БЕЛОРУССКАЯ ПРОЗА (последнее)
Батлейка, катрынка
Белорусская проза. Классические и современные произведения белорусских авторов. Книги, рассказы, воспоминания и пр.
АВТОР: Ева Вежнавец
ИСТОЧНИК: ЖУРНАЛ "ARCHE" №5 2000 ГОД
Ева Вежнавец - cупрацоўніца Беларускага Гельсынскага Камітэту. Аўтарка апавяданьня „Лялечка—балетніца—каралева—сплетніца“ (ARCHE-Кабеты, 1999) і эсэ „Herstory замест History“ („Наша Ніва“, 1999). Належыць да наймалодшага пакаленьня беларускіх літаратараў.
Вельмі маленькай стала мая краіна.
2 чэрвеня. Гарманішкі. Слыхавое акно.
— „У гандлі на вёсцы пытаньні эканомікі, фінансаў і прыбытку павінны адыходзіць на другі план. Галоўнае — накарміць людзей…“
— Бяжэце, Йванаўна, аўталаўка прыехала! І батоны прывезла!
— Ой, мой ты Колька, ногі не бягуць. Ох я ж я, няшчасна ды пакутна!
— Вось каб яны пяцьдзясят шостага памеру прывезьлі, то й я б купіла!
— Пазьбіралі ўчора жука, а сёньня зноў напоўз. І дзе ён, матачкі мае, бярэцца?
— Немцы ў вайну навезьлі. І зельле прывезьлі нямецкае, у зорачкі. Каб нам хлеб ня рос.
— Кажуць, дождж будзе з градам.
— І так усё павымярзала ды павысыхала.
— Па мне дык хай дагнівае!
— На каго людзі, на таго й Бог.
— Далі шэсьць мільёнаў, дык хоць задушыса.
— Ой давялі калхозьніка, ой давялі. Калхозьнік ужо й не чалавек. І хлеб глёўкі, і вада халодная.
— Волька, пачом мяшок камбікорму? Уюююй! Мае сьвінкі і крапіўку добра ядуць! Замяшаеш з конскім гаўном...
— „Прэзыдэнт краіны зазначыў, што нельга непрадбачліва разбураць калгасы, як гэта зрабілі ў некаторых рэспубліках СНД. Нельга сьпісваць на калгасы неўраджаі, якія выкліканыя аб’ектыўнымі ўмовамі. Што датычыць дэфіцыту асобных тавараў, то гэта часовыя і цалкам вырашальныя цяжкасьці“.
— Во палічы: кожны дзень сумку камбікорму цягне й цягне. Ужо дачцэ ўсю абстаноўку купіў. Напішу я на яго, дальбог, напішу! Усё саабшчу!
— Мамо, дык і бацька ж наш цягне.
— Вось цягне, называецца! Мяшэчак кукурузы ўкраў, дык і то гусяняты падохлі. Пратручаная была. А мо ведзьма гэта начаравала.
— А ў мяне, людцы мае, пазычыла летась мех мукі, дык і лапкамі накрыўса.
— Сама стала гладка, як леў, а мужык высах у цёску.
— Уй, чараўніца гэта! Яе родная цётка, Паліна з Цахвіна, была ведзьма, ніхто замуж ня браў, а тады Цагелька крывы…
— „Са свайго боку дзяржава робіць усё, каб жыцьцё грамадзян не пагаршалася, а наадварот, станавілася лепшым. Але і самі людзі павінныя закасаць рукавы і лепш працаваць. Не сакрэт, што хто-ніхто з калгасьнікаў ахвотней шчыруе за бутэлькай, чым на палетках… “
— Тамара, дзе наша сівое вядро? Адгон прывезьлі!
— Нясууу!!
— „Дзяржава не пакіне чалавека сам-насам зь бядой. Будзе нялёгка, але перазімуем…“
— Прыляцелі лебедзі на возера зімаваць, дык Жулаўскія іх паелі. Смачна, кажуць. Мяса як гусінае.
— „Толькі б не было ажыятажу, а прадуктаў павінна хапіць…“
— „Усунуць ногі ў старыя валёнкі было нядоўга. І вось Мар’я Васілеўна ўжо ў кароўніку. Рагуля ацялілася!!!
— Даеньне — гэта мастацтва. Ня ўсе ім валодаюць. Можа, таму й меншае колькасьць малака?..“
— Куды ты, ваўкарэзіна ты!
— Чаго ты карову перыш? Разганіса ды ў слуп галавою!
— „Сьлізкі шлях курыных кумпячкоў. З-за чаго застрэліўся дырэктар птушкафэрмы?“
— А хто-то?
— То Тамарына дзеўка зяця прывезла. Багаты, на іх ліха.
— „Буслы чамусь вяртаюцца сюды. Напэўна, трэба неяк жыць і людзям…“
Мы з Генрыкам сядзім на гарышчы старога дому, чытаем, слухаем і пішам — кожны сваё. Генрык зноў усчынае адвечную спрэчку.
— Твой першы аповед гучаў, як катрынка. Усё было на месцы. Малая драўляная скрыначка, пыльная, са старадаўнімі мэлёдыямі, кардоннымі карцінкамі. Твая другая рэч была падобная да батлейкі. Многа сцэнак, якія можна было б згуляць дзьвюма-трыма лялькамі і адной прыручанай ласіцай. А ў тваёй трэцяй рэчы няма ні складу, ні ладу, гэта і ня дзёньнік, і не сюжэтны твор, і ня плынь сьвядомасьці. Яна ня мае формы й межаў. Гэта імправізацыя. Імправізацыя — зьява бясконцая. Яе практычна няма. Ты маеш права пісаць такія рэчы, але ня маеш права іх друкаваць.
— Для мяне такое пытаньне не стаіць. Я не ствараю шэдэўраў. Я не выкшталцоны майстра, а вар’ятка — хмель і зорачкі, матузком падлогу мыць. Мэтлухі п’есаў, сцэнароў, аповедаў, інтэрмэдыі, уводзіны, завязкі й разьвязкі. Эпілёгі й эпітафіі, эпіграфы й прысьвячэньні. Трактаты. Памфлеты й раманы. Мне было б нудна надаваць адную, строгую форму сваёй пісаніне. Мой прадзед патрапіў у вар’ятню з царкоўнапрыходзкае школы. Другі вывеў пад пахаю куранятка. Мая бабка-ардэнаноска закалола нямецкага афіцэра відэльцам з надпісам „Gott mit uns“. Мы ў сям’і ямо гэтым відэльцам ужо шмат год. Мая другая бабка пакутуе на рэлігійную манію. Чаго ты ад мяне хочаш? Якога складу й ладу?
— Я хачу, каб ты не графаманіла. Што хачу, тое й балбачу — галоўны прынцып графаманіі. Беларуская літаратура і без таго пакутуе на неахайнасьць. Прыйшоў час да ўсяго ставіцца прафэсійна.
— Што значыць прафэсійна? Завязка-кульмінацыя-разьвязка? Сюжэтная лінія? Бездакорная кампазыцыя? Гэта па тваёй частцы. Ты — апошні шарачковы паэта, падпісваешся ў газэтах „рабселькор Скарынка“. „Маці мазала мне цыпкі сырадоем“, „Бразнула клямка“. Учорашні дзень, заўчорашнія думкі. Нават у апавяданьні „Мурыны ў Менску“ ты расказваеш пра паездку на бульбу. Хаця гэта цалкам іншая і вельмі хвалюючая тэма — мурыны ў Менску.
— Калі ты чуеш сваю рацыю, чаму тады апраўдваешся й нападаеш? Ты сьпісалася за тры кароткія аповеды й шукаеш ратунку ў выпяндроне. Ня ты першая.
— Я не апраўдваюся, а папярэджваю, што ствараю хаос, і ахвотны можа налавіць у маім тэксьце чаго заўгодна. Літаратуразнаўцам і людзям з добрым густам лепей не чытаць.
— Добра, а хто тады твой чытач?
— Дваццаці-трыццацігодка, што ня любіць выходзіць з дому, а сядзіць ля акна з патэльняю семак і чытае-чытае-чытае… Можа быць, вось так:
„Я вырашыла больш нікуды не хадзіць. Гэта мая мара — ніколі не выходзіць з дому. Менск нагадвае казіны выган. Буду чакаць вялікае прыгоды. А пакуль сяду ля акна з патэльняю семак і „Літоўскаю гаспадыняй“.
„Як пафарбаваць хусьце ў колер дзікавага шчаціньня“.
„Яшчэ інакшы спосаб дагадзіць індыкам“.
Сяджу так ужо чатыры гадзіны. За акном дзень бледна-блакітнага колеру. Чмель рыецца ў кветках. Вераб’і хаваюцца ў ламачча. Пад вечар ударыць“.
10 чэрвеня. Гарманішкі—Менск.
Вяртаюся ў Менск бяз Генрыка. У яго адпачынак, і ён застаўся ў Гарманішках. Мне ніхто ня будзе дакучаць. Праца-дом-праца-дом. Адключу хатні тэлефон. А калі хто намерыцца падлавіць мяне на працы, то ўцяку праз акно.
„Электрапоезд адпраўляецца, з усімі прыпынкамі да станцыі Менск-Пасажырскі, просьба не сьмяціць і плаціць своечасова“. Затахкалі колы, пайшлі краявіды. Было цудоўна, пакуль не зьявілася гэтая лярва ў джынсах, якая добра надакучыла. Зрэшты, я ніколі не размаўляю зь ёю ўслых, бо не хачу патрапіць у Навінкі на прыгарэлы рыс. Лярва села на блакітную седаўку і нахілілася наперад, як хвацкая журналістка, што бярэ інтэрвію.
— Як ты бавіла свой час безь мяне?
— Выключна ў марах і кніжках. Я і зараз — сама тут, а галава ў аблоках.
— У цябе адсутны выгляд.
— Хутка мая станцыя. Які сэнс пачынаць гаворку?
— Але ты любіш пагаварыць са мной. Табе ж сумна з рэальнымі пэрсанажамі, праўда? Яны патрабуюць сюжэту. Я нічога не патрабую.
— Мне ня сумна. У мяне ёсьць я. Я магу адмовіцца ад усяго, за што трэба плаціць.
— Ты ставіш сябе высока.
— Я прывыкла.
— Але ж гэта грэх.
— Чаму? Я стараюся слухаць і разумець іншых.
— Ты робіш гэта не для іх, а для ўласнага спакою.
— Інакш не бывае. Я ня Езус, на жаль.
— Але б хацела на месца Езуса?
— Я б ня вытрымала, адразу б сьпяклася.
— Дык чаму ты ставіш сябе так высока?
— Бо я не такая, як яны. Я не алькагаліца, я лепш адукаваная, ня веру палітыкам і жыву з адкрытымі вачмі.
— Ты-ы? З адкрытымі вачмі?! Ці ня ты хаваешся ад пакутаў, як птах стравус?
— Я адчуваю свой болевы парог.
— Ты шкадуеш сваіх нэрваў. Ты ня хочаш сербануць сапраўднага жыцьця.
— Ну й не хачу! Дай мне спакою. Я плыву па цячэньні. Калі мне трапляецца па дарозе жабрак ці сабака, я дапамагаю.
— Дапамагай, калі хочаш, але дапамагай на адчэпнае. І ня мысьлі па схеме „я — і чужыя“.
— Ты мне сьнішся. Ты мне проста сьнішся. І я абуджаюся. Я не хачу, каб на мяне наяжджалі. Ні Генрык, ні ты, маё сумленьне, лярва ў джынсах.
— „Канцавая станцыя. Поезд далей ня йдзе, просьба пакінуць вагоны“.
Першы менскі сон. Вакзальны.
Сьню, што я, біч Плоцік (тонкія акуляры, доўгі шалік, стрыжаная галава), сплю ў пачакальні на лаве. Трасуць за плячо. Прачынаюся. Перада мною стаяць два міліцыянты.
— Ідзі адсюль, бічара, — кажуць мянты.
І я іду.
Справа адбываецца ў Менску, тым ня менш я апынаюся не на брыдкім вакзале (плён начных жахаў архітэктара), а ў невядомым авіяпорце, дзе грае музыка. Я еду на рухомай лесьвіцы да купалу колеру электрык... З дынамікаў гучны голас кажа: „Прашу адзначыць, шаноўныя калегі, што перад вамі біч Плоцік, які ніколі ня быў шчасьлівы, усё жыцьцё тармазіў, як у гліцэрыне, і марыў пра мігдалы нябесныя. Таму ягоны рай — Гліцэрыюм, дзе ён будзе лётаць зь вечна задзёртай галавой і больш ніколі не ўпадзе.
Я вылятаю з эскалятара, як перабраная бульба — але ня ў кодаўб, а ў сіняе начное неба, дзе плаваюць рыбы, дзе пахіснуліся зорныя храмы. Я хапаю рыбу аберуч — сіне-зялёны плаўкі жар! Я больш ніколі не апушчу галавы — зямлі няма.
21 чэрвеня. Псіхі.
Раніца. Я выглядаю ў акно. Ля майго дому цьвітуць ружы і язьмін. Суседзкі хлопчык бяжыць за мячыкам па пярэстай зямлі. З лужыны п’е сасьмяглая варона. Пабеленыя дзярвёлкі яблынь, як ножкі нованароджаных цялят. Пялёсткі язьміну на асфальце, як манэткі субтыльнага народу. Сёньня ў мяне спакойны дзень — ніводнай абавязковай сустрэчы. Нясьпешна плятуся на працу праз былыя Лютэранскія могілкі. Яны завуцца цяпер Парк Адпачынку. Такая назва — эўфэмізм могілкаў. Старыя дрэвы, старыя птушкі, старыя людзі. За могілкамі пачынаецца „жабрацкі праспэкт“ — вуліца Лібкнэхта. Тут у пяціпавярховых хрушчобах і паваенных бараках жывуць патомныя йеху. Яны зьбіраюць пляшкі, макулятуру, анучы. Ад іхнай жыцьцядзейнасьці ўтвараецца шмат пылу. Я зьдзьмухваю гэты пыл са стала й кавяркі. Гатую каву, сядаю за кампутар. Калі б наш Гельсынскі Камітэт здымаў офіс на праспэкце Машэрава ці ў Бранявым завулку, дзе ходзяць заможныя людзі, то і офіс быў бы спраўнейшы, і справы ішлі б лепей. А так часам здаецца, што ўся краіна ператварылася ў „Розачку“. Сёньня ў Беларусі (неблагі назоў для праграмы навінаў) распростваецца гіганцкая спружына вар’яцтва. Фаза распростваньня. Я адчуваю яе стрымценьне і палёт. Знаёмая псыхіятрыца кажа, што палова тутэйшага насельніцтва пасьля 40 год „мае адхіленьні ў разумовай дзейнасьці“. Дзеці растуць яшчэ горшыя. Шматвяковая бульбяная дыета. Вынішчэньне самых разумных. Расея, Чарнобыль, Камунізм. Не краіна, а д’яблавы пуп.
Сёньня ў прыймальню якраз цугам ідуць прадстаўнікі шалёнай паловы. Я рассаджваю іх па сталох, прашу напісаць заявы. Бо вусны расповед можа доўжыцца паўдня.
Псіх першы:
„Добры дзень!
Мне вельмі цяжка. Я сам зь вёскі, заўсёды хацеў вучыцца ў Маскве, чытаў кніжкі па 18 гадзін на суткі, паступіў. Вучыўся адначасна на чацьвертым курсе 2-га мэдычнага інстытуту і на першым курсе авіяцыйнай вучэльні імя Баўмана. Працаваў зноў па 18 гадзін на суткі і еў чорны хлеб з вадою, як Ламаносаў. Тады ж я вынайшаў экранаплян і падаў заяву ў інстытут патэнтна-тэхнічнай экспэртызы. Мне нічога не адказалі, аднак празь дзесяць год я даведаўся з прэсы, што мой экранаплян барозьніць марскія прасторы. Падаў я яшчэ тры заяўкі на вынаходніцтвы і патрапіў у псыхіятрычны шпіталь, прабыў там тры гады. Пасьля шпіталю я зразумеў, як уладкаваны рухавік на лятучых талерках. Паслаў схему лятучае талеркі ў аддзел вынаходзтваў Мінабароны СССР. Адтуль мне адказалі, што ведаюць пра сподкі ўсё і каб болей я не пісаў. Тады я даслаў ім маё дасьледаваньне нахільных падводных крылаў. Яны адказалі, што нахільныя крылы састарэлі. У амбасадах Аўстраліі і Германіі мяне не прынялі. Я зьвяртаўся да Пятра Капіцы, Аляксандры Пахмутавай і Яўгена Еўтушэнкі, да сьпікера Шушкевіча. Шушкевіч не пусьціў мяне на парог, сказаў, што з-за псіхаў ён і так ня сьпіць начамі.
Вось з-за таго, што са мной ніхто не хацеў размаўляць, я пры сваім патэнцыяле працаваў гэтулькі год цесьляром на заводзе. А КГБ між тым не драмаў. У ліфце і ў маім пакойчыку (я вартаўнік) пачалі прымяняць нэўратропныя газы. Летам мне зрабілі ўкол парасонам у тралейбусе. Ранка ня гоіцца і цяпер. Вакол мяне паміраюць людзі, якіх яны прымаюць за маіх хаўрусьнікаў. Людзі гэтыя памерлі да 50 год, адчуваючы глыбокі псыхалягічны дыскамфорт. Відавочна, іх пакуты і раньняя сьмерць былі выкліканыя вялікай дозай нэўралептыку. Тых жа, хто не памёр, пасадзілі ў турму, сфальсыфікаваўшы справы. Янавец Люба быццам крала слоікі зь людзкіх лёхаў, Юрчык краў куры, а Панько Валодзю зламалі ў міліцыі нос, і ён прызнаўся, што езьдзіў капаць бульбу на начальніцкія дачы. Рудчыц Валянцін, Піменаў Ігар, Будзько былі зьнішчаныя сродкамі, якія выклікаюць неадольную цягу да алькаголю. Я быў у псіхушках Магілёўцы і Плоска 3 разы. Мне давалі галаперыдол. Я крычаў „а-а-а“ ад невыноснага дыскамфорту і яркага сьвятла.
З 1997 году мяне чатыры разы спрабавалі зьбіць вялікай чорнай машынай. Маё семя бяруць і робяць зь яго хворых дзяцей. Я раз налічыў на вуліцах за дзень 26 такіх дзяцей, пакалечаных і падобных да мяне. Прашу разабрацца, ці сапраўды мая былая жонка і яе цётка самі атруціліся газам, ці іх самагубства было падробленае. Калі я знайшоў цела маёй жонкі, яна была ўся ў сіняках, а падлога патаптаная бруднымі ботамі вялікага памеру“.
Псіх другі:
„Паважаныя супрацоўнікі міжнароднай арганізацыі „Гага“!
У мяне зьявіліся абгрунтаваныя сумневы, што Вы ў стане дапамагчы. Вы прапанавалі мне адведаць псыхіятра. У прынцыпе, я нічога супраць ня маю. Але што гэта дасьць? Я не належу да тых хворых, якія лічаць, што двойчы два сем. Я ж прасіў Вас узьдзейнічаць на супрацоўнікаў міліцыі. Міліцыянты лезуць у маё жытло, я не пасьпяваю зь імі змагацца! Я ніколі злодзеем ня быў, сыстэматычна ня піў і прыводаў ня меў. Выходзіць, галоўная прычына перасьледу — маё іншадумства, непадабенства, незвычайнасьць, неардынарнасьць. Колькі было ўсялякіх пасткаў у маёй кватэры, папсутых рэчаў! Яны прабіраюцца ў хату, калі я сплю ці сыходжу, усё псуюць і перастаўляюць, крадуць патрэбныя дробязі. Так працягваецца 30 год. За гэты час зьмянілася 12 участковых, і ўсе яны хмыліліся ў адказ на мае заявы ды круцілі пальцамі ля скроні. Гэта сьведчыць аб прынятых раз і назаўжды правілах гульні. Усё ператварылася ў жудасную сьпіраль. Я думаю, вы мусіце быць больш актыўнымі. Абараняйце нас ад душэўных траўмаў, маральнага шантажу, зьдзекаў. Дзеці кідаюць у мяне недагрызкамі, а бацькі толькі сьмяюцца. Маім суседзям разам зь мянтамі два разы ўдавалася адправіць мяне ў Навінкі. І там я заўважыў, што са ста чалавек толькі пятнаццаць ці дзесяць сапраўды вар’яты, а з астатнімі можна размаўляць, як зь людзьмі на вуліцы. Як яны туды патрапілі? Большасьць ухілілася ад адказу, а астатнія сказалі, што самі, па ахвоце, падлячыцца прыехалі.
А гутарка з псыхіятрам нічога ня дасьць. Я не аддам добры прыродны дар — сваё Я. Мову, культуру, асаблівае мысьленьне. Таму й змагаюцца са мной улады — тыя самыя камунякі, што дапякалі яшчэ пры „Голасе Амэрыкі“. Паселі там зьверху! Яны лічаць, што быць іншым чалавекам ненармальна. А я лічу, што гэта яны ня ў норме“.
Псіх трэці:
„Хваля-бераг 13/27. Мяне завуць СЫКЛЯМОН. Лекар сказаў мне, што я ня маю права абскардзіць прымусовае лячэньне ў Сухумскай псіхушцы, бо я не ў Сухумі. Мне ня хочуць перагледзець дыягназ, нідзе не бяруць на працу. Ужо пяць год мінула, як я патрапіў у Беларусь. Як я ненавіджу гэту краіну! Я не магу жыць пад кіраваньнем гэтых кароў, сьвіней і сабак з партбілетамі ў кішэнях. Тут адно жратва і анучы, катэджы і машыны, бурты, кануры, буданы, абыякавыя, замбаваныя жывёлы. Я раней працаваў на заводзе рознарабочым. Цяпер завод стаіць. А гэты віцязь славянскі, барон цыганскі ўсё гаворыць, і гаворыць, і гаворыць, рэзнуць бы яго па горле, каб замаўчаў хоць на хвілінку, каб ляжаў спакойна, як Мікалуцкі вясной. На Новы год усё гундосіў: „Ні одін человек в нашем отечестве нікогда не будет чувствовать себя забытым, обделённым і одінокім“. А я?!! І я яшчэ за яго галасаваў. І вы такія ж самыя жывёлы. Паведамце мне адрас маскоўскага Гельсынскага камітэту. Там Алена Бонэр, яна мне дапаможа. А вы вярніце мне мае матэрыялы, як прачытаеце. Бывайце. Трэба йсьці на крухмальны завод, я буду хадзіць там з кута ў кут, каб улады бачылі, што я жывы, каб заплацілі мне тыя 6 млн., зь якіх яшчэ вылічаць 500 тысяч падаткаў. Я ня ведаю, што рабіць з усім гэтым. Мяне, чалавека Эўропы, загналі ў калхоз“.
Ноч.
Я сьню, што я жыву ў 30-я гады як піянэрважатая 2-й узорнай школы. Я віжую за дырэктарам і падгледзела, што ён атруціў школьны басэйн. Перастрэла яго і сказала, што ведаю пра ўсе ягоныя штукарствы. Я правакавала, каб ён забіў мяне. Я не хачу болей жыць у такім часе. Чым лезьці ў падпольле, і змагацца, і насіць касавароткі, я лепей памру і нараджуся дзе-небудзь у іншым месцы. Аднак ён адмовіўся мяне забіваць.
І вось я сяджу ў ваньне, парэзаўшы вены. Я гляджу на белую сьцяну маёй убогай лазенкі, якая адначасна — прасьціна кінаэкрану. За прасьціной шэрагі гледачоў. Яны глядзяць на маю сьмерць. Я сустракаюся вачыма з адным чалавекам. Мы бачым адзін аднаго па два бакі белае хусты. Бо і ён незадаволены сваім часам, неахвотнік і самагубца.
27 ліпеня. Мітынг і шэсьце.
Лета-цёплая рака. Залатое сонца абмывае дахі. Запяялі рана птахі і манахі. Зёл і міст. Глог і корнус. Ужо больш за месяц я нікуды не хаджу. На працу паслала ліст, што я ў адпачынку.
Сяньня выйшла на акцыю, палохаю людзей белым тварам. „А дзе ты была?“ — „Сядзела ўдома“.
N. ідзе побач са мной у новым гарнітуры і салямандрах. Ён ніколі ня косіць пад беднага, нават на мітынгах. Я грукаю кломпамі па асфальце. За намі — бел-чырвона-белыя калюмны.
— Я знаю, што трэба зьяжджаць, — кажа N. — Аднак я ніколі ня зьеду. Мы павінны змагацца за суб’ектнасьць краю.
— Суб’ектнасьць, — кажу я, — глупота! Уяві сюжэт: нейкая цяжарная кабета патрапіла ў пекла за свае грахі. У яе нарадзілася там дзіця. Яно прывыкла да пекліва, смыленьня ў пятах, скрыгату зубоўнага ды дзікіх мордаў. Яно называе пекла Радзімай. І тут Бог за нявіннасьць ягоную расчыняе яму пекла ды кажа: ідзі, дзіця, у рай! А яно ў адказ: „Не пайду, бо ня кіну Айчыны ў пакутах. Мы, харошыя, пераменім пекла“. А між тым пекла стваралася не для перамяненьня. Пекла — месца, дзе Бог зьбірае злосных недатумкаў. І таму — ледзь прыадкрыліся дзьверы — уцякай адтуль!!!
(І я думала ўцякаць. Нават спрабавала два разы. Аднак мне не хапіла волі да выжываньня. Тамтэйшая рэчаіснасьць мяне адбракавала. А тут можна век пялёхкацца. Народ, сьвятая карова! Я навучылася жыць у тваім брудным хляве, ля твайго цёплага боку.)
Салодкая згадка пра Польшчу.
Я вартую вілу ў Тархоміне за невялікія грошы. Раз на тры дні вару курыцу: кладу яе ў рондаль, заліваю вадою, стаўлю на плітку й дзякую Эдзічку Лімонаву, які падаў мне такую ідэю. З-пад курыных членаў выплывае спачатку белы, а потым залацісты тлушч, заімгляе ваду, як туман. Калі курынае мяса пачынае адвальвацца ад касьцей, булён гатовы. Я стаўлю яго пад ложак, а курыцу нясу да пані Бэаты ў лядоўню. Па дарозе я так абгрызаю курыцу, што яна нагадвае шкілет археаптэрыкса. Першыя разы я ўкручвала археаптэрыкса ў паперу, каб не палохаць паню Бэату, а потым падумала: нашто? Як ня пусьціць паня птаха ў лядоўню, дык буду яго за дзень зьядаць, а два дні заядаць жоўтымі сьлівамі, што растуць пры дарозе. Я эканомлю, бо хачу падацца далей, у глыб Эўропы. Працаваць жа на спаржы ці моркве цяжка, капыты можна адкінуць. Тархомін мне памерці ня дасьць: палякі яго недаакультурылі. І тут сярод вілаў трапляюцца плянтацыі цыбулі, растуць дзікія сьлівы ды яблыні, нават кроп таўчэцца ля дарогі. Я жыву зьбіральніцтвам і кураедзтвам, цэлы дзень сяджу ў садочку пры віле і чытаю ксёнжкі гаспадара, што мне сувора забаронена. З-за гэтага мяне пазьней прапруць з працы. І я вярнуся ў Беларусь. Грошай хопіць на тры паходы па букіністыках, джынсы і драўляныя кломпы, якімі я цяпер грукаю па менскім асфальце, як лапухасты восьлік.
2 жніўня. Траўнік Віт.
Траўнік вярнуўся з Масквы. Мы гуляем зь ім у Батанічным Садзе. Траўнік не мяняецца. Ён заўжды як абкураны. Мае два адмысловыя позіркі: абыякавы — на людзей, і ўважлівы — на запыленыя туі ля сьцежкі. Чалавек — небясьпечны. Яленец заўжды харошы. На яленец і тую можна глядзець бясконца. Яны якраз для сумных аматараў Мунка, такіх, як насаты Траўнік.
Туя Заходняя Ўорэана.
Туя залацістая.
Туя Заходняя Гавея.
Туя Заходняя Гавея.
Тут Заходняя Гавея
ціхім шалам палымнее.
Замірае. Млее. Тлее
тут Заходняя Гавея.
Тут ніколі не пабачыш
у блакітным пекным лесе
у траве блішчастай нізкай
прыкрых згадак і забойстваў,
барацьбы за існаваньне
і астатняга ўсяго,
што пабачыш ў іншым лесе,
небясьпечным, занядбаным,
створаным не чалавекам,
а Айцом уладным — Богам.
Гэта Батанічны Сад.
Мы ідзём між ружаў. Ён кажа, што зьяжджае ў Маскву назаўжды.
— Мяне запрасілі ў азеляняльнікі. Паглядзела б ты на асабнякі новых расейцаў! Эдэмы. А тут мне няма чаго лавіць. На балоце ружы не растуць.
— Ты лезеш з дрыгвы ды ў полымя. Гэта ж Расея. Там і сад могуць высекчы, і садоўніка прыбіць, як пралетары зноў акрыяюць.
— Не. Нават Сталін любіў сады. Раскоша ёсьць Культурай. Культура ёсьць Раскошай. У нас ні таго, ні другога няма і ніколі ня будзе.
Дамаская ружа, белая ружа, бурбонская ружа, ружа Макранта. Глёрыя Дэі зь дзюбкаватым цэнтрам. Маленькая дзікая Арвэнсіс, вогненная Какліко на высокіх кустах. Палкоўнік Дазье з млявымі, друзлымі кветкамі. Найпяшчотнейшая, колеру летніх досьвіткаў, каралева Мэры. Цьвіце ў ліпені—жніўні, любіць сьвежыя навальніцы. Мадам Батэрфляй колеру вясковых вяршкоў. Бледная МакГрэды з залатым донцам і жылачкамі яркай жаўцізны.
Хай едзе.
Ноч. Сьмерць паэта.
Прачнуўшыся, я назвала яго Павал — Сьвяты Павал, Павал Птушнік альбо Павал Пятроўскі — вандроўны, ледзь пазначаны, аднак бессумнеўна ўлюбёны пэрсанаж самых адвязаных, самых паэтычных кніжак. А вось у сьне яго ніяк ня звалі. Яго зьбіраліся расстраляць. Ён адвярнуў брудныя манжэты, каб выглядалі бялейшымі. Знакавы жэст, які вяртае годнасьць, страчаную ў астрозе. Усьміхнуўся. Ён думаў пра ўласную крохкасьць і пра тое, што ваякі заўжды забівалі паэтаў — гэта патрэбна для раўнавагі сусьвету. Думаў пра тое, што лёс паэта ўсё ж зайздросьнейшы за вайсковы, бо паэт пяройдзе ў іншае вымярэньне, а сьвет жаўнера заўжды плоскі. Ён думаў пра весялосьць і міласэрнасьць сусьвету, які ўсё дае і нічога не забірае. І гэтыя думкі трымцелі вакол яго, напружаныя, як стрэлы. Афіцэр, што камандаваў каразнам, нэрваваўся і марудзіў. Адзін з жаўнераў раптам упусьціў ружжо і адвярнуўся. Двое іншых стаялі.
Голас:
— Ну і што, яго не расстралялі?
Другі голас:
— Дзе б там! Справа адбывалася не ў зялёным лесе, дзе можна адпусьціць ахвяру, а ўва ўнутраным дворыку астрогу. Афіцэр дастаў з кабуры зброю, падышоў і стрэліў яму ў скроню. Пасьля ён угаварыў начальніка турмы не расстрэльваць таго жаўнера, што спалохаўся. Сказаў, што з такіх выходзяць самыя жорсткія служакі. Бо помняць пра свае сумневы.
Але гэтая байка хутчэй не трагічная. Яна пра тое, што душа Паўла можа ўсяліцца куды захоча, хоць бы і ў самага службістага служаку.
23 жніўня. Восень — ледзь значная просінь.
Адчуваю, пачалі малоць яе жаронцы. Халодны пылок асядае на жнівеньскіх ранках. Заскіглілі птушкі акрай гумна.
прысак пырскае іскрамі
іскрамі пырскае прысак
Восень-мосенж — медзь, волава і цынк. Я адчувала яе прыход ужо ў ліпені.
Цёплыя каштаны і ваўняныя кофты,
жоўтае лісьце і сонца,
празрыстыя воды й паветра, глыбокае неба і ціхія шолахі.
Ідзе восень.
У гэтым бараку я жыла цэлы год. А цяпер прыйшла на экскурсію. Калі б можна было зазірнуць у сваю будучыню, пабачыць яе ў малюнках без тлумачэньняў, то амаль заўсёды можна прыйсьці ў адчай. Напрыклад, сёньня, калі я стаю тут сярод крапівы ды жабрацкіх шмотак. На матузку сохнуць: поліэтыленавыя пакеты (салафанавыя мяшэчкі, як кажа суседка), выцьвілы рушнік, замыты швэдар і некалькі пар панчохаў. Суседка пачала насіць ваўняныя панчохі — значыць, рашыла састарыцца тут. У вайну ў гэтым бараку месьціўся камісарыят і гестапа. Аўра адпаведная. Я так баялася, ідучы дамоў па вечарох, што ў мяне трэсьліся рукі. Я пакінула барак, аднак страх і стома так і засталіся. Стаю тут пад гукі халоднага дажджу, безнадзейнае восені, што ўжо не адкоціцца назад у лета. Толькі гэтая дурная зялёная крапіва ды вераб’іны гарох на штосьці спадзяюцца.
Лістапад. Ён жа пазьдзернік, рыень, грудзень.
Лунаюць падраныя сьцягі восені.
Сабака на брунатным лісьці. Цярусіць вецер воўнаю над комінам маім.
Кароза села на катрынку.
Хашкелэ, Хашкелэ,
Meine gute Tochterke...
Калі на падыходзе зіма, робіцца халодна.
Старыя паркі. Старыя дрэвы. Старыя гнёзды.
Ізноў хаджу на працу. Хаця з маім чалавеканенавісьніцтвам сядзець бы мне на гарышчы ў Гарманішках, а не працаваць у Менску зь людзьмі.
9 сьнежня.
Патрапіла і я на Прылукі ў арыштанцкі спэцразьмеркавальнік. Але ноччу мяне адтуль выкінулі.
Паступова зьяўляецца цьмянае сьвятло і высьвечвае драўляны насьціл, акенца, абкручанае калючым дротам, дзіўную пабудову — кран над унітазам. Рыпяць дзьверы, і ў камэру заходзіць міліцыянт і жанчына ў палітоне з аддзертым гузікам.
— Прымайце новенькую!
— Вы што, здурнелі?
— Куды нам! І так замест пяці нас тут дванаццаць, ляжым на баку, па камандзе паварочваемся.
— У нас адна камэра жаночая, дзе я вам набяруся.
— Як няма куды садзіць, выпусьціце мяне!
Ахоўнік, сьмеючыся, адыходзіць. Жанчына хапае сьметніцу, набірае вады з крану і вылівае пад дзьверы. Паперкі, друз, сьмецьце шугаюць у шчыліну пад дзьвярыма. 12 жанчын па камандзе паварочваюцца на левы бок, каб глянуць на сьмеласьць Трынаццатай арыштанткі. Тая гучна верашчыць, бо знае, што наб’юць. У камэру ўрываецца ахоўнік, хапае жанчыну за плячо й выкідвае ў калідор.
Зіхоткую вежу пабудавала няпраўда ў нашай краіне. І многія пруць туды вялікія й малыя каменьчыкі. А калі лясьнецца вежа, то кожны камень знойдзе свайго гаспадара — і не спудлуе!
Ноч. Сьмерць Цмока.
Яны былі толькі нязграбныя сяляне. Але яны ведалі, што павінны змагацца з усемагутным Цмокам. І пабралі яны вілы, сякеры — не было ў іх лепшай зброі — і пайшлі празь лес на пагібель. Ішлі некалькі тыдняў. І вось ужо радзее пушча, хутка пакажацца вялікі камень, на якім спачывае Цмок. А ў гэтага цмока ад даўгіх гадоў і каменнага ложка луска зрабілася непрабіўная. Нажы й сякеры тут не памогуць. Яны зразумелі, што прыйшлі памерці. І было так страшна перад бітваю, што вырашылі яны астатнюю ноч расьцягнуць, каб жыцьцё было даўжэйшае. Палеглі спаць, але і ў сьне не забывалі, што заўтра зьесьць іх ненавісны цмачыла. Але ў іхным сьне прыляцела птушка і прыплыла рыба, і сказалі яны: мы цень рыбы і цень птушкі, якіх зьеў Цмок. Мы хочам адпомсьціць. Залазьце ў нас, мы перанясем вас у чэрава Цмока, дзе цяпер жывем. І людзі з нажамі ды сякерамі залезьлі ў птушку й рыбу. Мройныя рыба й птушка занесьлі ворагаў у нутро Цмока, дзе не было лускі, а былі далікатныя вантробкі — лілёвыя, ружовыя ды фіялкавыя. Людзі пачалі рэзаць вантробы, і зялёная халодная кроў Цмока паднялася па яго даўгой шыі аж да горла. Разам зь ёй усплылі на волю людзі. Цмока раздаўблі і разьелі цэлыя хмары птушак і рыб. І цяпер пра яго нагадвае толькі вежавы кран ля Амкадору.
12 сьнежня. Зіма — упадзеньне птушак.
Ветрык павеўны
ветрык-гарэза
сойка-гарэхаўка
сойка-карэза
белая зімка
далёкі прасьцяг
быў вецер у хусьці
цяпер у касьцях.
„Цэлую нядзелю сьнег моцны і гвалтоўны ішоў, выпаў да паўголені, так жа і завіруха моцная была. Таго ж року і зіма была злая, сьнягі вялікія і сільныя былі маразы. Матухна, зязюлюхна, вутухна, панюхна, спадарыня, месяц, слоньца, зьвёздухна, дай крошку хлеба“.
Сон на Піліпаўку. Сьмерць каня.
Агонь хутка разгарнуў сваю харугву, спачатку з шэлестам, а тады з трэскам. Гараць мая хата і хлеў сярод лесу. Сялянская хата пад страхой з балотнага чароту. З зыркай глыбіні хлява чуваць іржаньне каня, я кідаюся ў агонь і выводжу яго за аброць. Ён высокі і прыгожы, мой конь. Ён вырываецца і бяжыць да небакраю, дзе ноч пераходзіць у сьвітанак. На барвяным тле зьяўляюцца чорныя постаці трох ваўкоў. І я разумею, што конь не пазьбег свайго лёсу.
Ваявода Воўчы Хвост. Зграі. Вясельлі. Коней рыхтуюць, вазочкі фарбуюць. На воўчыя зубы, на сьмертныя згубы. Воўк сваё возьме. Брат.
Задачка: Ішла настаўніца з Бутрымцоў у Жосьву. Сьцямнела. За ёю ішлі ваўкі. Яна дзерла вучнёўскія сшыткі і паліла. Калі папера скончылася, ваўкі яе разарвалі. Ці далёкі шлях ад Жосьвы да Бутрымцоў, калі ў настаўніцы было 27 сшыткаў па 12 старонак?
Зімою я знаходжуся ў прыступе чалавекабаязьні.
Так свабодна стала вакол мяне. Толькі вецер хвошча. Ніхто ня мае ўва мне патрэбы. N. і Траўнік зьехалі, Генрык ляжыць у лякарні зь язваю. Я адведвала яго. Кажа:
— Я неўзабаве памру.
— Адкуль ты ведаеш?
— Я сасьніў Сьмерць.
— Як?
— Быццам бы сяджу ў парку. Дрэва й шэры камень. Холадна, на мне паліто, лісьце падае строма, не кружляе. Бляндынка, прыгожая. Зь зьзяючымі вачмі, з усьмешкай. Вялікія блядыя вусны, вузкі твар, вельмі прыгожая. Ідзе да мяне, і я ёй усьміхаюся. Падыходзіць, і я бачу, што яна цяжарная. Ня мной цяжарная. Я памру. А ён народзіцца.
Не такі ўжо фаталіст мой Генрык. І ён баіцца.
22 сьнежня. Зноў псіх.
Поўдзень. Я іду на працу. На могілках пазнала варону з майго сну. Тая зьдзекліва пакаркала мне ўсьлед. Прыходжу. Уключаю кампутар і кававарку. Прыходзіць наведнік і піша заяву:
„У міжнародную арганізацыю. Я нарадзіўся й жыву ў Беларусі, на падоле Эўропы, трачаным Расеяй. Зьвярніце ўвагу на створаную тут сыстэму, якая шкодна ўплывае на арганізм чалавека, выклікаючы абыякавасьць, страх, санлівасьць, слабасьць, няўпэўненасьць. Яна вельмі насычаная і ўнікальная. Выкарыстоўвае сьветлавыя, гукавыя сыгналы (як простыя, так і пучковыя). Нясе ў сабе нябачны эмацыйны ды інфармацыйны патэнцыял. Дзякуючы яе ўзьдзеяньню ўлады падтрымліваюць у нас паслушэнства, апатыю і смутак. Я сам патрапіў пад гэты экспэрымэнт, які ажыцьцяўляецца адмыслова падрыхтаванымі людзьмі. Па вечарох мне хочацца легчы й не прачнуцца, у сьне я часта бачу шар мэнтолавага колеру, а зь неба на мяне ліецца то бледнае, то яркае сьвятло. Я сьню сьмерць. Трэба спыніць гэтую машыну“.
2 чэрвеня. Гарманішкі.
— Як гэта ўсё жахліва, Генрык! Я адчуваю, што мы ў скрыначцы. У кожнага свая роля. Батлейка, катрынка, лялькі…
— Наадварот. Жахлівым было б сур’ёзнае жыцьцё. Жыцьцё, што мае абсалютную каштоўнасьць. Жыцьцё ад краю і да краю. Тады б нічога нам не заставалася, акрамя жыцьця.
На сцэне зьяўляецца кола сьвятла. Гэта запаліўся вісячы ліхтарык. Высьвечвае ганак з паддашкам, абвіты духмянымі квасолямі. Паступова робяцца чутныя: сьпевы цвыркуноў, пах матыёлы. Бачна, як гойсаюць ля ліхтарыка мятлушкі. Ля двух ганкавых слупоў сядзяць двое трыццацігадовых людзей. Жыцьцё ўжо крыху пакамечыла іх твары ў сваіх цяжкіх лапах. Люда сядзіць як скамянеўшы, Генрык ловіць рукою кузурку, што пралятае празь сьвятло.
Кола сьвятла пакідае Люду з Генрыкам у цемры і застывае сярод сцэны. Празь сьвятло брыдзе фіялетавая дама ў вялізным саламяным капелюшы і з саламяным парасонам. Пачынае казаць усё тым жа мацюшэнкава-бандарэнкавым голасам, але пад канец тырады голас робіцца і разумнейшы, і глыбейшы.
— А ці ведаеце вы, як гатуецца нямецкае віно ФрухтЯрЦайтэн? Бярэце першыя ягады суніцы — і заліваеце ромам, бярэце другія ягады маліны — і заліваеце ромам, бярэце трэція ягады чарніцы — і заліваеце ромам. Усе фрухты й ягады строга па чарговасьці зьяўленьня заліваеце ромам. На каляды працэджваеце і выпіваеце тое, што даў вам чарговы год.
(Сыходзіць у цемру, апусьціўшы голаў, валочачы за сабой парасон.)
2000
ИСТОЧНИК: ЖУРНАЛ "ARCHE" №5 2000 ГОД
Ева Вежнавец - cупрацоўніца Беларускага Гельсынскага Камітэту. Аўтарка апавяданьня „Лялечка—балетніца—каралева—сплетніца“ (ARCHE-Кабеты, 1999) і эсэ „Herstory замест History“ („Наша Ніва“, 1999). Належыць да наймалодшага пакаленьня беларускіх літаратараў.
Вельмі маленькай стала мая краіна.
2 чэрвеня. Гарманішкі. Слыхавое акно.
— „У гандлі на вёсцы пытаньні эканомікі, фінансаў і прыбытку павінны адыходзіць на другі план. Галоўнае — накарміць людзей…“
— Бяжэце, Йванаўна, аўталаўка прыехала! І батоны прывезла!
— Ой, мой ты Колька, ногі не бягуць. Ох я ж я, няшчасна ды пакутна!
— Вось каб яны пяцьдзясят шостага памеру прывезьлі, то й я б купіла!
— Пазьбіралі ўчора жука, а сёньня зноў напоўз. І дзе ён, матачкі мае, бярэцца?
— Немцы ў вайну навезьлі. І зельле прывезьлі нямецкае, у зорачкі. Каб нам хлеб ня рос.
— Кажуць, дождж будзе з градам.
— І так усё павымярзала ды павысыхала.
— Па мне дык хай дагнівае!
— На каго людзі, на таго й Бог.
— Далі шэсьць мільёнаў, дык хоць задушыса.
— Ой давялі калхозьніка, ой давялі. Калхозьнік ужо й не чалавек. І хлеб глёўкі, і вада халодная.
— Волька, пачом мяшок камбікорму? Уюююй! Мае сьвінкі і крапіўку добра ядуць! Замяшаеш з конскім гаўном...
— „Прэзыдэнт краіны зазначыў, што нельга непрадбачліва разбураць калгасы, як гэта зрабілі ў некаторых рэспубліках СНД. Нельга сьпісваць на калгасы неўраджаі, якія выкліканыя аб’ектыўнымі ўмовамі. Што датычыць дэфіцыту асобных тавараў, то гэта часовыя і цалкам вырашальныя цяжкасьці“.
— Во палічы: кожны дзень сумку камбікорму цягне й цягне. Ужо дачцэ ўсю абстаноўку купіў. Напішу я на яго, дальбог, напішу! Усё саабшчу!
— Мамо, дык і бацька ж наш цягне.
— Вось цягне, называецца! Мяшэчак кукурузы ўкраў, дык і то гусяняты падохлі. Пратручаная была. А мо ведзьма гэта начаравала.
— А ў мяне, людцы мае, пазычыла летась мех мукі, дык і лапкамі накрыўса.
— Сама стала гладка, як леў, а мужык высах у цёску.
— Уй, чараўніца гэта! Яе родная цётка, Паліна з Цахвіна, была ведзьма, ніхто замуж ня браў, а тады Цагелька крывы…
— „Са свайго боку дзяржава робіць усё, каб жыцьцё грамадзян не пагаршалася, а наадварот, станавілася лепшым. Але і самі людзі павінныя закасаць рукавы і лепш працаваць. Не сакрэт, што хто-ніхто з калгасьнікаў ахвотней шчыруе за бутэлькай, чым на палетках… “
— Тамара, дзе наша сівое вядро? Адгон прывезьлі!
— Нясууу!!
— „Дзяржава не пакіне чалавека сам-насам зь бядой. Будзе нялёгка, але перазімуем…“
— Прыляцелі лебедзі на возера зімаваць, дык Жулаўскія іх паелі. Смачна, кажуць. Мяса як гусінае.
— „Толькі б не было ажыятажу, а прадуктаў павінна хапіць…“
— „Усунуць ногі ў старыя валёнкі было нядоўга. І вось Мар’я Васілеўна ўжо ў кароўніку. Рагуля ацялілася!!!
— Даеньне — гэта мастацтва. Ня ўсе ім валодаюць. Можа, таму й меншае колькасьць малака?..“
— Куды ты, ваўкарэзіна ты!
— Чаго ты карову перыш? Разганіса ды ў слуп галавою!
— „Сьлізкі шлях курыных кумпячкоў. З-за чаго застрэліўся дырэктар птушкафэрмы?“
— А хто-то?
— То Тамарына дзеўка зяця прывезла. Багаты, на іх ліха.
— „Буслы чамусь вяртаюцца сюды. Напэўна, трэба неяк жыць і людзям…“
Мы з Генрыкам сядзім на гарышчы старога дому, чытаем, слухаем і пішам — кожны сваё. Генрык зноў усчынае адвечную спрэчку.
— Твой першы аповед гучаў, як катрынка. Усё было на месцы. Малая драўляная скрыначка, пыльная, са старадаўнімі мэлёдыямі, кардоннымі карцінкамі. Твая другая рэч была падобная да батлейкі. Многа сцэнак, якія можна было б згуляць дзьвюма-трыма лялькамі і адной прыручанай ласіцай. А ў тваёй трэцяй рэчы няма ні складу, ні ладу, гэта і ня дзёньнік, і не сюжэтны твор, і ня плынь сьвядомасьці. Яна ня мае формы й межаў. Гэта імправізацыя. Імправізацыя — зьява бясконцая. Яе практычна няма. Ты маеш права пісаць такія рэчы, але ня маеш права іх друкаваць.
— Для мяне такое пытаньне не стаіць. Я не ствараю шэдэўраў. Я не выкшталцоны майстра, а вар’ятка — хмель і зорачкі, матузком падлогу мыць. Мэтлухі п’есаў, сцэнароў, аповедаў, інтэрмэдыі, уводзіны, завязкі й разьвязкі. Эпілёгі й эпітафіі, эпіграфы й прысьвячэньні. Трактаты. Памфлеты й раманы. Мне было б нудна надаваць адную, строгую форму сваёй пісаніне. Мой прадзед патрапіў у вар’ятню з царкоўнапрыходзкае школы. Другі вывеў пад пахаю куранятка. Мая бабка-ардэнаноска закалола нямецкага афіцэра відэльцам з надпісам „Gott mit uns“. Мы ў сям’і ямо гэтым відэльцам ужо шмат год. Мая другая бабка пакутуе на рэлігійную манію. Чаго ты ад мяне хочаш? Якога складу й ладу?
— Я хачу, каб ты не графаманіла. Што хачу, тое й балбачу — галоўны прынцып графаманіі. Беларуская літаратура і без таго пакутуе на неахайнасьць. Прыйшоў час да ўсяго ставіцца прафэсійна.
— Што значыць прафэсійна? Завязка-кульмінацыя-разьвязка? Сюжэтная лінія? Бездакорная кампазыцыя? Гэта па тваёй частцы. Ты — апошні шарачковы паэта, падпісваешся ў газэтах „рабселькор Скарынка“. „Маці мазала мне цыпкі сырадоем“, „Бразнула клямка“. Учорашні дзень, заўчорашнія думкі. Нават у апавяданьні „Мурыны ў Менску“ ты расказваеш пра паездку на бульбу. Хаця гэта цалкам іншая і вельмі хвалюючая тэма — мурыны ў Менску.
— Калі ты чуеш сваю рацыю, чаму тады апраўдваешся й нападаеш? Ты сьпісалася за тры кароткія аповеды й шукаеш ратунку ў выпяндроне. Ня ты першая.
— Я не апраўдваюся, а папярэджваю, што ствараю хаос, і ахвотны можа налавіць у маім тэксьце чаго заўгодна. Літаратуразнаўцам і людзям з добрым густам лепей не чытаць.
— Добра, а хто тады твой чытач?
— Дваццаці-трыццацігодка, што ня любіць выходзіць з дому, а сядзіць ля акна з патэльняю семак і чытае-чытае-чытае… Можа быць, вось так:
„Я вырашыла больш нікуды не хадзіць. Гэта мая мара — ніколі не выходзіць з дому. Менск нагадвае казіны выган. Буду чакаць вялікае прыгоды. А пакуль сяду ля акна з патэльняю семак і „Літоўскаю гаспадыняй“.
„Як пафарбаваць хусьце ў колер дзікавага шчаціньня“.
„Яшчэ інакшы спосаб дагадзіць індыкам“.
Сяджу так ужо чатыры гадзіны. За акном дзень бледна-блакітнага колеру. Чмель рыецца ў кветках. Вераб’і хаваюцца ў ламачча. Пад вечар ударыць“.
10 чэрвеня. Гарманішкі—Менск.
Вяртаюся ў Менск бяз Генрыка. У яго адпачынак, і ён застаўся ў Гарманішках. Мне ніхто ня будзе дакучаць. Праца-дом-праца-дом. Адключу хатні тэлефон. А калі хто намерыцца падлавіць мяне на працы, то ўцяку праз акно.
„Электрапоезд адпраўляецца, з усімі прыпынкамі да станцыі Менск-Пасажырскі, просьба не сьмяціць і плаціць своечасова“. Затахкалі колы, пайшлі краявіды. Было цудоўна, пакуль не зьявілася гэтая лярва ў джынсах, якая добра надакучыла. Зрэшты, я ніколі не размаўляю зь ёю ўслых, бо не хачу патрапіць у Навінкі на прыгарэлы рыс. Лярва села на блакітную седаўку і нахілілася наперад, як хвацкая журналістка, што бярэ інтэрвію.
— Як ты бавіла свой час безь мяне?
— Выключна ў марах і кніжках. Я і зараз — сама тут, а галава ў аблоках.
— У цябе адсутны выгляд.
— Хутка мая станцыя. Які сэнс пачынаць гаворку?
— Але ты любіш пагаварыць са мной. Табе ж сумна з рэальнымі пэрсанажамі, праўда? Яны патрабуюць сюжэту. Я нічога не патрабую.
— Мне ня сумна. У мяне ёсьць я. Я магу адмовіцца ад усяго, за што трэба плаціць.
— Ты ставіш сябе высока.
— Я прывыкла.
— Але ж гэта грэх.
— Чаму? Я стараюся слухаць і разумець іншых.
— Ты робіш гэта не для іх, а для ўласнага спакою.
— Інакш не бывае. Я ня Езус, на жаль.
— Але б хацела на месца Езуса?
— Я б ня вытрымала, адразу б сьпяклася.
— Дык чаму ты ставіш сябе так высока?
— Бо я не такая, як яны. Я не алькагаліца, я лепш адукаваная, ня веру палітыкам і жыву з адкрытымі вачмі.
— Ты-ы? З адкрытымі вачмі?! Ці ня ты хаваешся ад пакутаў, як птах стравус?
— Я адчуваю свой болевы парог.
— Ты шкадуеш сваіх нэрваў. Ты ня хочаш сербануць сапраўднага жыцьця.
— Ну й не хачу! Дай мне спакою. Я плыву па цячэньні. Калі мне трапляецца па дарозе жабрак ці сабака, я дапамагаю.
— Дапамагай, калі хочаш, але дапамагай на адчэпнае. І ня мысьлі па схеме „я — і чужыя“.
— Ты мне сьнішся. Ты мне проста сьнішся. І я абуджаюся. Я не хачу, каб на мяне наяжджалі. Ні Генрык, ні ты, маё сумленьне, лярва ў джынсах.
— „Канцавая станцыя. Поезд далей ня йдзе, просьба пакінуць вагоны“.
Першы менскі сон. Вакзальны.
Сьню, што я, біч Плоцік (тонкія акуляры, доўгі шалік, стрыжаная галава), сплю ў пачакальні на лаве. Трасуць за плячо. Прачынаюся. Перада мною стаяць два міліцыянты.
— Ідзі адсюль, бічара, — кажуць мянты.
І я іду.
Справа адбываецца ў Менску, тым ня менш я апынаюся не на брыдкім вакзале (плён начных жахаў архітэктара), а ў невядомым авіяпорце, дзе грае музыка. Я еду на рухомай лесьвіцы да купалу колеру электрык... З дынамікаў гучны голас кажа: „Прашу адзначыць, шаноўныя калегі, што перад вамі біч Плоцік, які ніколі ня быў шчасьлівы, усё жыцьцё тармазіў, як у гліцэрыне, і марыў пра мігдалы нябесныя. Таму ягоны рай — Гліцэрыюм, дзе ён будзе лётаць зь вечна задзёртай галавой і больш ніколі не ўпадзе.
Я вылятаю з эскалятара, як перабраная бульба — але ня ў кодаўб, а ў сіняе начное неба, дзе плаваюць рыбы, дзе пахіснуліся зорныя храмы. Я хапаю рыбу аберуч — сіне-зялёны плаўкі жар! Я больш ніколі не апушчу галавы — зямлі няма.
21 чэрвеня. Псіхі.
Раніца. Я выглядаю ў акно. Ля майго дому цьвітуць ружы і язьмін. Суседзкі хлопчык бяжыць за мячыкам па пярэстай зямлі. З лужыны п’е сасьмяглая варона. Пабеленыя дзярвёлкі яблынь, як ножкі нованароджаных цялят. Пялёсткі язьміну на асфальце, як манэткі субтыльнага народу. Сёньня ў мяне спакойны дзень — ніводнай абавязковай сустрэчы. Нясьпешна плятуся на працу праз былыя Лютэранскія могілкі. Яны завуцца цяпер Парк Адпачынку. Такая назва — эўфэмізм могілкаў. Старыя дрэвы, старыя птушкі, старыя людзі. За могілкамі пачынаецца „жабрацкі праспэкт“ — вуліца Лібкнэхта. Тут у пяціпавярховых хрушчобах і паваенных бараках жывуць патомныя йеху. Яны зьбіраюць пляшкі, макулятуру, анучы. Ад іхнай жыцьцядзейнасьці ўтвараецца шмат пылу. Я зьдзьмухваю гэты пыл са стала й кавяркі. Гатую каву, сядаю за кампутар. Калі б наш Гельсынскі Камітэт здымаў офіс на праспэкце Машэрава ці ў Бранявым завулку, дзе ходзяць заможныя людзі, то і офіс быў бы спраўнейшы, і справы ішлі б лепей. А так часам здаецца, што ўся краіна ператварылася ў „Розачку“. Сёньня ў Беларусі (неблагі назоў для праграмы навінаў) распростваецца гіганцкая спружына вар’яцтва. Фаза распростваньня. Я адчуваю яе стрымценьне і палёт. Знаёмая псыхіятрыца кажа, што палова тутэйшага насельніцтва пасьля 40 год „мае адхіленьні ў разумовай дзейнасьці“. Дзеці растуць яшчэ горшыя. Шматвяковая бульбяная дыета. Вынішчэньне самых разумных. Расея, Чарнобыль, Камунізм. Не краіна, а д’яблавы пуп.
Сёньня ў прыймальню якраз цугам ідуць прадстаўнікі шалёнай паловы. Я рассаджваю іх па сталох, прашу напісаць заявы. Бо вусны расповед можа доўжыцца паўдня.
Псіх першы:
„Добры дзень!
Мне вельмі цяжка. Я сам зь вёскі, заўсёды хацеў вучыцца ў Маскве, чытаў кніжкі па 18 гадзін на суткі, паступіў. Вучыўся адначасна на чацьвертым курсе 2-га мэдычнага інстытуту і на першым курсе авіяцыйнай вучэльні імя Баўмана. Працаваў зноў па 18 гадзін на суткі і еў чорны хлеб з вадою, як Ламаносаў. Тады ж я вынайшаў экранаплян і падаў заяву ў інстытут патэнтна-тэхнічнай экспэртызы. Мне нічога не адказалі, аднак празь дзесяць год я даведаўся з прэсы, што мой экранаплян барозьніць марскія прасторы. Падаў я яшчэ тры заяўкі на вынаходніцтвы і патрапіў у псыхіятрычны шпіталь, прабыў там тры гады. Пасьля шпіталю я зразумеў, як уладкаваны рухавік на лятучых талерках. Паслаў схему лятучае талеркі ў аддзел вынаходзтваў Мінабароны СССР. Адтуль мне адказалі, што ведаюць пра сподкі ўсё і каб болей я не пісаў. Тады я даслаў ім маё дасьледаваньне нахільных падводных крылаў. Яны адказалі, што нахільныя крылы састарэлі. У амбасадах Аўстраліі і Германіі мяне не прынялі. Я зьвяртаўся да Пятра Капіцы, Аляксандры Пахмутавай і Яўгена Еўтушэнкі, да сьпікера Шушкевіча. Шушкевіч не пусьціў мяне на парог, сказаў, што з-за псіхаў ён і так ня сьпіць начамі.
Вось з-за таго, што са мной ніхто не хацеў размаўляць, я пры сваім патэнцыяле працаваў гэтулькі год цесьляром на заводзе. А КГБ між тым не драмаў. У ліфце і ў маім пакойчыку (я вартаўнік) пачалі прымяняць нэўратропныя газы. Летам мне зрабілі ўкол парасонам у тралейбусе. Ранка ня гоіцца і цяпер. Вакол мяне паміраюць людзі, якіх яны прымаюць за маіх хаўрусьнікаў. Людзі гэтыя памерлі да 50 год, адчуваючы глыбокі псыхалягічны дыскамфорт. Відавочна, іх пакуты і раньняя сьмерць былі выкліканыя вялікай дозай нэўралептыку. Тых жа, хто не памёр, пасадзілі ў турму, сфальсыфікаваўшы справы. Янавец Люба быццам крала слоікі зь людзкіх лёхаў, Юрчык краў куры, а Панько Валодзю зламалі ў міліцыі нос, і ён прызнаўся, што езьдзіў капаць бульбу на начальніцкія дачы. Рудчыц Валянцін, Піменаў Ігар, Будзько былі зьнішчаныя сродкамі, якія выклікаюць неадольную цягу да алькаголю. Я быў у псіхушках Магілёўцы і Плоска 3 разы. Мне давалі галаперыдол. Я крычаў „а-а-а“ ад невыноснага дыскамфорту і яркага сьвятла.
З 1997 году мяне чатыры разы спрабавалі зьбіць вялікай чорнай машынай. Маё семя бяруць і робяць зь яго хворых дзяцей. Я раз налічыў на вуліцах за дзень 26 такіх дзяцей, пакалечаных і падобных да мяне. Прашу разабрацца, ці сапраўды мая былая жонка і яе цётка самі атруціліся газам, ці іх самагубства было падробленае. Калі я знайшоў цела маёй жонкі, яна была ўся ў сіняках, а падлога патаптаная бруднымі ботамі вялікага памеру“.
Псіх другі:
„Паважаныя супрацоўнікі міжнароднай арганізацыі „Гага“!
У мяне зьявіліся абгрунтаваныя сумневы, што Вы ў стане дапамагчы. Вы прапанавалі мне адведаць псыхіятра. У прынцыпе, я нічога супраць ня маю. Але што гэта дасьць? Я не належу да тых хворых, якія лічаць, што двойчы два сем. Я ж прасіў Вас узьдзейнічаць на супрацоўнікаў міліцыі. Міліцыянты лезуць у маё жытло, я не пасьпяваю зь імі змагацца! Я ніколі злодзеем ня быў, сыстэматычна ня піў і прыводаў ня меў. Выходзіць, галоўная прычына перасьледу — маё іншадумства, непадабенства, незвычайнасьць, неардынарнасьць. Колькі было ўсялякіх пасткаў у маёй кватэры, папсутых рэчаў! Яны прабіраюцца ў хату, калі я сплю ці сыходжу, усё псуюць і перастаўляюць, крадуць патрэбныя дробязі. Так працягваецца 30 год. За гэты час зьмянілася 12 участковых, і ўсе яны хмыліліся ў адказ на мае заявы ды круцілі пальцамі ля скроні. Гэта сьведчыць аб прынятых раз і назаўжды правілах гульні. Усё ператварылася ў жудасную сьпіраль. Я думаю, вы мусіце быць больш актыўнымі. Абараняйце нас ад душэўных траўмаў, маральнага шантажу, зьдзекаў. Дзеці кідаюць у мяне недагрызкамі, а бацькі толькі сьмяюцца. Маім суседзям разам зь мянтамі два разы ўдавалася адправіць мяне ў Навінкі. І там я заўважыў, што са ста чалавек толькі пятнаццаць ці дзесяць сапраўды вар’яты, а з астатнімі можна размаўляць, як зь людзьмі на вуліцы. Як яны туды патрапілі? Большасьць ухілілася ад адказу, а астатнія сказалі, што самі, па ахвоце, падлячыцца прыехалі.
А гутарка з псыхіятрам нічога ня дасьць. Я не аддам добры прыродны дар — сваё Я. Мову, культуру, асаблівае мысьленьне. Таму й змагаюцца са мной улады — тыя самыя камунякі, што дапякалі яшчэ пры „Голасе Амэрыкі“. Паселі там зьверху! Яны лічаць, што быць іншым чалавекам ненармальна. А я лічу, што гэта яны ня ў норме“.
Псіх трэці:
„Хваля-бераг 13/27. Мяне завуць СЫКЛЯМОН. Лекар сказаў мне, што я ня маю права абскардзіць прымусовае лячэньне ў Сухумскай псіхушцы, бо я не ў Сухумі. Мне ня хочуць перагледзець дыягназ, нідзе не бяруць на працу. Ужо пяць год мінула, як я патрапіў у Беларусь. Як я ненавіджу гэту краіну! Я не магу жыць пад кіраваньнем гэтых кароў, сьвіней і сабак з партбілетамі ў кішэнях. Тут адно жратва і анучы, катэджы і машыны, бурты, кануры, буданы, абыякавыя, замбаваныя жывёлы. Я раней працаваў на заводзе рознарабочым. Цяпер завод стаіць. А гэты віцязь славянскі, барон цыганскі ўсё гаворыць, і гаворыць, і гаворыць, рэзнуць бы яго па горле, каб замаўчаў хоць на хвілінку, каб ляжаў спакойна, як Мікалуцкі вясной. На Новы год усё гундосіў: „Ні одін человек в нашем отечестве нікогда не будет чувствовать себя забытым, обделённым і одінокім“. А я?!! І я яшчэ за яго галасаваў. І вы такія ж самыя жывёлы. Паведамце мне адрас маскоўскага Гельсынскага камітэту. Там Алена Бонэр, яна мне дапаможа. А вы вярніце мне мае матэрыялы, як прачытаеце. Бывайце. Трэба йсьці на крухмальны завод, я буду хадзіць там з кута ў кут, каб улады бачылі, што я жывы, каб заплацілі мне тыя 6 млн., зь якіх яшчэ вылічаць 500 тысяч падаткаў. Я ня ведаю, што рабіць з усім гэтым. Мяне, чалавека Эўропы, загналі ў калхоз“.
Ноч.
Я сьню, што я жыву ў 30-я гады як піянэрважатая 2-й узорнай школы. Я віжую за дырэктарам і падгледзела, што ён атруціў школьны басэйн. Перастрэла яго і сказала, што ведаю пра ўсе ягоныя штукарствы. Я правакавала, каб ён забіў мяне. Я не хачу болей жыць у такім часе. Чым лезьці ў падпольле, і змагацца, і насіць касавароткі, я лепей памру і нараджуся дзе-небудзь у іншым месцы. Аднак ён адмовіўся мяне забіваць.
І вось я сяджу ў ваньне, парэзаўшы вены. Я гляджу на белую сьцяну маёй убогай лазенкі, якая адначасна — прасьціна кінаэкрану. За прасьціной шэрагі гледачоў. Яны глядзяць на маю сьмерць. Я сустракаюся вачыма з адным чалавекам. Мы бачым адзін аднаго па два бакі белае хусты. Бо і ён незадаволены сваім часам, неахвотнік і самагубца.
27 ліпеня. Мітынг і шэсьце.
Лета-цёплая рака. Залатое сонца абмывае дахі. Запяялі рана птахі і манахі. Зёл і міст. Глог і корнус. Ужо больш за месяц я нікуды не хаджу. На працу паслала ліст, што я ў адпачынку.
Сяньня выйшла на акцыю, палохаю людзей белым тварам. „А дзе ты была?“ — „Сядзела ўдома“.
N. ідзе побач са мной у новым гарнітуры і салямандрах. Ён ніколі ня косіць пад беднага, нават на мітынгах. Я грукаю кломпамі па асфальце. За намі — бел-чырвона-белыя калюмны.
— Я знаю, што трэба зьяжджаць, — кажа N. — Аднак я ніколі ня зьеду. Мы павінны змагацца за суб’ектнасьць краю.
— Суб’ектнасьць, — кажу я, — глупота! Уяві сюжэт: нейкая цяжарная кабета патрапіла ў пекла за свае грахі. У яе нарадзілася там дзіця. Яно прывыкла да пекліва, смыленьня ў пятах, скрыгату зубоўнага ды дзікіх мордаў. Яно называе пекла Радзімай. І тут Бог за нявіннасьць ягоную расчыняе яму пекла ды кажа: ідзі, дзіця, у рай! А яно ў адказ: „Не пайду, бо ня кіну Айчыны ў пакутах. Мы, харошыя, пераменім пекла“. А між тым пекла стваралася не для перамяненьня. Пекла — месца, дзе Бог зьбірае злосных недатумкаў. І таму — ледзь прыадкрыліся дзьверы — уцякай адтуль!!!
(І я думала ўцякаць. Нават спрабавала два разы. Аднак мне не хапіла волі да выжываньня. Тамтэйшая рэчаіснасьць мяне адбракавала. А тут можна век пялёхкацца. Народ, сьвятая карова! Я навучылася жыць у тваім брудным хляве, ля твайго цёплага боку.)
Салодкая згадка пра Польшчу.
Я вартую вілу ў Тархоміне за невялікія грошы. Раз на тры дні вару курыцу: кладу яе ў рондаль, заліваю вадою, стаўлю на плітку й дзякую Эдзічку Лімонаву, які падаў мне такую ідэю. З-пад курыных членаў выплывае спачатку белы, а потым залацісты тлушч, заімгляе ваду, як туман. Калі курынае мяса пачынае адвальвацца ад касьцей, булён гатовы. Я стаўлю яго пад ложак, а курыцу нясу да пані Бэаты ў лядоўню. Па дарозе я так абгрызаю курыцу, што яна нагадвае шкілет археаптэрыкса. Першыя разы я ўкручвала археаптэрыкса ў паперу, каб не палохаць паню Бэату, а потым падумала: нашто? Як ня пусьціць паня птаха ў лядоўню, дык буду яго за дзень зьядаць, а два дні заядаць жоўтымі сьлівамі, што растуць пры дарозе. Я эканомлю, бо хачу падацца далей, у глыб Эўропы. Працаваць жа на спаржы ці моркве цяжка, капыты можна адкінуць. Тархомін мне памерці ня дасьць: палякі яго недаакультурылі. І тут сярод вілаў трапляюцца плянтацыі цыбулі, растуць дзікія сьлівы ды яблыні, нават кроп таўчэцца ля дарогі. Я жыву зьбіральніцтвам і кураедзтвам, цэлы дзень сяджу ў садочку пры віле і чытаю ксёнжкі гаспадара, што мне сувора забаронена. З-за гэтага мяне пазьней прапруць з працы. І я вярнуся ў Беларусь. Грошай хопіць на тры паходы па букіністыках, джынсы і драўляныя кломпы, якімі я цяпер грукаю па менскім асфальце, як лапухасты восьлік.
2 жніўня. Траўнік Віт.
Траўнік вярнуўся з Масквы. Мы гуляем зь ім у Батанічным Садзе. Траўнік не мяняецца. Ён заўжды як абкураны. Мае два адмысловыя позіркі: абыякавы — на людзей, і ўважлівы — на запыленыя туі ля сьцежкі. Чалавек — небясьпечны. Яленец заўжды харошы. На яленец і тую можна глядзець бясконца. Яны якраз для сумных аматараў Мунка, такіх, як насаты Траўнік.
Туя Заходняя Ўорэана.
Туя залацістая.
Туя Заходняя Гавея.
Туя Заходняя Гавея.
Тут Заходняя Гавея
ціхім шалам палымнее.
Замірае. Млее. Тлее
тут Заходняя Гавея.
Тут ніколі не пабачыш
у блакітным пекным лесе
у траве блішчастай нізкай
прыкрых згадак і забойстваў,
барацьбы за існаваньне
і астатняга ўсяго,
што пабачыш ў іншым лесе,
небясьпечным, занядбаным,
створаным не чалавекам,
а Айцом уладным — Богам.
Гэта Батанічны Сад.
Мы ідзём між ружаў. Ён кажа, што зьяжджае ў Маскву назаўжды.
— Мяне запрасілі ў азеляняльнікі. Паглядзела б ты на асабнякі новых расейцаў! Эдэмы. А тут мне няма чаго лавіць. На балоце ружы не растуць.
— Ты лезеш з дрыгвы ды ў полымя. Гэта ж Расея. Там і сад могуць высекчы, і садоўніка прыбіць, як пралетары зноў акрыяюць.
— Не. Нават Сталін любіў сады. Раскоша ёсьць Культурай. Культура ёсьць Раскошай. У нас ні таго, ні другога няма і ніколі ня будзе.
Дамаская ружа, белая ружа, бурбонская ружа, ружа Макранта. Глёрыя Дэі зь дзюбкаватым цэнтрам. Маленькая дзікая Арвэнсіс, вогненная Какліко на высокіх кустах. Палкоўнік Дазье з млявымі, друзлымі кветкамі. Найпяшчотнейшая, колеру летніх досьвіткаў, каралева Мэры. Цьвіце ў ліпені—жніўні, любіць сьвежыя навальніцы. Мадам Батэрфляй колеру вясковых вяршкоў. Бледная МакГрэды з залатым донцам і жылачкамі яркай жаўцізны.
Хай едзе.
Ноч. Сьмерць паэта.
Прачнуўшыся, я назвала яго Павал — Сьвяты Павал, Павал Птушнік альбо Павал Пятроўскі — вандроўны, ледзь пазначаны, аднак бессумнеўна ўлюбёны пэрсанаж самых адвязаных, самых паэтычных кніжак. А вось у сьне яго ніяк ня звалі. Яго зьбіраліся расстраляць. Ён адвярнуў брудныя манжэты, каб выглядалі бялейшымі. Знакавы жэст, які вяртае годнасьць, страчаную ў астрозе. Усьміхнуўся. Ён думаў пра ўласную крохкасьць і пра тое, што ваякі заўжды забівалі паэтаў — гэта патрэбна для раўнавагі сусьвету. Думаў пра тое, што лёс паэта ўсё ж зайздросьнейшы за вайсковы, бо паэт пяройдзе ў іншае вымярэньне, а сьвет жаўнера заўжды плоскі. Ён думаў пра весялосьць і міласэрнасьць сусьвету, які ўсё дае і нічога не забірае. І гэтыя думкі трымцелі вакол яго, напружаныя, як стрэлы. Афіцэр, што камандаваў каразнам, нэрваваўся і марудзіў. Адзін з жаўнераў раптам упусьціў ружжо і адвярнуўся. Двое іншых стаялі.
Голас:
— Ну і што, яго не расстралялі?
Другі голас:
— Дзе б там! Справа адбывалася не ў зялёным лесе, дзе можна адпусьціць ахвяру, а ўва ўнутраным дворыку астрогу. Афіцэр дастаў з кабуры зброю, падышоў і стрэліў яму ў скроню. Пасьля ён угаварыў начальніка турмы не расстрэльваць таго жаўнера, што спалохаўся. Сказаў, што з такіх выходзяць самыя жорсткія служакі. Бо помняць пра свае сумневы.
Але гэтая байка хутчэй не трагічная. Яна пра тое, што душа Паўла можа ўсяліцца куды захоча, хоць бы і ў самага службістага служаку.
23 жніўня. Восень — ледзь значная просінь.
Адчуваю, пачалі малоць яе жаронцы. Халодны пылок асядае на жнівеньскіх ранках. Заскіглілі птушкі акрай гумна.
прысак пырскае іскрамі
іскрамі пырскае прысак
Восень-мосенж — медзь, волава і цынк. Я адчувала яе прыход ужо ў ліпені.
Цёплыя каштаны і ваўняныя кофты,
жоўтае лісьце і сонца,
празрыстыя воды й паветра, глыбокае неба і ціхія шолахі.
Ідзе восень.
У гэтым бараку я жыла цэлы год. А цяпер прыйшла на экскурсію. Калі б можна было зазірнуць у сваю будучыню, пабачыць яе ў малюнках без тлумачэньняў, то амаль заўсёды можна прыйсьці ў адчай. Напрыклад, сёньня, калі я стаю тут сярод крапівы ды жабрацкіх шмотак. На матузку сохнуць: поліэтыленавыя пакеты (салафанавыя мяшэчкі, як кажа суседка), выцьвілы рушнік, замыты швэдар і некалькі пар панчохаў. Суседка пачала насіць ваўняныя панчохі — значыць, рашыла састарыцца тут. У вайну ў гэтым бараку месьціўся камісарыят і гестапа. Аўра адпаведная. Я так баялася, ідучы дамоў па вечарох, што ў мяне трэсьліся рукі. Я пакінула барак, аднак страх і стома так і засталіся. Стаю тут пад гукі халоднага дажджу, безнадзейнае восені, што ўжо не адкоціцца назад у лета. Толькі гэтая дурная зялёная крапіва ды вераб’іны гарох на штосьці спадзяюцца.
Лістапад. Ён жа пазьдзернік, рыень, грудзень.
Лунаюць падраныя сьцягі восені.
Сабака на брунатным лісьці. Цярусіць вецер воўнаю над комінам маім.
Кароза села на катрынку.
Хашкелэ, Хашкелэ,
Meine gute Tochterke...
Калі на падыходзе зіма, робіцца халодна.
Старыя паркі. Старыя дрэвы. Старыя гнёзды.
Ізноў хаджу на працу. Хаця з маім чалавеканенавісьніцтвам сядзець бы мне на гарышчы ў Гарманішках, а не працаваць у Менску зь людзьмі.
9 сьнежня.
Патрапіла і я на Прылукі ў арыштанцкі спэцразьмеркавальнік. Але ноччу мяне адтуль выкінулі.
Паступова зьяўляецца цьмянае сьвятло і высьвечвае драўляны насьціл, акенца, абкручанае калючым дротам, дзіўную пабудову — кран над унітазам. Рыпяць дзьверы, і ў камэру заходзіць міліцыянт і жанчына ў палітоне з аддзертым гузікам.
— Прымайце новенькую!
— Вы што, здурнелі?
— Куды нам! І так замест пяці нас тут дванаццаць, ляжым на баку, па камандзе паварочваемся.
— У нас адна камэра жаночая, дзе я вам набяруся.
— Як няма куды садзіць, выпусьціце мяне!
Ахоўнік, сьмеючыся, адыходзіць. Жанчына хапае сьметніцу, набірае вады з крану і вылівае пад дзьверы. Паперкі, друз, сьмецьце шугаюць у шчыліну пад дзьвярыма. 12 жанчын па камандзе паварочваюцца на левы бок, каб глянуць на сьмеласьць Трынаццатай арыштанткі. Тая гучна верашчыць, бо знае, што наб’юць. У камэру ўрываецца ахоўнік, хапае жанчыну за плячо й выкідвае ў калідор.
Зіхоткую вежу пабудавала няпраўда ў нашай краіне. І многія пруць туды вялікія й малыя каменьчыкі. А калі лясьнецца вежа, то кожны камень знойдзе свайго гаспадара — і не спудлуе!
Ноч. Сьмерць Цмока.
Яны былі толькі нязграбныя сяляне. Але яны ведалі, што павінны змагацца з усемагутным Цмокам. І пабралі яны вілы, сякеры — не было ў іх лепшай зброі — і пайшлі празь лес на пагібель. Ішлі некалькі тыдняў. І вось ужо радзее пушча, хутка пакажацца вялікі камень, на якім спачывае Цмок. А ў гэтага цмока ад даўгіх гадоў і каменнага ложка луска зрабілася непрабіўная. Нажы й сякеры тут не памогуць. Яны зразумелі, што прыйшлі памерці. І было так страшна перад бітваю, што вырашылі яны астатнюю ноч расьцягнуць, каб жыцьцё было даўжэйшае. Палеглі спаць, але і ў сьне не забывалі, што заўтра зьесьць іх ненавісны цмачыла. Але ў іхным сьне прыляцела птушка і прыплыла рыба, і сказалі яны: мы цень рыбы і цень птушкі, якіх зьеў Цмок. Мы хочам адпомсьціць. Залазьце ў нас, мы перанясем вас у чэрава Цмока, дзе цяпер жывем. І людзі з нажамі ды сякерамі залезьлі ў птушку й рыбу. Мройныя рыба й птушка занесьлі ворагаў у нутро Цмока, дзе не было лускі, а былі далікатныя вантробкі — лілёвыя, ружовыя ды фіялкавыя. Людзі пачалі рэзаць вантробы, і зялёная халодная кроў Цмока паднялася па яго даўгой шыі аж да горла. Разам зь ёй усплылі на волю людзі. Цмока раздаўблі і разьелі цэлыя хмары птушак і рыб. І цяпер пра яго нагадвае толькі вежавы кран ля Амкадору.
12 сьнежня. Зіма — упадзеньне птушак.
Ветрык павеўны
ветрык-гарэза
сойка-гарэхаўка
сойка-карэза
белая зімка
далёкі прасьцяг
быў вецер у хусьці
цяпер у касьцях.
„Цэлую нядзелю сьнег моцны і гвалтоўны ішоў, выпаў да паўголені, так жа і завіруха моцная была. Таго ж року і зіма была злая, сьнягі вялікія і сільныя былі маразы. Матухна, зязюлюхна, вутухна, панюхна, спадарыня, месяц, слоньца, зьвёздухна, дай крошку хлеба“.
Сон на Піліпаўку. Сьмерць каня.
Агонь хутка разгарнуў сваю харугву, спачатку з шэлестам, а тады з трэскам. Гараць мая хата і хлеў сярод лесу. Сялянская хата пад страхой з балотнага чароту. З зыркай глыбіні хлява чуваць іржаньне каня, я кідаюся ў агонь і выводжу яго за аброць. Ён высокі і прыгожы, мой конь. Ён вырываецца і бяжыць да небакраю, дзе ноч пераходзіць у сьвітанак. На барвяным тле зьяўляюцца чорныя постаці трох ваўкоў. І я разумею, што конь не пазьбег свайго лёсу.
Ваявода Воўчы Хвост. Зграі. Вясельлі. Коней рыхтуюць, вазочкі фарбуюць. На воўчыя зубы, на сьмертныя згубы. Воўк сваё возьме. Брат.
Задачка: Ішла настаўніца з Бутрымцоў у Жосьву. Сьцямнела. За ёю ішлі ваўкі. Яна дзерла вучнёўскія сшыткі і паліла. Калі папера скончылася, ваўкі яе разарвалі. Ці далёкі шлях ад Жосьвы да Бутрымцоў, калі ў настаўніцы было 27 сшыткаў па 12 старонак?
Зімою я знаходжуся ў прыступе чалавекабаязьні.
Так свабодна стала вакол мяне. Толькі вецер хвошча. Ніхто ня мае ўва мне патрэбы. N. і Траўнік зьехалі, Генрык ляжыць у лякарні зь язваю. Я адведвала яго. Кажа:
— Я неўзабаве памру.
— Адкуль ты ведаеш?
— Я сасьніў Сьмерць.
— Як?
— Быццам бы сяджу ў парку. Дрэва й шэры камень. Холадна, на мне паліто, лісьце падае строма, не кружляе. Бляндынка, прыгожая. Зь зьзяючымі вачмі, з усьмешкай. Вялікія блядыя вусны, вузкі твар, вельмі прыгожая. Ідзе да мяне, і я ёй усьміхаюся. Падыходзіць, і я бачу, што яна цяжарная. Ня мной цяжарная. Я памру. А ён народзіцца.
Не такі ўжо фаталіст мой Генрык. І ён баіцца.
22 сьнежня. Зноў псіх.
Поўдзень. Я іду на працу. На могілках пазнала варону з майго сну. Тая зьдзекліва пакаркала мне ўсьлед. Прыходжу. Уключаю кампутар і кававарку. Прыходзіць наведнік і піша заяву:
„У міжнародную арганізацыю. Я нарадзіўся й жыву ў Беларусі, на падоле Эўропы, трачаным Расеяй. Зьвярніце ўвагу на створаную тут сыстэму, якая шкодна ўплывае на арганізм чалавека, выклікаючы абыякавасьць, страх, санлівасьць, слабасьць, няўпэўненасьць. Яна вельмі насычаная і ўнікальная. Выкарыстоўвае сьветлавыя, гукавыя сыгналы (як простыя, так і пучковыя). Нясе ў сабе нябачны эмацыйны ды інфармацыйны патэнцыял. Дзякуючы яе ўзьдзеяньню ўлады падтрымліваюць у нас паслушэнства, апатыю і смутак. Я сам патрапіў пад гэты экспэрымэнт, які ажыцьцяўляецца адмыслова падрыхтаванымі людзьмі. Па вечарох мне хочацца легчы й не прачнуцца, у сьне я часта бачу шар мэнтолавага колеру, а зь неба на мяне ліецца то бледнае, то яркае сьвятло. Я сьню сьмерць. Трэба спыніць гэтую машыну“.
2 чэрвеня. Гарманішкі.
— Як гэта ўсё жахліва, Генрык! Я адчуваю, што мы ў скрыначцы. У кожнага свая роля. Батлейка, катрынка, лялькі…
— Наадварот. Жахлівым было б сур’ёзнае жыцьцё. Жыцьцё, што мае абсалютную каштоўнасьць. Жыцьцё ад краю і да краю. Тады б нічога нам не заставалася, акрамя жыцьця.
На сцэне зьяўляецца кола сьвятла. Гэта запаліўся вісячы ліхтарык. Высьвечвае ганак з паддашкам, абвіты духмянымі квасолямі. Паступова робяцца чутныя: сьпевы цвыркуноў, пах матыёлы. Бачна, як гойсаюць ля ліхтарыка мятлушкі. Ля двух ганкавых слупоў сядзяць двое трыццацігадовых людзей. Жыцьцё ўжо крыху пакамечыла іх твары ў сваіх цяжкіх лапах. Люда сядзіць як скамянеўшы, Генрык ловіць рукою кузурку, што пралятае празь сьвятло.
Кола сьвятла пакідае Люду з Генрыкам у цемры і застывае сярод сцэны. Празь сьвятло брыдзе фіялетавая дама ў вялізным саламяным капелюшы і з саламяным парасонам. Пачынае казаць усё тым жа мацюшэнкава-бандарэнкавым голасам, але пад канец тырады голас робіцца і разумнейшы, і глыбейшы.
— А ці ведаеце вы, як гатуецца нямецкае віно ФрухтЯрЦайтэн? Бярэце першыя ягады суніцы — і заліваеце ромам, бярэце другія ягады маліны — і заліваеце ромам, бярэце трэція ягады чарніцы — і заліваеце ромам. Усе фрухты й ягады строга па чарговасьці зьяўленьня заліваеце ромам. На каляды працэджваеце і выпіваеце тое, што даў вам чарговы год.
(Сыходзіць у цемру, апусьціўшы голаў, валочачы за сабой парасон.)
2000
Опубликовано 27 сентября 2004 года
Новые статьи на library.by:
БЕЛОРУССКАЯ ПРОЗА:
Комментируем публикацию: Батлейка, катрынка
подняться наверх ↑
ССЫЛКИ ДЛЯ СПИСКА ЛИТЕРАТУРЫ
По стандарту ВАК Республики Беларусь
Стандарт используется в белорусских учебных заведениях различного типа.
По ГОСТу Российской Федерации
Для образовательных и научно-исследовательских учреждений РФ
Прямой URL на данную страницу для блога или сайта
Полностью готовые для научного цитирования ссылки. Вставьте их в статью, исследование, реферат, курсой или дипломный проект, чтобы сослаться на данную публикацию №1096278638 в базе LIBRARY.BY.
подняться наверх ↑
ПАРТНЁРЫ БИБЛИОТЕКИ рекомендуем!
подняться наверх ↑
ОБРАТНО В РУБРИКУ?
Уважаемый читатель! Подписывайтесь на LIBRARY.BY в VKновости, VKтрансляция и Одноклассниках, чтобы быстро узнавать о событиях онлайн библиотеки.
Добавить статью
Обнародовать свои произведения
Редактировать работы
Для действующих авторов
Зарегистрироваться
Доступ к модулю публикаций