзе так, як кажа бабуля, і сэрцайка яе радасна білася…

Неўзабаве на палях растаў увесь снег, зямля выгрэлася, і ў вёсцы закіпела праца. Мужчыны, а часам і жанчыны ўскопвалі зямлю з дапамогай плугоў і коней, рыхлілі яе і падрыхтоўвалі да пасадкі. Сяляне ўзаралі свае дзялянкі, каб пасадзіць у іх насенне пшаніцы і аўса, проса, бульбы і іншых культур. Бацька сямейства Андрэй разам з сынамі таксама рыхтаваў зямлю для вясновай сяўбы.

Прыйшоўшы са школы, Кацярына і Ганна спыталі ў матулі:

– А можа тата дасць нам кавалачак зямлі, мы вельмі хочам пасадзіць лён. Старыя спадніцы і кофты ў нас абнасіліся. Калі мы вырасцім лён, то з ільнянога валакна сатчом палатно і сшыем новую адзежу, – прасілі дочкі, жаласна гледзячы ў матуліны вочы.

Яна ж з каханнем абняла, пацалавала іх. Як жа не пашанаваць сваіх дарагіх дзяўчынак, бо яны так стараюцца, ходзяць у школу, ды яшчэ дапамагаюць ёй па гаспадарцы. Маці, вядома ж, разумела, што яе дачушкі падраслі, ім хочацца лепш апрануцца, каб вясковыя хлопцы заглядаліся на іх. А прыгажосці ў Кацярыны з Ганнай не займаць. Вунь якія доўгія косы ў абедзвюх, вочы вялікія блакітныя ласкавыя, паходкі лебядзіныя. "У маіх дзяўчынак добрыя гарачыя сэрцы, працавітыя рукі, яны дапамагаюць мне ва ўсім, умеюць зрабіць лепш за мяне любую працу, – разважыла маці, – трэба дапамагчы ім".

– Не хвалюйцеся, мае прыгажуні, – сказала яна, – я спытаю ў бацькі. Думаю, ён пагадзіцца.

Так, бацька пагадзіўся, але разумеў, што яму прыйдзецца менш пасадзіць бульбы ці пшаніцы, а можа аўса. Вядома, есці ўсім хочацца, і не толькі сваю сям'ю трэба накарміць, але і жывёл таксама. "Добра, пасаджу менш аўса, а сена, дасць Бог, накосім больш, было б толькі добрае надвор'е", – вырашыў ён.

Ох, і цяжкае ж у той час было жыццё беднякоў у вёсках! Усе харчы для сябе і жывёлы даводзілася дабываць на сваіх дзялянках. Але дочак крыўдзіць нельга. Яны маладыя і ўжо хутка стануць нечымі нявестамі.

– Тата дазволіў! – цешыліся дзяўчаты. Яны паспяшаліся заняцца пасадкай ільну. Вясна ж у поўным разгары. Усю зіму сёстры бераглі льняное насенне для пасеву і зараз асцярожна пасадзяць яго ў зямлю, не страціўшы ніводнага зярнятка.

У вольны ад вучобы дзень сярэдзіны красавіка з раніцы яны былі на раллі і прыступілі да пасадкі льну-даўгунцу. У народзе казалі: "Пасееш лён – пажнеш золата". А пасля пасадкі – зноў вучоба і хатнія справы. Іх заўсёды безліч.

Нарэшце навучальны год скончыўся, і дзяўчатам можна адпачываць усё лета. Аднак, які там адпачынак! Столькі працы ў хаце і ў гародзе. Трэба праполваць, угнойваць усе пасадкі і лён у тым ліку. А там ужо пачнецца нарыхтоўка ягад і грыбоў, гародніны з гароду.

– Тата абяцаў мне сплесці лапцікі да школы, – хныкала малышка Оля, гледзячы, як сёстры плятуць з лазы новыя кошыкі для ягад і грыбоў.

– У яго зараз няма часу, – адказала ёй старэйшая Каця. – Не хвалюйся, мы табе спляцём лапцікі, папросім у таты лыка, вось толькі скончым плесці кошыкі.

Пачуўшы гэта, босая, але шчаслівая Вальгута збегла ў двор. Там куры, а яна – іх карміцелька, павінна падсыпаць птушкам проса ў кармушку і вадзіцу падліваць у місачку. Скончыўшы гэту няхітрую працу, дзяўчынка падышла да Жучкі. Ён махае хвастом, любіць, калі гэта малая цярэбіць яго за вухам і гладзіць па поўсці. Пагуляўшы са сваім чацвераногім сябрам, Вольга выбегла за брамку. Вечарэе, трэба карову прыгнаць з луга. Мама будзе яе даіць, а потым паіць усіх смачным парным малачком…

У двары за хатай рос маленькі садок. У ім было некалькі яблынь і груш, сліў і вішань. Кветак практычна не было, не лічачы куста язміну, з любоўю пасаджанага дзяўчынкамі насупраць акенца хаты. "А я б пасадзіла бэз", – думала Вальгута. Але яна ведала, што бацькі не дазволяць займаць зямлю, уся яна выкарыстоўваецца пад іншыя пасевы, якія ўжываюцца ў ежу. "І навошта тут расце гэта шчаўе, – лічыла дзяўчынка, гледзячы на градку са шчаўем. – Мне не падабаецца шчаўевае бацвінне. Яно кіслае".

Але бацькам не загадаеш. Яблыкаў таксама не хапала на ўсю сям'ю. А калі неўрадлівы год, іх і зусім не было. Вольга любіла з'есці смачны яблычак. І яна кожны раз чакала, калі гэтыя смачныя плады паспеюць на яблынях. Дзяўчынка бачыла, як суседскія хлапчукі бегалі ўвосень у панскі садок за яблыкамі. Іх там шмат, і яны такія смачныя! Але красці дрэнна, так казала мама. Гэта грэх…

Лета чырвонае ўжо ў поўным разгары. Дні сталі даўжэйшымі, ночы зусім кароткімі.

– Каця, паглядзі, як наш лён расквітнеў! – усміхнулася Ганна.

Сястрычкі прыйшлі на раллю прапалоць і падрыхліть пасевы. Яны залюбаваліся, гледзячы на далікатныя кветачкі льну. Гэта было так прыгожа – блакітныя хвалі калыхаліся, як марскія хвалі, і тысячы кветкавых вачэй весела ўсміхаліся дзяўчынкам.

– Так, усё вельмі добра! Але праз два тыдні наш блакітны лён адкрасуе, і тады замест кветак завяжуцца скрыначкі, – адказала Каця.

Гэта праўда. У народзе кажуць: "Лён два тыдні квітнее, чатыры тыдні спее, на сёмы тыдзень насенне ляціць".

Дзень за днём прабягала яркае і гарачае лета. Вось ужо гатовыя Вольгіны лапцікі. Іх паклалі ў куфар да школы. А на гарышчы хаты ўжо сушыліся грыбы і ягады, бо іх было шмат. Гэтыя паходы ў лес трохі стомныя, але прыемныя і запаміналіся дзяўчынцы.

Сёстры казалі малодшай сястры:

– У нашым лесе водзяцца ваўкі. Трэба быць асцярожнымі. У нас ёсць запалкі. Калі што, мы распалім вогнішча ці падпалім галінку, адпудзім ваўка.

Хутка надыдзе восень. І тады пачнецца нарыхтоўка брусніц і журавін. На балоце гэтых восеньскіх ягад даволі шмат. Але па балоце хадзіць небяспечна, можна праваліцца і патануць. А яшчэ на балоце шмат камароў. Яны абкусваюць усё цела так, што ўначы немагчыма заснуць…

Нарэшце, надышоў час Кацярыны з Ганнай збіраць ураджай льну. Вольга пабегла на поле ўслед за сёстрамі. Яны абяцалі паказаць ёй, як акуратна вырываць ільняныя сцеблы з зямлі, а затым складаць іх у снапы. Цэлы дзень працы, і цяпер на полі замест вырасшага льну ў барознах стаялі злучаныя ў "бабкі" снопікі з яго ж.

– Так лён падсохне, а калі змокне, то зноў высахне, – казалі сёстры.

Працы з льном у Кацярыны з Ганнай засталося вельмі шмат. Каб потым атрымалася добрае мяккае валакно, яго трэба будзе церабіць, камячыць. І толькі калі са сцеблаў дзяўчынкі выцягнуць гэтае белае валакно, па-народнаму "кужалёк", яны будуць з дапамогай калаўрота прасці з яго доўгія кудзелістыя белыя ніткі, кудзелю. Гэта няхітрая, але карпатлівая праца. Трэба быць спрытнай і ўважлівай, каб спрасці тоненькія льняныя нітачкі. Усё гэта дзяўчынкі будуць рабіць увосень з лучынай ля свайго акна ў хаце, калі будуць імжыць восеньскія дажджы. А школа, яна яшчэ працягнецца ў іх жыцці. Увосень іх сястрычка Вальгута таксама пойдзе вучыцца ў школу…

 

– Мама! Мне падабаецца вучоба, – казала дачка матулі, прыйшоўшы са школы. Яна, стаміўшыся, ледзьве стаяла на нагах, аднак разумела, што ёй было цікава слухаць настаўніка і запамінаць усё, што ён казаў.

У канцы першага класа Вальгута навучылася чытаць і пісаць, чаму была вельмі рада. Зараз яна нават магла прачытаць словы ў газеце, якую брат Піліп прыносіў дахаты. Паступова дзяўчынка пачынала разумець жыццё, якое ў той час было ў яе роднай дзяржаве, Краіне Саветаў.

Але ў пачатку вучобы Вольга толькі яшчэ пачынала прывыкаць да школьнага жыцця. Ёй было цяжкавата, аднак яна не маркоцілася і нават імкнулася дапамагаць сваім сёстрам і маме. Яны ж цэлымі вечарамі "сядзелі круком" за ўрокамі і рабілі хатнія справы. У цемры снежаньскіх дзён Кацярына з Ганнай з лучынай ля акна за калаўротам пралі льняныя ніткі. "Я б не вытрымала такую працу", – думала Вольга, назіраючы за сёстрамі.

Да радасці дзяўчат да навагодніх свят усе льняныя ніткі былі спрадзены. А пасля Каляд у сясцёр пачаўся новы этап працы – яны пачалі ткаць палотны на кроснах.

"Тчы палотны пры лучыне – не будзе ў хаце журбы", – казалі тады адно аднаму сяляне.

Сёстры Кацярына і Ганна не маркоціліся. Жыццярадасныя, светлыя і добрыя дзявоцкія сэрцы заўсёды ўмелі знаходзіць радасць у сваім жыцці. Працуючы за калаўротам ці за кроснамі, дзяўчаты любілі спяваць. Прыгожыя і працяглыя народныя песні дапамагалі ім у працы. Далікатныя галасы дзяўчынак слухала Вольга разам з мамай. У гэтай хаце ўсе чакалі і разумелі – да вясны ў Каці з Ганнай будуць прыгожыя ўборы з новага льнянога палатна. Яны адбеляць яго і сшыюць сабе сарафаны, у якіх будуць красавацца ўвесну і ўлетку, прыцягваючы на сябе захопленыя позіркі маладых хлопцаў.

"У хаце Андрэя з Домной жывуць працавітыя дзяўчыны, добрыя майстрыхі, прыгажуні!" – такія ці падобныя чуткі разляталіся па вёсцы. – І не за гарамі той час, калі да іх прыйдуць сваты ад такіх жа добрых і працавітых вясковых хлопцаў”.

 

Я ж веру, што камусьці з маладых дзяўчат таго далёкага часу, якія нарадзіліся ў глухіх беларускіх вёсачках, усміхнулася ў жыцці шчасце, хаця, вядома, не ўсім. У тыя цяжкія гады невылечныя хваробы губілі маладыя жыцці, а потым была Вялікая Айчынная вайна. Але ўсё-такі камусьці з дзяўчат абавязкова пашанцавала. Інакш быць не магло. Шчасця і радасці вам, дарагія баларусы, ва ўсе будучыя стагоддзі!

 

 

Лньняное шчасце

Як у чыстым полі

Ды ў славу Бога

Прараслі зярняты

Лёну залатога.

 

Дожджык кропель чыстых

Ім не шкадаваў,

Цёплымі струменямі

Зерне паліваў.

 

Сцёблы лёну ўвысь

Да неба параслі

І надзею шчасця

Людзям надалі.

 

Промні сонца шчодра

Сцёблы сагравалі,

Поўны дзень на полі

Яны шчыравалі.

 

Расквітнела поле

Скрозь блакітным цветам,

Дорыць радасць людзям

Тым гарачым летам.

 

Хутка лён паспее,

Стане шаўкавістым –

Абцярэбіць трэба

І сцёблы пачысціць.

 

Каб з пушыстай пражы

Спрасці тонку ніць,

Ёй сваё сардэчка

У працы падарыць.

 

З нітак тых сатчэцца

Палатно льняное

Мяккае і цёплае,

Сваё дарагое.

 

Новыя сукенкі

Апрануць мы рады.

Будзе ў хаце шчасце,

Прыйдуць у хату сваты.

 

Студзень 2021 г

Опубликовано 1 августа 2022 года


Главное изображение:

Полная версия публикации №1659307863 + комментарии, рецензии

LIBRARY.BY САМИЗДАТ: ПРОЗА Дзявочы лянок

При перепечатке индексируемая активная ссылка на LIBRARY.BY обязательна!

Библиотека для взрослых, 18+ International Library Network