Нацыяналізм пасьля камунізму: Расея, Украіна, Беларусь і Польшча

Белорусская проза. Классические и современные произведения белорусских авторов. Книги, рассказы, воспоминания и пр.

NEW БЕЛОРУССКАЯ ПРОЗА


БЕЛОРУССКАЯ ПРОЗА: новые материалы (2024)

Меню для авторов

БЕЛОРУССКАЯ ПРОЗА: экспорт материалов
Скачать бесплатно! Научная работа на тему Нацыяналізм пасьля камунізму: Расея, Украіна, Беларусь і Польшча. Аудитория: ученые, педагоги, деятели науки, работники образования, студенты (18-50). Minsk, Belarus. Research paper. Agreement.

Полезные ссылки

BIBLIOTEKA.BY Беларусь - аэрофотосъемка HIT.BY! Звёздная жизнь


Публикатор:
Опубликовано в библиотеке: 2004-09-27

AВТОР: Раман Шпарлюк

ИСТОЧНИК: ЖУРНАЛ "ARCHE" №5 2001 ГОД


Раман Шпарлюк (нар. 1936 пад Польшчаю). Прафэсар гісторыі, дырэктар інстытуту ўкраіназнаўства Гарвардзкага ўнівэрсытэту. Ягоная апошняя кніга — Russia, Ukraine and the Breakup of the Soviet Union. — Stanford: Hoover Insti­tution Press, Stanford Uni­ver­sity, 2000. Апошнія кнігі па-ўкраінску: “Комунізм і націоналізм. Карл Маркс про­ти Фрідріха Ліста”. — Киїў: Основи, 1998, а таксама “Імперія та націп з історичного досвіду Украпни, Росіп, Польщі та Білорусі”. — Кипв: Дух і Літера, 2000.

Уступ

Зьвяртаючыся да тэмы “нацыяналізм пасьля камунізму”, можна датрымлівацца двух падыходаў да яе: альбо абмежавацца падзеямі пасьля 1989—1991 гадоў (акурат гэтак хтосьці мог бы зразумець назву гэтай лекцыі), альбо, ускладніўшы заданьне, паспрабаваць іначай паглядзець на сутнасьць нацыяналізму — якім ён быў у камуністычную пару і перад ёй. Другі варыянт можа быць вельмі карысным і плённым для разуменьня сучаснага, посткамуністычнага нацыяналізму.

З прычыны таго, што акурат прыклады Расеі, Беларусі, Украіны ды Польшчы даюць мне магчымасьць прадэманстраваць пэўны ўзровень кампэтэнтнасьці, я дазволю сабе засяро­дзіцца на іх. Цалкам зразумела, што тэма настолькі шырокая, што мае меркаваньні так ці інакш здавацьмуцца надта спрошчанымі альбо павярхоўнымі, за што я загадзя выбачаюся.

Пасьля камунізму

Эсэ Эрнэста Гелнэра “Вяртаньне тубыльца” (Return of a Native), апублікаванае ў 1996 г., адразу пасьля ягонай сьмерці, вызначае сутнасьць посткамуністычнага пэрыяду як “пра­блему пабудовы лібэральнага, стабільнага і заможнага грамадзтва на руінах таталітарнай індустрыяльнай ідэакратыі”. Гэтая праблема ёсьць “гістарычна абсалютна новаю, у выніку ніхто ня ведае спосабу ці спосабаў яе вырашэньня, ды, зрэшты, — ніхто ня ведае, ці існуюць такія спосабы ўвогуле”1.

Шмат хто з гэтым пагаджаецца. У прыватнасьці, Робэрт Скідэльскі ўважае замену камунізму капіталізмам цалкам новаю зьяваю ў гісторыі чалавецтва. “Дагэтуль ніводнае грамадзтва, — піша ён, — не было настолькі, да найменшых драбніцаў, цэнтралізаваным. Таму цяжка прадбачыць дынаміку яго трансфармацыі. Не даюць плёну намаганьні прыхільнікаў эвалюцыянісцкіх канцэпцый знайсьці ўказальнікі шляху да будучыні. Грамадзкія інстытуты, якія мусяць гарантаваць гэтую будучыню, ня маюць іншага выбару, як будавацца з рэшткаў зруйнаванай сыстэмы”2.

Можна прыпусьціць, што ў рамках гэтай калясальнай задачы — трансфармацыі ды разбудовы — ёсьць месца для ўнёску дасьледнікаў, навукоўцаў, якія прадстаўляюць найшырэйшае кола дысцыплінаў. Якім можа быць гэты ўнёсак?

Як уважае Скідэльскі, “найбольшы аптымізм тут праяўляюць эканамісты, асабліва калі параўнаць іх настрой з настроем гісторыкаў, палітолягаў, сацыёлягаў ды... сьвятароў. Магчыма, гэта выкліканае тым, што яны, у адрозьненьне ад іншых, амаль зусім забыліся гісторыю — калі ўвогуле калісьці лічылі патрэбным яе ведаць”. Дык якая ж роля гісторыкаў у гэтай сытуацыі? На думку Скідэльскага, ня надта значная: гісторыкі “схільныя да пэсымістычнага бачаньня, бо адзіная будучыня, якую яны могуць сабе ўявіць, — гэта мінуўшчына”3.

Праўда, існуе адно сутнаснае адрозьненьне гісторыкаў ад шмат якіх іншых грамадазнаўцаў, у прыватнасьці саветолягаў ды марксазнаўцаў, — гэта іхнае стаўленьне да ролі нацыяналізму ў краху камунізму”. Для прыкладу падамо адну, але не адзіную думку палітоляга: “Я настойваю на тым, што ня варта разглядаць распад СССР як наступства ўздыму нацыяналістычных апазыцыйных рухаў; апошнія ў выглядзе палітыкі “вяртаньня да вытокаў” у рэспубліках якраз і былі рацыянальнаю рэакцыяй на заняпад [цэнтральнай] дзяржаўнай улады ў СССР.

...Правал путчу ў тым месяцы [у жніўні 1991 году] спрычыніўся да хуткага распаду СССР. У гэтых падзеях “нацыяналізм” трэба разглядаць ня столькі як “прыродную” форму ідэнтычнасьці, абраную масамі ва ўмовах аслабленьня палітычнага кантролю, колькі як цалкам лягічны палітычны адказ на заняпад савецкай дзяржаўнай машыны”4.

Здаецца, такая падзея, як распад СССР, усё ж заслугоўвае больш уважлівага аналізу. Чаму пасьля каляпсу камунізму ці краху марксісцка-ленінскай ідэалёгіі колішні Савецкі Саюз не захаваўся як адзіная дзяржава пад іншаю назвай?

Было прынамсі некалькі меркаваньняў, згодна зь якімі можна было чакаць, што савецкая дзяржава выжыве. Па-першае, на працягу больш як 70 гадоў савецкай улады ў СССР утварылася новая сацыякультурная супольнасьць — “савецкі народ”. Такой думкі трымалася бальшыня заходніх ідэолягаў.

Па-другое, СССР быў спадкаемцам імпэрскай Расеі, хоць і пад шыльдаю марксізму. Пад эгідаю Саветаў утварыўся свайго роду сымбіёз нацыяналізму і камунізму: “Традыцыя расейскай дзяржаўнасьці была імпэрскаю традыцыяй; у савецкую эпоху гэтая традыцыя спалучылася зь вядучаю роляй Расеі ў камуністычным сьвеце. Пашырэньне камунізму было амаль тоесным пашырэньню ці аднаўленьню ўлады Расеі...”5. Заўважым, што шмат хто з заходніх “буржуазных фальсыфікатараў” — знаўцаў расейскіх справаў і яўна не прыхільнікаў марксізму ці камунізму — датрымваліся падобнай думкі, уважаючы, у прыватнасьці, што 1917 год спрычыніўся да фармаваньня мадэрнай расейскай/савецкай нацыі такім сама чынам, як 1789 год стаў пераломнаю датаю ўва ўтварэньні францускай.

Па-трэцяе, СССР быў свайго роду ўзорам пасьпяховай нацыянальнай мадэрнізацыі, хоць апошняя фармальна ажыцьцяўлялася пад лёзунгамі марк­сісцкай камуністычнай дактрыны як сацыялістычная індустрыялізацыя.

Больш як 30 гадоў таму Эрнэст Гелнэр пісаў у адной з сваіх раньніх працаў пра нацыяналізм: “Хоць у нас недастаткова падставаў сьцьвярджаць, што савецкая дзяржава можа зьнікнуць, ёсьць пэўныя спадзяваньні, што зьнікне прынамсі марксізм”. Апошняму, на думку Гелнэра, было наканавана набыць тую “досыць сьціплую ролю складніка расейскага нацыянальнага гонару, патрыятызму і антырэлігійнасьці накшалт таго, як гэта сталася з традыцыйнымі рэлігіямі ў жыцьці іншых нацыяў”, аднак дзяржава, створаная на грунце марксісцкай ідэалёгіі, павінна выжыць6.

Савецкі варыянт марксізму, паводле Гелнэра, — гэта рэінкарнацыя расейскага нацыяналізму. У межах такога падыходу нашая тэма будзе мець іншы выгляд: узьнікае магчымасьць разглядаць камунізм як разнавід нацыяналізму і адпаведна — параўноўваць яго зь іншымі формамі нацыяналізму.

Зразумела, цяпер мы лёгка заўважаем тое, чаго Гелнэр калісьці не прадбачыў. Па-першае, ён праігнараваў нерасейскія народы СССР, іхныя нацыянальныя ідэі і ідэалы — калі зважаць на тое, у які час ён рабіў свае высновы, гэта ня дзіўна. Праўда, мы можам прыпусьціць і тое, што ў рамках ягонай аналітычнай структуры іначай і быць не магло, бо сацыялістычная індустрыялізацыя адыгрывала ролю этнічнага плавільнага катла. Па-другое, Гелнэр не разглядаў варыянту, у якім самі расейцы маглі б мець якіясь уласныя ўяўленьні пра сваю нацыянальную ідэнтычнасьць, што выходзілі б за межы афіцыйнай ідэалёгіі.

Тое, чаго можна было й не адзначыць у 60-я гады, нельга ігнараваць у ­90­я. Гісторык, калі ён адпавядае сучасным вымогам, наўрад ці пагодзіцца з такім поглядам: “У выпадку з Расеяй не было якойсьці “нацыяналістычнай” мэты. Зьліцьцё расейскага з савецкім на інстытуцыйным узроўні азначала, што ўсялякая праява расейскай вышэйшасьці атаесамлялася з узмацненьнем СССР, а не са стварэньнем незалежнай Расеі. Але калі насуперак жаданьням Расеі давялося рухацца акурат у апошнім кірунку, утварылася мажлівасьць для фармаваньня акурат нацыяналістычнай палітыкі”7.

Антысавецкі расейскі нацыяналізм дэ-факта ўжо існаваў нашмат даўней, да жніўня 1991 году. Супрацьстаўленьне Расеі і СССР не было інтэлектуальным наватворам8. Калі Джэры Ф. Гаф кажа, што “несумненна, якраз Расея зьліквідавала “Расейскую імпэрыю”, адасобіўшыся ад яе”9, мы разумеем гэта як завяршэньне працэсу, які распачаўся ў далёкай мінуўшчыне. Нават больш за тое, упершыню ў гісторыі чалавецтва ўзьніклі тры славянскія дзяржавы. І якраз яны — Расея ды ейныя “малодшыя браты” (ці сёстры?), Украіна й Беларусь, — нанесьлі сьмяротны ўдар СССР. Акурат гэтыя тры рэспублікі, маючы найцясьнейшыя гістарычныя, этнічныя і моўныя сувязі, утваралі аснову савецкай дзяржавы10. Прафэсійнаму гісторыку цяжка паверыць у тое, што такі надзвычайны вынік быў адно ненатуральным наступствам няўдалага путчу.

У падзеяў 1991 году была ўласная інтэлектуальная перадгісторыя. На мяжы 80—90-х гадоў адбылася “трансфармацыя” вобразу Савецкага Саюзу: тое, што калісьці ўважалася за амаль што ўзорную мадэль некапіталістычнай мадэрнізацыі, пачалі трактаваць як мадэрнізаваны варыянт імпэрыяў ХІХ стагодзьдзя, нават больш за тое — Савецкі Саюз прадстаўлялі як імпэрыю каляніяльную. Марк Р. Бэсынджэр нагадвае нам, што “пры канцы ХХ стагодзьдзя імпэрыі сталі прыкладам антытэзы нормам мадэрнага дзяржаўнага ладу... уяўляючы сабою аб’ект дакораў і пагарды з боку тых, хто прэтэндаваў на статус нацыяў з уласнымі дзяржаўнымі межамі. Найбольш пашыранаю формай нацыяналізму, які разьвіўся на большасьці тэрыторыяў Савецкага Саюзу, стаў антыкаляніялізм. Тое, што зазвычай разглядалася як адзіная дзяржава, раптам паўсюдна сталі пагардліва трактаваць як імпэрыю”11.

У гэтым хоры антыімпэрскіх і антыкаляніяльных нацыянальных рухаў не апошнюю ролю адыгрывалі расейцы. Акурат Расея ачоліла “парад сувэрэнітэтаў” — тую лявіну дэклярацыяў незалежнасьці, якая прывяла да Белавескага пагадненьня. Нават яшчэ ў савецкай прэсе напярэдадні 1991 году можна было знайсьці артыкулы з такімі назвамі, як “Расея супраць Масквы” ці “Расея выходзіць з СССР”.

Як уважае Мікалай Н. Пэтру, “посьпех расейскай ідэі ў фармаваньні альтэрнатыўнай канцэпцыі расейскай нацыянальнай сьвядомасьці, апроч іншага, дазваляе нам зразумець той неспадзяваны брак народнай падтрымкі запозьненых спробаў КПСС дэмакратызавацца пасьля 1989 году”12.

Калі адмова расейцаў ад імпэрскай спадчыны на карысьць расейскага нацыянальнага самавызначэньня была новаю зьявай, дык стаўленьне да СССР як да прамога спадкаемца царскай імпэрыі ўва Ўсходняй Эўропе мела даўжэйшую гісторыю. Вось жа, каб лепей зразумець узьнікненьне гэтага дзіўнага расейскага антыімпэрскага фэномэну канца 80-х — пачатку 90-х гадоў і зьмест іншых падзеяў таго часу, мы зьвернемся да гэтай гісторыі.

Такі падыход выкарыстоўваў і Гелнэр, зьвяртаючы ўвагу на тую акалічнасьць, што колішнія савецкія рэспублікі адыходзяць ад камунізму, перабываючы ў розным становішчы і на розных ступенях разьвіцьця. “Цалкам зразумела і відавочна, — пісаў ён, — што сцэнар [пераходу] будзе розным у розных экс-камуністычных краінах... Гэта няцяжка заўважыць, калі паглядзець на адрозьненьні паміж усходнеславянскімі дзяржавамі, мусульманскім сьветам Сярэдняй Азіі і каўкаскім рэгіёнам”13.

Бязь веданьня перадкамуністычнай гісторыі Расеі, Украіны і Беларусі немагчыма ані зразумець іхнага сучаснага становішча, ані асэнсаваць іхную будучыню. Як слушна зацеміў Энтані Д. Сьміт, “для разуменьня сучасных нацыяў і нацыяналізмаў мы мусім дасьледаваць ня толькі сучасныя працэсы і патрэбы, але і генэалёгію нацыяў”.

Сьміт не адпрэчвае таго, што гелнэраўская “мадэрнісцкая тэорыя тлумачыць нам спосаб існаваньня мадэрнай нацыі ў мадэрную, індустрыяльную эпоху”. Але гэтая тэорыя не “дае тлумачэньняў таго, дзе і якія нацыі могуць узьнікаць і чаму ўзьнікаюць акурат гэтыя нацыі, а не якіясь іншыя”14.

Справядлівасьць заўвагі Сміта наконт “здольнасьці тэорыі тлумачыць” пэўныя зьявы мы можам давесьці на прыкладзе адной зь нядаўніх падзеяў, а іменна — распаду СССР. Я ня буду распачынаць гутарку пра прычыны падзеньня камунізму — гэта патрабуе шырокай міждысцыплінарнай дыскусіі, — засяродзімся лепей на тым, як менавіта і чаму ўзьніклі некаторыя нацыі, якія пазьней утварылі СССР. Хачу яшчэ раз падкрэсьліць, што я не сьцьвярджаю, нібыта якраз нацыяналізм быў прычынай каляпсу камунізму; мяне цікавіць іншае — як падзеньне камунізму (зь якой ці зь якіх прычынаў — ня мае значэньня) спрычынілася да распаду адной дзяржавы і ўзьнікненьня новых, у прыватнасьці Расеі, Украіны і Беларусі.

Ад традыцыйных культураў да нацыяналізму і нацыяў

Хоць калясальныя падзеі 1991 году сталі неспадзяванкаю як для гісторыкаў, так і для іншых навукоўцаў, мы зьвяртаемся з пытаньнямі “чаму?” і “як?” менавіта да гісторыкаў, спадзеючыся на тое, што іхнае веданьне “генэалёгіі нацыяў” дапаможа зразумець лёсы гэтых нацыяў у сучасную эпоху. Пачнем з гісторыі расейскага нацыяналізму, расейскай нацыі і Расейскай імпэрыі ў эпоху нацыяналізму, а таксама зьвернемся да такой тэмы, як адносіны марксізму і камунізму перад і пасьля 1917 году.

У шмат якіх сваіх працах Рычард Пайпс цьвердзіў, што Расея стала імпэрыяй да таго, як сфармавалася расейская нацыя15. Можна дадаць, што Расейская імпэрыя сфармавалася таксама і да ўзьнікненьня мадэрнага расейскага нацыналізму. Гісторыкі ўважаюць, што зародкі расейскага нацыяналізму зьявіліся ў XVIII стагодзьдзі, а мадэрныя нацыі, за выняткам гістарычна першай сярод іх — ангельскай, фармаваліся ў змаганьні з тымі, хто сфармаваўся як мадэрная нацыя раней. Лія Грынфэльд піша: “З паступовым пашырэньнем сфэры ўплыву асноўных заходніх грамадзтваў (якія ўжо вызначылі сябе як нацыі) рэшта грамадзтваў, якія ўжо належалі да пазастанавай сыстэмы (цэнтрам якой быў Захад) ці намагаліся ўвайсьці ў яе, ня мела іншага выйсьця, як ператварыцца ў нацыі... Захад быў інтэгральнаю, неад’емнаю часткай расейскай нацыянальнай сьвядомасьці. Без наяўнасьці Захаду існаваньне нацыі губляла сэнс”16.

Такім чынам, расейскі нацыяналізм і мадэрная нацыянальная сьвядомасьць актыўна фармаваліся тады, калі Захад беспасярэдне ўплываў на расейскую грамадзкую сьвядомасьць і дзяржаўную палітыку, — спачатку падчас цараваньня Пятра І, а пасьля — у эпоху Кацярыны ІІ. Новая інтэлігенцыя намагалася ўзгадніць узаеміны між узьнікаючай нацыяй і перадмадэрнаю аўтакратычнаю дзяржавай. Праўленьне Кацярыны ІІ і Аляксандра І было пэрыядам, калі дзяржава ачоліла працэс мадэрнізацыі і фармаваньня нацыі — і якраз гэта забясьпечыла ёй падтрымку нованароджанай інтэлігенцыі.

Толькі пазьней новая расейская інтэлігенцыя распачала барацьбу за абмежаваньне самаўладзьдзя, аднак царызм адмаўляўся трансфармавацца ў канстытуцыйную манархію. Адзінаю “саступкаю” вымогам часу стала абвя­шчэньне лёзунгу “Праваслаўе, самадзяржаўе, народнасьць”. Самаўладзьдзе ад гэтага часу трактавалася ня толькі як асьвячоная нябёсамі сыстэма, але і як вызначальная рыса расейскай нацыянальнай ідэнтычнасьці.

Вынікам стала тое, што Нікалас В. Разаноўскі вызначыў як “разыходжаньне дарог” — якраз так называлася ягоная кніга, у якой дасьледаваўся раскол асьвечанай і мадэрнізаванай Расеі на два варожыя лягеры17. З улікам вастрыні канфлікту можна сьцьвярджаць, што адбывалася фармаваньне дзьвюх расейскіх нацыяў. Адна захоўвала адданасьць самаўладзьдзю ды афіцыйнай палітыцы, другая — выступала прыхільніцай канстытуцыйнага ладу, а пазьней і рэвалюцыі.

Гэты ўнутрырасейскі раскол, вядомы кожнаму дасьледніку гісторыі імпэрыі ХІХ стагодзьдзя, значна ўскладніўся ў выніку гістарычнай экспансіі Маскоўшчыны, а пасьля і Расеі на Захад. Першая хваля гэтае экспансіі (у другой палове XVII стагодзьдзя) выклікала, паводле выслоўя Мікалая Трубяцкоя (1890—1938), “украінізацыю” Маскоўшчыны. Пасьля 1654 году мясцовы маскоўскі, або вялікарасейскі, элемэнт расчыніўся ў новай, адзінай імпэрскай культуры й ідэнтычнасьці, створанай у Санкт-Пецярбургу і Маскве сіламі “рускага Захаду”, г. зн. тых супольнасьцяў, якія мы цяпер называем Украінай і Беларусяй. Трубяцкой уважаў, што на пачатку XVIII стагодзьдзя “адбылася ўкраінізацыя інтэлектуальна-духоўнай культуры Велікаросіі. Адрозьненьні паміж заходнярускім і маскоўскім варыянтамі рускай культуры зьніклі праз распад другога /.../ гэтая культура зь цягам часу страціла спэцыфічныя велікарускія ці ўкраінскія прыкметы і ператварылася ў агульнарасейскую. Яе далейшае разьвіцьцё ў немалой ступені было абумоўленае гэтаю трансфармацыяй зь лякальнай, абмежаванай самаідэнтыфікацыі ў супольную, ці, калі можна так сказаць, у агульнанацыянальную. Заходнярускі варыянт рускай культуры сфармаваўся тады, калі Ўкраіна была правінцыяй Польшчы, а апошняя, у сваю чаргу, была аддаленай культурнай правінцыяй рамана-германскай Эўропы. Паколькі гэты заходнярускі варыянт рускай культуры стаў агульнарасейскім пасьля Пятра [Першага], ён увадначас сам сабою ператварыўся і ў культуру сталіцы, тады як Расея ўжо й сама пачала шукаць сваё месца сярод найбольш уплывовых дзяржаваў “Эўропы”. Акурат такім шляхам украінская культура неспадзявана пераехала з правінцыі ў сталіцу... Яна зрабіла ўсё для таго, каб пазбыцца ўсяго спэцыфічна польскага й замяніць яго адпаведнымі элемэнтамі рамана-германскіх культураў (нямецкай, францускай ды інш.). Такім чынам, украінізацыя стала мастком для эўрапеізацыі”18.

Зрэшты, калі ў часы Пятра і Кацярыны прышчапленьне ўкраінскай культуры маскоўскай дзяржаве прайшло пасьпяхова, дык з наступным крокам імпэрыі ў заходнім кірунку будаўнікі расейскай нацыі сустрэліся зь перашкодамі, якіх ім не ўдалося пераадолець да канца. Пасьля падзелаў Польшчы пад уладаю цара апынуліся ўкраінскія землі на захад ад Дняпра, уся тэрыторыя сучаснай Беларусі і большая частка Літвы. На 1815 год асноўныя этнічныя польскія тэрыторыі таксама знаходзіліся ў складзе імпэрыі.

Узьнікненьне “ўкраінскай ідэі” ў ХІХ стагодзьдзі пачало падрываць “расейскую еднасьць”, пра якую пісаў Трубяцкой. Ідэя, згодна зь якой украінцы падобна да чэхаў ці палякаў станавілі сабой асобны народ і не саступалі ў гэтым сэнсе расейцам, у вачах апошніх была тоеснаю ідэі развалу Расеі19. Можна было б прыпусьціць і наступнае: тое, што Расеі ўдалося да эпохі нацыяналізму (маецца на ўвазе інтэграцыя “Маларосіі”, г. зн. Левабярэжнай Украіны, у склад Расеі), у XIX стагодзьдзі паўтарыць не ўдалося. Другая хваля тэрытарыяльных набыткаў, імпарт “маларосаў” ды беларусаў у царскую дзяржаву са зьліквідаванай Польшчы паставілі праблему перапісаньня гісторыі, г. зн. стварэньня новай схемы “расейскай гісторыі”, якая праду­гледжвала абгрунтаваньне супольнага “расейскага” этнічнага паходжаньня згаданых народаў. Нашы заўвагі адносна Ўкраіны цалкам прыдатныя і для Бела­русі, адзіным адрозьненьнем можа быць хіба тое, што расейская грама­дзкасьць была абазнаная з існаваньнем асобнай беларускай ідэнтычнасьці яшчэ меней, чымся з украінскай. У гэтым пункце нашых развагаў мэтазгодна згадаць таксама й Польшчу і ейную ролю ў фармаваньні Ўкраіны і Беларусі, а таму, апасяродкавана, і ў расейскім нацыятварэньні. З найдаўнейшых часоў Польшча мела найшчыльнейшыя стасункі з продкамі сучасных украінцаў, беларусаў, літоўцаў і расейцаў. Выдатны амэрыканскі бізантыніст і гісторык Усходняй Эўропы (украінец паходжаньнем) Ігар Шаўчэнка піша, што “безь Бізантыі магло б і ня быць ані Ўкраіны, ані Беларусі..., зь іншага боку, іх магло б таксама ня быць бяз Польшчы...”20. Аж да пачатку другой сусьветнай вайны Беларусь і Ўкраіна былі полем бітвы ў расейска-польскай барацьбе21.

Русамарксізм

Мы яшчэ вернемся да прыкладу Польшчы ў нашых развагах пра нацыяналізм да і пасьля камунізму. Аднак цяпер згадаем яшчэ адзін чыньнік, які стаў перашкодаю працэсу фармаваньня расейскай нацыі, — марксізм. У другой палове ХІХ стагодзьдзя, яшчэ да таго, як праблемы разьвіцьця расейскай нацыі былі ў дастатковай ступені ўсьвядомленыя грамадзтвам і канфлікт паміж двума падыходамі да разуменьня прыроды нацыі (лібэральнага і самаўладнага) быў разьвязаны, значная частка асьвечанага грамадзтва падпала пад уплыў камуністычных ідэяў, перадусім марксізму. Марксізм умяшаўся ўва ўнутрырасейскія дэбаты пра расейскую ідэнтычнасьць і гістарычную місію і фактычна стварыў “альтэрнатыўную” Расею — у выглядзе рэвалюцыйнага руху. Значная частка асыміляваных расейскамоўных расейцаў нерасейскага паходжаньня ўлілася ў шэрагі гэтай антыдзяржаўніцкай, рэвалюцыйнай Расеі. З-за надзвычайнай вастрыні супрацьстаяньня паміж гэтымі дзьвюма расейскімі нацыямі ў Расеі, у адрозьненьне ад іншых краінаў Эўропы, не адбылося нацыяналізацыі марксізму. Згадаем, што нават у Аўстрыі часоў Габсбургаў унітарная і цэнтралізаваная Сацыял-дэмакратычная партыя нарэшце трансфармавалася ў фэдэрацыю нацыянальных партыйных арга­нізацыяў яшчэ да 1900 году.

Калі нерасейскія народы (альбо нацыянальныя мяншыні) імпэрыі Раманавых стваралі свае собскія партыі, дык расейцы гэтага не зрабілі — ніколі не было “русской” сацыял-дэмакратычнай партыі, пабудаванай на этнічнай расейскай аснове. Расейцы стварылі партыю, для якой слова “российская” ў назьве было прынцыповым, бо гэтая партыя намагалася ахапіць сваім уплывам усю тэрыторыю імпэрыі (апроч Польшчы і Фінляндыі) і ўсіх падданых цара, незалежна ад іхнага этнічнага паходжаньня.

У склад Расейскай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі ўвайшло нямала прадстаўнікоў нерасейскіх народаў. Гэтыя “нацыяналы” змагаліся супраць царызму і ягонай русіфікатарскай палітыкі, аднак яны не ператвараліся ў сэпаратыстаў ці нацыяналістаў, якія б баранілі права сваёй этнічнай групы і тэрыторыі на адасабленьне ад імпэрыі. Насупраць, яны аб’ядналіся з расейцамі й іншымі “нацыяналамі” ў апазыцыйным рэвалюцыйным руху, для якога акурат межы імпэрыі былі асноўным полем дзейнасьці. Прыналежнасьць гэтых людзей да расейскай культуры і мовы была наступствам русіфікатар­скай палітыкі царскага ўраду — такім чынам, ён сам рыхтаваў сваіх апанэнтаў, якія пераходзілі да расейскага рэвалюцыйнага лягеру.

Як заўважаў Альфрэд Дж. Райбэр, “уплыў рэвалюцыйных дактрынаў расейскай інтэлігенцыі (галоўным чынам праз пасярэдніцтва расейскіх унівэрсытэтаў) на нерасейскія асьвечаныя эліты быў адным з найбольш неспадзяваных наступстваў асымілятарскай палітыкі... вядучыя дзеячы народніцтва і марксізму сярод інтэлігенцыі народаў Прыбалтыкі й Каўказу, жыдоў і фінаў належалі да найбольш русіфікаваных прадстаўнікоў гэтых народаў.

...У 1905 годзе самаўладзьдзе адчула наступствы гэтай памылковай палітыкі”22. Што пасееш, тое пажнеш.

На маю думку, у гэтым выпадку магчымы іншы падыход: рэвалюцыйны рух быў часткаю, праяваю працэсу нацыятварэньня, дакладней, праяваю анамалій гэтага працэсу, альбо, не магу ўстрымацца ад такога выслоўя, дэканструкцыі расейскай нацыі. Хоць асыміляцыя і пасьпяхова зьдзяйсьнялася, ейныя наступствы аказваліся непрадбачанымі і наўпрост супрацьлеглымі чаканым: асыміляваныя прадстаўнікі нацыянальных мяншыняў часта далучаліся да рэвалюцыйнага руху, да “анты-Расеі”.

Як зазначае Райбэр, палітыка русіфікацыі спрычынілася таксама да ўзьнікненьня нацыяналізму сярод мяншыняў, “этнічны выбух сярод нерасейскага насельніцтва ўскраінаў... гэта была эра нацыянальнага абуджэньня фінаў, балтыйскіх народаў, армянаў, жыдоў і татараў-мусульманаў”23.

Такім чынам, расейскі марксізм добра адаптаваўся да дзьвюх асаблівых рысаў расейскай рэчаіснасьці, ператварыўшы іх у свае перавагі: першая — шматэтнічны склад насельніцтва, другая — несфармаванасьць найбольшай этнічнай групы як нацыі.

Ленін без ваганьняў карыстаў са згаданых акалічнасьцяў, нават не зважаючы на тое, што ягоныя собскія пагляды на нацыянальнае пытаньне ў капі­талістычную эпоху вымагалі іншай палітыкі. Хоць ягоная партыя прапагандавала інтэрнацыяналізм, Ленін адкрыта прызнаваў, што ва ўмовах капіталізму галоўным кірункам разьвіцьця грамадзтва ёсьць нацыянальная дзяржава. Капіталізм без нацыянальнай дзяржавы быў немагчымы. Вось думкі Леніна да 1917 г.: “Ува ўсім сьвеце эпоха канчальнай перамогі капіталізму над фэўдалізмам была зьвязаная з нацыянальнымі рухамі” (с. 246).

У сувязі з гэтым, хоць гэта й не датычыць беспасярэдне нашай тэмы, варта прыгадаць Аляксандра Якаўлева, сакратара ЦК КПСС па ідэалёгіі часоў Гарбачова. У эпоху галоснасьці Якаўлеў згадваў, што, чытаючы Гелнэра, ён зразумеў, што ўвядзеньне капіталізму ў СССР запатрабуе і легітымізацыі нацыяналізму24. Калі б Якаўлеў уважлівей чытаў ўласнага клясыка, яму б не спатрэбіўся Гелнэр для таго, каб зразумець: у капіталістычную эпоху нацыянальнае ёсьць рэальным, а рэальнасьць ёсьць нацыянальнай.

Між тым для Леніна ягоная собская тэорыя таксама ня стала кіраўніцтвам да дзеяньня. Ён ня толькі не прапагандаваў ідэяў распаду імпэрыі на асобныя нацыянальныя дзяржавы — наадварот, ён выступаў супраць прыхіль­нікаў гэтае ідэі. Ён не пайшоў шляхам рэарганізацыі сваёй партыі ў “русскую” сацыял-дэмакратыю, нават больш, ён адмаўляў іншым народам у праве ствараць уласныя сацыял-дэмакратычныя партыі і супрацоўнічаць са сваімі суайчыньнікамі з пазамарксісцкага лягеру для стварэньня незалежных Арменіі, Латвіі і да т.п. Замест гэтага ён настойваў на тым, што ў Расейскай імпэрыі ўсе сацыялісты мусяць належаць да адзінай партыі.

Ленін абгрунтоўваў сваю пазыцыю тым, што з гледзішча пэрспэктываў пралетарскай справы ў сусьветным маштабе наяўнасьць вялікіх дзяржаваў дае перавагі. У гэтым стасунку ягоны “русамарксізм” быў водгульлем “аўстрамарксізму” імпэрыі Габсбургаў. Пры гэтым ані ён, ані ягоная партыя ня ставілі сабе на мэце аб’яднаць ці інтэграваць усе народы Расеі ў адзіную “русскую”, няхай сацыялістычную, нацыю. У эпоху, якую ён сам ахарактарызаваў як эпоху нацыянальных дзяржаваў, Ленін марыў пра будучыню, у якой нацыі пераадолеюць нацыянальныя межы, дасягнуць вышэйшай формы еднасьці.

Ленінскія пагляды былі дыямэтральна супрацьлеглымі пазыцыі ягонага колішняга калегі, а пазьней ідэалягічнага апанэнта Пятра Струвэ, які эвалюцыянаваў ад сацыялізму Маркса да нацыяналізму Ліста (гл. падрабязьней: Шпорлюк Р. Комунізм і націоналізм. Карл Маркс проти Фрідріха Ліста. — К.: Основи, 1998). Занепакоены ўздымам украінскага нацыянальнага руху, Струвэ прадбачыў магчымасьць “падваеньня” (“у выпадку зь беларусамі гэта ўжо было б “патраеньне”) расейскай нацыі25. Тое, пра што Струвэ пісаў як пра пэрспэктыву найбліжэйшых гадоў, неўзабаве ператварылася ў рэальныя спробы ўкраінцаў і беларусаў (прынамсі, часткі зь іх) адасобіцца ад Расеі ў 1917—1920 гады. Ленін не прасякаўся праблемаю нацыянальнай еднасьці расейцаў так, як яе разумеў Струвэ. У 1914 годзе ён напісаў артыкул “Пра нацыянальную гордасьць велікаросаў”, у якой выклаў сваю тэорыю пра наяўнасьць дзьвюх “великорусских” культураў і нацыяў, адпаведна адна зь іх была нацыяй дзекабрыстаў і Чарнышэўскага, другая — нацыяй Пабеданосцава і чарнасоценцаў.

Савецкі экспэрымэнт

У 1917-м стала відавочна, што бальшавікі ня маюць ніякага жаданьня выступаць у ролі будаўнікоў нацыі. Ачолены бальшавікамі пралетарыят, захапіўшы ўладу, ня “сьцьвердзіў сябе як нацыя”, насуперак прагнозам Маркса. Бальшавіцкі 1917 год абвясьціў сваёй мэтай дэмантаж расейскай нацыі як першы крок да сусьветнай рэвалюцыі. Адпаведна ўзьнікала патрэба максымальна абараніць спадчыну імпэрыі ад нацыянальных рэвалюцыяў нерасейскіх народаў, улучна з тымі, дзе на чале стаялі сацыялісты (у Грузіі і Ўкраіне, напрыклад).

Паколькі бальшавіцкая рэвалюцыя не перарасла ў сусьветную, як на гэта спадзяваліся Ленін і Троцкі, узьнікла ідэя пабудовы сацыялізму ў адной, асобна ўзятай, краіне. Як наступства, на пэўным этапе зьявілася канцэпцыя “савецкага народу” — далей мы ўбачым, што ў значнай ступені гэтая канцэпцыя стала рэальнасьцю. Шмат якім спэцыялістам па гісторыі імпэрскай Расеі зразумела, што ідэя “савецкага народу” фактычна ёсьць перавыданьнем канцэпцыі “афіцыйнай народнасьці”. Кананічны савецкі варыянт гэтай канцэпцыі ўлучаў у сябе расейскую мову як мову вышэйшай культуры і рупліва падабраны набор элемэнтаў расейскай культуры. У часы царызму нават тая культура, што ўтрымвалася за дзяржаўны кошт, не ператварылася ў служку самаўладзьдзя, якая б беззасьцярожна апявала ягоныя вартасьці, — таму шмат у якіх творах расейскай літаратуры і мастацтва, успадкаваных Савецкім Саюзам, былі элемэнты несавецкай расейскай ідэнтычнасьці. Намагаючыся стварыць штосьці накшталт “русасавецкай” культуры, улада заміж гэтага атрымала спэцыфічны кактэйль “савецкарасейскага” смаку, які зьмяшчаў неспажыўныя элемэнты, якія, урэшце, выклікалі “адпрэчаньне” Расеяй “саветызму”.

Афіцыйным устаноўкам што да нерасейскіх народаў таксама бракавала пасьлядоўнасьці — паводле выслоўя Аркадзя Ліпкіна, працэс нацыятварэньня ў СССР меў “парадаксальны” характар. З аднаго боку, піша Ліпкін, народы Савецкага Саюзу атрымалі “тэрытарыяльна-палітычны статус” у выгля­дзе рэспублік, прычым гэтак сталася нават з тымі, хто на той момант перабываў на дакапіталістычнай стадыі разьвіцьця. Фармаваньне нацыі ў Расеі і ў Савецкім Саюзе адрозьнівалася ад працэсу нацыягенэзы ў Заходняй Эўропе. На Захадзе спачатку сфармаваліся тэрытарыяльна-дзяржаўныя супольнасьці. У імпэрскай Расеі (і ўва Ўсходняй Эўропе ўвогуле) нацыі сфармаваліся спачатку як культурна-гістарычныя супольнасьці і толькі пасьля гэтага здабылі тэрытарыяльна-палітычны статус.

Зь іншага боку, — і акурат тут Ліпкін угледжвае парадокс — гэтыя тэндэнцыі, якія нагадвалі нашмат даўнейшы заходні досьвед “тэрытарыялізацыі нацыянальнасьці”, “супалі з выкараненьнем традыцыйных нацыянальных культураў, якія ў ХІХ стагодзьдзі сфармаваліся як “буржуазныя”. /.../ Захаваліся і нават культываваліся толькі этнаграфічныя, фальклёрныя ўзроўні гэтых культураў.” На месца нацыянальных культураў “прыйшлі “пралетарская” культура “сацыялістычнага рэалізму”... ды ідэалёгія марксізму-ленінізму”27.

Такім чынам, паводле Ліпкіна, савецкая сыстэма намагалася закансэрваваць усе нерасейскія народы СССР на ўзроўні этнаграфічных нацыяў. Іх пазбаўлялі права ператварыцца ў мадэрныя нацыі ў тым разуменьні, у якім Гелнэр ды ягоныя аднадумцы трактавалі нацыі індустрыяльнага грамадзтва. Цікава і тое, што марксізм, асабліва ў ягоным расейскім, ленінска-сталінскім варыянце, разглядаў нацыі як этнакультурныя супольнасьці, а не як гра­мадзтвы, пабудаваныя на мадэрных палітычных і эканамічных структурах. Ліпкін таксама дае цікавую інтэрпрэтацыю таго, што адбылося пасьля сьмерці Сталіна. Пасьля 1953 году, зазначае ён, узьнік “грамадзкі попыт” на адраджэньне нацыянальных культураў, што сфармаваліся ў ХІХ стагодзьдзі, — гэта, на ягоную думку, было наступствам інтэнсіўнай урбанізацыі адпаведных народаў.

Таму ў пэрыяд адноснай лібэралізацыі ў пасьлясталінскія дзесяцігодзьдзі савецкія будаўнікі нацыяў, намагаючыся урбанізаваць, асучасьніць іх, вярнуліся да гістарычных дасягненьняў ХІХ стагодзьдзя. Натхненьня і ўзораў яны шукалі перадусім на Захадзе. Гаворачы пра дасавецкі пэрыяд, Ліпкін слушна заўважае, што ў ХІХ стагодзьдзі Санкт-Пецярбург адыгрываў ролю Парыжу, “сталіцы сьвету”, для Ўкраіны, Беларусі, Прыбалтыкі й Малдовы28. Праўда, гэтыя заўвагі слушныя толькі да пэўнай меры. Некаторыя народы, якія сталі савецкімі толькі падчас альбо пасьля другой сусьветнай вайны, перабывалі ў зоне пераважнага ўплыву іншых сусьветных сталіцаў ХІХ стагодзьдзя. Напрыклад, для заходніх украінцаў такім цэнтрам была Вена, для прыбалтаў — Бэрлін. І зразумела, што мы ня можам ігнараваць ролі польскай культуры й польскага нацыяналізму на вялікай прасторы на захад ад Дняпра ды на поў­дзень ад Дзьвіны, іхнага ўплыву на фармаваньне мадэрных культураў і нацыяў ўва ўкраінцаў, літоўцаў ды беларусаў.

У пэрыяд дэсталінізацыі гэтыя традыцыйныя “заходнія” супернікі культурнага панаваньня імпэрскіх сталіцаў (Пецярбургу й Масквы) зноў аднавілі свой уплыў у эўрапейскіх рэспубліках СССР. Савецкі Саюз у 1945 годзе значна адрозьніваўся ад Савецкага Саюзу ў 1938 годзе — у ягоным складзе апынуліся краіны Балтыі ды заходнеўкраінскія рэгіёны, якія даўней уваходзілі ў склад Польшчы, Чэхаславаччыны і Румыніі. Ствараючы гэтую новую Ўкраіну ў межах, пра якія маглі толькі марыць самыя заўзятыя нацыяналісты, савецкая ўлада выкрасьліла Польшчу са сьпісу гістарычных праціўнікаў Украіны і ператварыла яе ў патэнцыйнага саюзьніка — адначасова стварыўшы сытуацыю, калі ўкраінцы мелі нагоду больш увагі аддаваць дачыненьням з Масквой29.

Адначасна, паставіўшы Ўкраіну па-за рамкі польскай гісторыі і сфармаваўшы новую Польшчу як этнічна аднародную дзяржаву, Сталін стварыў перадумовы для дэмакратызацыі польскага нацыяналізму. Пасьля 1945 году палякі замірыліся са стратаю сваіх усходніх тэрыторыяў і засяродзіліся на стварэньні новай Польшчы на прасторы паміж Балтыкай і Одрай-Нысай. Для пэўнай часткі палякаў, якія не належалі да прыхільнікаў камунізму, барацьба за незалежнасьць Польшчы ад Масквы была беспасярэдне зьвязаная з пад­трымкай нацыянальных памкненьняў Украіны, Беларусі й Літвы. Незалежнасьць Украіны ў значнай меры стала рэальнейшаю дзякуючы падтрымцы польскай дзяржавы і грамадзтва. Гэтаксама Польшча беззасьцярожна пад­трымала Літву і Беларусь.

У сваю чаргу, гэтыя тры нацыі сталі больш прыхільнымі да ідэі наладжваньня добрых стасункаў з Польшчаю, якая стала для іх акном у сьвет. Заўважым, што ў 50-я гады Польшча ўжо выступала ў такой ролі — для расейскай інтэлігенцыі, асабліва студэнтаў, для якіх яна была ня толькі важнай крыніцай інфармацыі пра заходні сьвет, але й своеасаблівым каналам сувязі з апошнім.

Пасьля 1945 году і, галоўным чынам, пасьля 1953 году падзеі ў савецкім блёку ў Эўропе і ў сусьветным камуністычным руху наагул ня толькі пера­тварыліся ў складовую частку Вялікага Змаганьня дзьвюх сусьветных сацыяльна-палітычных сыстэмаў, а ў значнай меры сталі фактарам унутранага жыцьця ў СССР, асабліва ў сфэры міжнародных стасункаў. Ня варта разглядаць 1991 год у СССР без звароту да падзеяў 1956 году ў Польшчы і Вугоршчыне, “праскай вясны” 1968 году, Гданьску і “Салідарнасьці” 80-га — такі падыход быў бы вельмі абмежаваным. Здаецца, цалкам слушную думку выказаў Андрэас Капэлер аб тым, што польскі нацыянальны рух адыгрываў надзвычай важную ролю ў падрыве асноваў Расейскай імпэрыі ў ХІХ стагодзьдзі і савецкай імпэрыі ў ХХ стагодзьдзі30.

Укараненьне ідэі “афіцыйнай народнасьці” савецкага ўзору пасьля 1953—1956 гадоў адбывалася ня толькі ў новай міжнароднай сытуацыі, але і ўва ўмовах аднаўленьня супрацьлеглай тэндэнцыі — фармаваньня мадэрных нацыяў. Узьнікненьню гэтай тэндэнцыі спрыяла тая акалічнасьць, што савецкая ўлада захавала за рэспублікамі некаторыя фармальныя адзнакі дзяржаўнасьці. Наяўнасьць гэтых сымбалічных атрыбутаў (тэрытарыяльна-адміністрацыйных у прыватнасьці) у значнай меры палегчыла распад СССР ў 1991 годзе. Аднак, зразумела, што Савецкі Саюз распаўся не таму і ня толькі таму, што на момант утварэньня сувэрэнных супольнасьцяў, якія прагнулі пера­тварыцца ў нацыянальныя дзяржавы, яны мелі ўласныя адміністрацыйныя межы. Ня менш важнаю была тая акалічнасьць, што Масква й Ленінград страцілі сваю ролю й статус цэнтраў сусьветнай цывілізацыі. Ня толькі народы СССР, але й самі расейцы шукалі адказаў на свае пытаньні на Захадзе. Савецкі Праект як альтэрнатыўны варыянт сусьветнай цывілізацыі перажыў паразу ў Вялікім Змаганьні з капіталістычным Захадам31. Першымі гэта ўсьвядомілі ўсходнія эўрапейцы, пасьля разуменьне гэтага прыйшло і да народаў Савецкага Саюзу — ролю авангарду тут адыгрывалі прыбалты, а ўва Ўкраіне — заходнія ўкраінцы, якія былі дастаўнікамі заходніх вартасьцяў у Кіеў і на ўсход рэспублікі.

Такім чынам, у другой палове ХХ стагодзьдзя набіралі абароты працэсы, падобныя да тых, што адбываліся ў Расеі ў ХVIII стагодзьдзі (гл. Грынфэльд вышэй). Адрозьненьне палягала ў тым, што гэтым разам нерасейскія народы й нацыянальна сьвядомыя расейцы супрацьстаўляліся марксізму-ленінізму, савецкай грамадзкай сыстэме й тэрытарыяльна-палітычнаму ладу краіны, які яны ўважалі за імпэрскі. Акурат гэты нонканфармізм утварыў шырэйшыя інтэлектуальныя, гістарычныя й псыхалягічныя ўмовы таго, што адбылося ў 1991 годзе, — на гэта зьвярнуў увагу Джон Кіп у сваёй “Гісторыі Савецкага Саюзу з 1945 да 1991 году”. Да 1991 году гэтая тэма заставалася ў цэлым незаўважанаю саветолягамі. Адной з найбольшых іхных памылак было тое, што яны не зацемілі паступовай эмансыпацыі Расеі ад савецкай ідэі.

Нацыі і нацыяналізм у пасьлякамуністычную пару

Што новага пра нацыяналізм мы можам даведацца, разглядаючы досьвед змаганьня паміж ім і камунізмам пасьля 1917 году?

У кнізе “Нацыі і нацыяналізм” Гелнэр пісаў: “Нацыяналізм ня ёсьць тым, чым ён нам здаецца, але ён таксама ня ёсьць тым, за што ён уважае сябе сам”. “Нацыяналізм, — тлумачыць Гелнэр, — прынцыпова схільны да падману ці самападману. Рэч у тым, што нацыяналізм ёсьць па сутнасьці маштабным увядзеньнем высокай культуры ў грамадзтве, дзе ніжэйшыя культуры даўней панавалі ў жыцьці бальшыні, а ў пэўнай меры — і ўсяго насельніцтва... Гэта стварэньне ананімнага, дэпэрсаніфікаванага грамадзтва, якое складаецца з самадастатковых індывідаў, здатных замяняць адзін аднаго, аб’яднаных галоўным чынам супольнаю культураю... [Гэтае грамадзтва ўзьнікае] на месцы папярэдняй складанай сыстэмы лякальных супольнасьцяў і фальклёрных культураў, якія сыстэматычна самаўзнаўляліся на лякальным узроўні сіламі гэтых мікрасупольнасьцяў. Вось што адбываецца насамрэч.

Аднак гэта — поўная процілегласьць таму, што сьцьвярджаюць нацыяналісты і ў што яны так палка вераць”32. Відавочна, няма патрэбы спрачацца з Гелнэрам аб тым, ці сапраўды ўсе нацыяналісты мусяць выкупляць гэты грэх падману й самападману. Некаторыя нацыяналісты выкладалі свае пагляды цалкам зразумела, можна было б назваць іх прадстаўнікамі “навуковага нацыяналізму” ў процілегласьць да нацыяналізму “ўтапічнага”. Зь першых варта было б згадаць Фрыдрыха Ліста, ягонымі пасьлядоўнікамі ў Расеі былі Сяргей Вітэ і Пётар Струвэ33. Але заўвагі Гелнэра наконт таго, што рыторыка нацыяналізму значна адрозьніваецца ад ягонай практыкі, заслугоўваюць на шырэйшы камэнтар з улікам таго, што мы ведаем пра нацыяналізм у посткамуністычную эру.

Кенэт Майног і Бэрыл Уільямс, фармулюючы ўласную канцэпцыю, выказваюць думкі, сугучныя аргумэнтам Гелнэра. Яны ўважаюць, што “нацыяналізм як ідэалёгія ёсьць ня менш унівэрсалісцкім [агульналюдзкім], чымся камунізм... абедзьве дактрыны (падобна да якой-любя ідэалёгіі) уяўляюць сабой камбінацыю агульнага й асаблівага”34.

Цікава, што сучасныя, г. зн. постсавецкія расейскія аўтары, высьвятляючы прычыны каляпсу Савецкага Саюзу, прыходзяць да падобнай высновы наконт “унівэрсалісцкае” (агульначалавечае) складовае нацыяналізму. Яны сьцьвярджаюць, што антыкамуністычныя нацыянальныя рухі, ачоленыя празаходнімі элітамі, былі наймацнейшымі ў эўрапейскіх рэспубліках СССР (Эсто­ніі, Латвіі і Літве, у заходніх рэгіёнах Украіны), а цэнтрам расейскага празаходняга нацыяналізму была Масква. Гэтыя праціўнікі камунізму адмаўля­ліся ад “савецкай цывілізацыі” на карысьць заходніх (г.зн. “агульна­ча­лавечых”) вартасьцяў і заходняй цывілізацыі.

Асуджаючы антысавецкі, празаходні нацыяналізм у Расеі і колішніх рэспубліках СССР, Лявонці Бізаў зьвяртаецца да спадчыны расейскага мысьляра ХІХ стагодзьдзя Канстанціна Лявонцева, які бачыў “у рухах, якія называюць сябе нацыянальнымі, дэструкцыйны касмапалітычны зьмест”. Пішучы пра аб’яднаньне Нямеччыны за Бісмаркам, Лявонцеў сьцьвярджаў, што “сучасны палітычны нацыяналізм ёсьць... адно масавізаваным варыянтам касмапалітызму, які набыў іншыя формы і праявы”. На думку Бізава, тое самае можна сказаць і пра ідэі маскоўскіх “нацыянал-дэмакратаў” у апошнія гады існаваньня Савецкага Саюзу. Ён ухвальна ацэньвае тое, што савецкія рэспублікі Сярэдняй Азіі ня бралі ўдзелу ў руйнаваньні СССР, і шкадуе з нагоды пасыўнасьці расейскай правінцыі ў той час35.

Супрацьстаяньне камунізму й нацыяналізму на ўзроўні грамадзкай практыкі (а ня толькі на ўзроўні тэарэтычна-філязофскіх дэбатаў) ня толькі рэльефна выявіла “ўсечалавечнасьць” апошняга, але й прадэманстравала слабыя рысы савецкага камунізму, якія да гэтага часу старанна прыхоўваліся. Іхнае супрацьстаяньне стала поўнамаштабным толькі пасьля 1945 году, калі камуністычныя рэжымы расейскага ўзору былі накінутыя краінам нашмат больш разьвітым, чым Расея і іншыя савецкія рэспублікі, з гледзішча мадэрнай нацыянальнай дзяржаўнасьці. Яно набыло глябальны характар у выглядзе Глябальнага Змаганьня дзьвюх сусьветных сыстэмаў. У гэтым змаганьні савецкая мадэль мадэрнізацыі прайграла, і камунізм пачалі разглядаць (таксама і ў СССР) як “няўдалую форму мадэрнізацыі”36.

Зьвяртаючыся да тэмы “этніфікацыі” народаў у савецкія часы, мы ня можам не заўважыць, насколькі аднабаковым было камуністычнае бачаньне нацыяналізму. Мадэрны нацыяналізм гаворыць на мове партыкулярызму, але практыкуе ўнівэрсалізм: ён дзейнічае ў адпаведнасьці з агульначалавечымі вартасьцямі і стандартамі, ён бярэ прыклад з найбольш перадавых — акурат так дзейнічалі расейцы ў часы Кацярыны ІІ. Цяпер нескладана заўважыць, што моц нацыянальных рухаў у Савецкім Саюзе палягала ў іхнай падвойнай сутнасьці (дваістасьці): тое, што звонку мела выгляд этнічнага парахіялізму і нават ізаляцыянізму ад Масквы, насамрэч было імкненьнем далучыцца да ўсяго сьвету, але не праз пасярэдніцтва Масквы, а самастойна.

Нацыяналізм скіраваны на падрыў і ліквідацыю імпэрый ці тых утварэньняў, якія ім тоесныя. Нацыяналізм — гэта прарыў за межы імпэрый і падобных да іх цывілізацый. Нацыяналізм ня толькі падрывае імпэрыі інтэлектуальна, адстойваючы ідэю нацыянальнага існаваньня ў сусьветным кантэксьце: у імя агульначалавечых прынцыпаў ён вызнае прынцып самавызначэньня супольнасьцяў, падпарадкаваных імпэрыям і падобным цывілізацыям. Прызнаньня гэтай “унівэрсалізацыйна-падрыўной” ролі нацыяналізму яўна бракуе аналізу сутыкненьня цывілізацыяў у посткамуністычным сьвеце Сэмюэля Гантынгтана37.

Такім чынам, узьнікненьне нацыянальных дзяржаваў на постсавецкай прасторы значна палегчыла доступ народаў СССР да ўдзелу ў справах чалавецтва ў параўнаньні з часамі “інтэрнацыянальнай” савецкай імпэрыі. Аналізуючы прычыны распаду СССР з гледзішча гістарычнай рэтраспэктывы, мы ня можам прызнаць абсалютна слушным цьверджаньне Эрыка Гобсбаўма, які ўважае, што “найпрасьцейшы спосаб зразумець выбух сэпаратызму ў 1988—1992 годзе — гэта ўспрымаць яго як наступства незакончанай справы 1918—1921 гадоў”38. Можна пагадзіцца з тым, што “коканы Вэрсалю ды Брэст-Літоўску яшчэ высьпяваюць”, і “некаторыя з выбуховых праблемаў 1988—1992 гадоў былі створаныя ў 1918—1921 гадах”39. Аднак ня варта забывацца й на тое, што сучасная сытуацыя фармавалася таксама пад уплывам новых чыньнікаў, у прыватнасьці, узаемадзеяньня камунізму і нацыяналізму ў пэрыяд паміж 1917 і 1991 гадамі.

З аднаго боку, існуе дзяржава, якую называюць Расейскай Фэдэрацыяй, — яна рэпрэзэнтуе сябе як шматнацыянальная дзяржава. Тут мы бачым рашучы разрыў з гісторыяй Расеі як імпэрыі, што базавалася на пазаэтнічных прынцыпах. З другога — у Расеі доўжацца спрэчкі аб ідэнтычнасьці расейцаў: як аб’яднаць іхнае самаўспрыманьне як этнічнай супольнасьці (“русский народ”) з ідэяй расейскай палітычнай нацыі (“российский народ” ці “народ России”)?

Некаторыя з тых, хто адкідае любую форму палітычнага ці прававога вы­значэньня расейскай нацыі, настойвае на тым, што заходнія ідэі й інстытуты прынцыпова несумяшчальныя з Расеяй. Адзін з такіх аўтараў, Уладзімер Махнач, сьцьвярджае: “Канцэпцыя, згодна зь якой нацыя — гэта супольнасьць грамадзянаў дзяржавы, існуе толькі на Захадзе. У Расеі, усёй Азіі, Афрыцы нацыя — гэта этнас і толькі этнас... Ніколі ня будзе нацыі “Індыя” ці нацыі “Расея”.

Для Махнача (і шмат для каго іншых) Украіна й Беларусь ёсьць часткамі Расеі, і ўкраінцы й беларусы ёсьць “русскими”, як і велікаросы.

Іншыя заклікаюць сваіх суайчыньнікаў адысьці ад традыцыйных спрэчак на тэму “Расея і Эўропа” (незалежна ад іхнага стаўленьня да эўрапейскай арыентацыі Расеі) і пагадзіцца зь іншым вызначэньнем Расеі, ядром якой будзе эўрапейскі рэгіён з Уралам і Сібірам.

Хоць постсавецкая Расея і ўважае сябе за дэмакратычную краіну, пабудаваную на прынцыпах, падобных да заходніх дэмакратыяў, знаходзяцца яшчэ людзі, якія патрабуюць вяртаньня да вядомай трыяды “праваслаўе, самаўладзьдзе, народнасьць”40. Таму няма нічога дзіўнага ў тым, што заходнія спэцыялісты выказваюць у дачыненьні да Расеі 1990-х гадоў меркаваньні, якія цалкам можна дастасаваць да Расеі 1890-х. Брус Портэр, у прыватнасьці, уважае, што галоўная сучасная праблема краіны ідэнтычная той, якая “перасьледавала Расею на працягу ўсёй мадэрнай гісторыі... Гэтае застарэлае пытаньне зьліцьця нацыі й дзяржавы ёсьць адной з найвызначальнейшых праблемаў сучаснага палітычнага жыцьця Расеі”41.

Незалежнай Украіне ўдалося ўнікнуць этнічных і рэлігійных канфліктаў, яна ня стала “другой Югаславіяй”, як на пачатку 1990-х гадоў праракавалі некаторыя аналітыкі. (Арыгінальнаю спробаю параўнаць распад Савецкага Саюзу і Югаславіі на падставе разгляду іхнай перадкамуністычнай гісторыі ёсьць праца Вейкі Вуячыча (Vujacic V. Historical Legacies, Nationalist Mobilization, and Political Outcomes in Russia and Serbia: A Weberian View // Theory and Society. — 1996. — P. 763—801). Аднак, падобна да Расеі, Украіна таксама сутыкнулася з праблемаю вызначэньня ўласнай ідэнтычнасьці як краіна і як нацыя. Паняцьце “народ Украіны” ў Канстытуцыі 1996 году абдымае ўсіх грамадзянаў дзяржавы, аднак некаторыя зь іх настойваюць на тым, што “сапраўднымі ўкраінцамі” ёсьць тыя, хто ўважае за родную мову ўкраінскую (і карыстаецца ёю ў штодзённым жыцьці), і ўважаюць сябе ўкраінцамі “паводле нацыянальнасьці”, г. зн. паводле этнічнага паходжаньня. Цікава, што этнічна-моўнае вызначэньне нацыі падтрымліваюць супрацьлеглыя палітычныя групоўкі, з аднаго боку — украінскія нацыяналісты з заходніх рэгіёнаў, зь іншага — расейскія нацыяналісты, якія прагнуць ператварыць Украіну ў дзьвюхнацыянальную ўкраінска-расейскую дзяржаву (на крымскіх татараў, для якіх тэрыторыя сучаснай Украіны ёсьць гістарычнаю бацькаўшчынай, у гэтых спрэчках нярэдка забываюцца).

Зразумела, што ўнутраныя праблемы Ўкраіны неаддзельныя ад такога вонкавага чыньніка, як дачыненьні з Расеяй. Дагэтуль доўжацца дыскусіі аб тым, ці ўкраінцы мусяць зноўку збліжацца з Расеяй, утвараючы нешта накшталт эўразійскай супольнасьці, ці, насупраць, рушыць у адваротным кірунку й шукаць збліжэньня зь іншай традыцыйна ня менш важнай для іх дзяржавай — Польшчай, і празь яе — з Эўропай у цэлым. Дачыненьні з Украінаю застаюцца надзвычай важнымі таксама і для Расеі. За цікавы пачатак супольных дасьледаваньняў гісторыі і сучасных праблемаў адносінаў Расеі і Ўкраіны можна ўважаць збор артыкулаў расейскіх і ўкраінскіх дасьледнікаў “Украіна і Расея: грамадзтвы і дзяржавы”42.

Незалежныя Ўкраіна і Расея намагаюцца вызначыцца наконт сваёй будучыні, адкідаючы, кожная па-свойму, савецкую мінуўшчыну. Незалежная Беларусь рушыць у супрацьлеглым кірунку — прэзыдэнт Лукашэнка ёсьць адкрытым прыхільнікам новай “савецкай” дзяржавы. Лукашэнка зусім не імкнецца ператвараць Беларусь у правінцыю Расеі з губэрнатарам у Менску: ён хоча, каб Расея, Беларусь і іншыя ўтварылі якуюсь большую супольнасьць. Ягоныя нэасавецкія памкненьні сустракаюць супраціў беларускага нацыянальнага руху, які імкнецца ператварыць Беларусь як незалежную дэмакратычную рэспубліку ў частку Эўропы. Таму ў Беларусі змагаюцца ня столькі дзьве канцэпцыі беларускай нацыянальнай дзяржаўнасьці, колькі дзьве нацыянальныя ідэнтычнасьці — адна беларуская, другая — “савецкая”. Апошняя, хоць і вызнае расейскамоўнасьць, яўна не належыць да расейскага нацыяналізму. Якая зь іх пераможа — залежыць ня толькі ад паводзінаў насельніцтва гэтай краіны, а ў значнай меры і ад вонкавых фактараў. Міжнародныя дачыненьні і сусьветная супольнасьць зь ейнымі агульначалавечымі стандартамі адыгрываюць вельмі важную ролю ў фармаваньні нацыянальных ідэнтычнасьцяў. Этнічны чыньнік уплывае на замежную палітыку — але нельга не заўважыць і адваротнай сувязі43.

Ці ёсьць нейкі сэнс ужываць паняцьце “савецкая нацыянальная ідэнтычнасьць”, як я гэта зрабіў у зьвязку зь Беларусяй? Відавочна, што так, — але да пэўнай ступені. Савецкі Саюз мусіў спачатку зьнікнуць з мапы сьвету, каб сьвет упэўніўся ў тым, насколькі ён прасунуўся ў фармаваньні “савецкага народу”. Цяпер мы бачым, што пэўныя катэгорыі насельніцтва былога СССР насамрэч належаць да гэтай аморфнай масы. Але ці ёсьць гэты савецкі народ расейскамоўным? Мы ня можам апрыёры адкінуць такі варыянт. Сацыяля­гічныя дасьледаваньні сьведчаць, што значная колькасьць жыхароў Усходняй Украіны, незалежна ад пазнакі “расеец” ці “ўкраінец” у пашпарце, уважаюць сябе перадусім за “савецкіх” (другой важнай прыкметай яны называюць рэгіянальную прыналежнасьць)44. Савецкая ідэнтычнасьць захоўваецца пераважна сярод насельніцтва “чырвонага пасу” былога Савецкага Саюзу, і адданасьць гэтых людзей савецкім вартасьцям спакушае назваць іх лудытамі посткамуністычнай эры. (Яшчэ раз згадаем Майног і Ўільямза: “Усе сацыя­лістычныя ўтопіі ёсьць мроямі пра грамадзкую перабудову, угрунтаваную на сучасным узроўні тэхналёгіі. Бальшавізм быў формаю сацыялізму, спароджанаю ўзьнікненьнем цяжкой індустрыі і канвэеру”45.)

Узьнікае пытаньне: чаму гэты савецкі народ і што-небудзь накшталт “савецкага народнага руху” не падняліся на барацьбу за савецкую сыстэму тады, калі камунізм яшчэ быў пры ўладзе? Адзін з магчымых адказаў: “савецкі народ” паводле вызначэньня быў супольнасьцяй, якая нічога не рабіла самастойна, і ўва ўсіх справах ім кіравала партыя. Калі гэтая партыя раскалолася знутры ці ейныя лідэры страцілі ўплыў, не знайшлося іншых арганізацыяў (напрыклад, прафзьвязаў ці моладзевых арганізацый), якія б абаранілі сыстэму нават насуперак дзеяньням кіраўнікоў дзяржавы. Можна згадаць яшчэ адзін чыньнік — гэта падтрымка антысавецкіх альтэрнатываў з боку часткі камуністаў альбо няздатнасьць апошніх да супрацьдзеяньня. Зрэшты, і ўва Ўкраіне, і ў Расеі, і ў Беларусі ў выніку таго, што яны дагэтуль ня вызначылі ясна свайго разуменьня нацыі, і надалей існуе досыць вялікая “пераходная” праслойка, якая таксама вагаецца ў выбары сваёй нацыянальнай ці этнічнай самаідэнтыфікацыі. Стандартныя паводзіны прадстаўнікоў гэтай праслойкі — быць савецкім чалавекам ураньні, расейцам удзень і ўкраінцам увечары (пасьлядоўнасьць можа зьмяняцца). На гэтым этапе немагчыма прадбачыць, ці яны паступова абмяжуюцца якой-небудзь адной, канкрэтнай формай нацыянальнай ідэнтычнасьці (расейскаю, украінскаю ці беларускаю), ці ўзьнікнуць якіясьці новыя рэгіянальна-ідэалягічныя формы самаідэнтыфікацыі, штосьці накшталт данбаскай нацыянальнай ідэнтычнасьці з савецкімі палітычнымі й культурнымі ідэаламі, якая ня будзе ані расейскай, ані ўкраінскай. Насуперак таму, што казаў Гобсбаўм, эпоха пасьля 1991 году ня стала адно зваротам да 1917—1920 гадоў: камунізм такі пакінуў па сабе значную сацыяльна-псыхалягічную спадчыну, якая перажыла ягоную палітычную і інстытуцыйную сьмерць.

Высновы

Эрнэст Гелнэр ацэньвае наступствы падзеньня камунізму глыбока пэсы­містычна. “Я, — пісаў ён, — занепакоены распадам Савецкага Саюзу не таму, што быў прыхільнікам ідэалёгіі, якая стварыла яго, — наадварот, я заўжды адпрэчваў яе, — я зыходжу больш з абстрактных меркаваньняў, якія датычаць прынцыпу кантынуальнасьці і наступстваў яго парушэньня.

У расейцаў ёсьць сумная прымаўка што да іхнай гістарычнай ролі ў Эўропе: іхная роля палягае ў тым, каб паказваць іншым, як ня трэба штосьці рабіць. Сучасная сытуацыя, на жаль, дае ім шанец яшчэ раз пацьвердзіць гэтую прымаўку. Спосаб, у які адбываецца дэмантаж набыткаў Расейскай Рэвалюцыі, можа прывесьці да катастрофы ня менш маштабнай, чымся сама Рэвалюцыя”46.

Я намагаўся давесьці, што дэмантаж спадчыны Расейскай Рэвалюцыі ўсё ж такі менш разбуральны, чымся сама Расейская Рэвалюцыя. Неспадзявана мірны (у параўнаньні з сучасным сусьветным досьведам) пераход ад Савецкага Саюзу да незалежных дзяржаваў Расеі, Украіны, Беларусі ды іншых адбываўся пад лёзугамі нацыяналізму. Акурат ён стаў носьбітам элемэнту кантынуальнасьці ўва ўмовах, калі камунізм быў зруйнаваны; акурат ён аб’­ядноўвае сучаснае ня толькі з савецкай эпохаю, а і з гісторыяй да 1917 году. Дасьледуючы нацыяналізм у такім аспэкце, гісторыкі маюць ня меншае значэньне, чымся эканамісты, палітолягі і сацыёлягі ў спробах зразумець посткамуністычны сьвет.

Зацемы

1 Gellner E. Return of a Native // Political Quarterly. — 1996. — Vol. 67. N1. P. 12.

2 Skidelsky R. The Road from Serfdom: The Economic and Political Consequences of the End of Communism. — New York: Penguin, 1997. P. 173.

3 Ibid. P. 163—164.

4 Breuilly J. Nationalism and the State. — 2nd ed. — Chicago: Univ. of Chicago Press, 1994. P. 350, 344.

5 Nodia G. Nationalism and Democracy // L. Diamond and M. F. Plattner (eds.). Nationalism, Ethnic Conflict and Democracy. — Baltimore, MD: Johns Hopkins Univ. Press, 1994. P. 19—20.

6 Gellner E. Thought and Change. — London: Weidenfeld and Nicolson, 1964. P. 125.

7 Breuilly J. Op.cit. P. 350.

8 Allworth E. (ed.) Ethnic Russia in the USSR: The Dilemma of Dominance. — New York and Oxford: Pergamon Press, 1980.

Dunlop J. B. The Rise of Russia and the Fall of the Soviet Empire. — Princeton: Princeton Univ. Press, 1993.

Petro N.N. The Rebirth of Russian Democracy: An Interpretation of Political Culture. — Cambridge, MA and London: Harvard Univ. Press, 1995.

Szporluk R. Dilemmas of Russian Nationalism // Problems of Communism.— Vol. 38. N4. P. 15—35.

9 Hough J. F. Democratization and Revolution in the USSR. 1985—1991. — Washington, DC: Brookings Institute Press, 1997. P. 374.

10 Armstrong J.A. The ethnic scene in the Soviet Union: the view of the dictatorship // E. Goldhagen (ed.). Ethnic Minorities in the Soviet Union. — New York: Praeger, 1968. P.3—49.

11 Beissinger M.R. How Nationalisms Spread: Eastern Europe Amist the Tides and Cycles of Nationalist Contention // Social Research. — 1996. Vol. 63. N1. P. 115.

12 Petro N.N. The Rebirth of Russian Democracy: An Interpretation of Political Culture. — Cambridge, MA and London: Harvard Univ. Press, 1995. P. 119.

13 Gellner E. Op.cit. P. 13.

14 Smith A.D. Memory and modernity: reflections on Ernest Gellner’s theory of nationalism // Nations and Nationalism. — 1996. — Vol. 2. N3. P. 376—377.

15 Pipes R. Introduction: the nationality problem // Handbook of Major Soviet Nationalities / Zev Katz et al. (eds.). — New York: Free Press, 1975. P. 1—5.

16 Greenfeld L. Nationalism: Five Roads to Modernity. — Cambridge, MA: Harvard Univ. Press, 1992. P. 14, 254.

17 Riasanovsky N.V. A Parting of Ways: Government and the Educated Public in Russia, 1801—1855. — Oxford: Clarendon Press, 1976.

18 Trubetskoi N.S. The Ukrainian Problem // A. Libennan (ed.). The Legacy of Genghis Khan and Other Essays on Russia’s Identity. — Ann Arbor, MI: Michigan Slavic Publications, 1991. P. 251

19 Szporluk R. Ukraine: From an Imperial Periphery to a Sovereign State // Daedalus. — 1997. — Vol. 126. N3. P. 85—119.

20 Kloczowski J. Ukraina a Europa Њrodkowo-Wschodnia // Warszawskie Zeszyty Ukrainoznawcze. — 1994. — № 2. P. 19.

21 Szporluk R. Polish-Ukrainian Relations in 1918: Notes for Discussion // Paul Latawski (ed.). The Reconstruction of Poland, 1914—23. — London: Macmillan, 1992. P. 41—54.
Szporluk R. Ukraine: From an Imperial...

22 Rieber A.J. Struggle Over the Borderlands // S.F. Starr (ed.) The Legacy of History in Russia and the New States of Eurasia. — Armonk, NY: M. E. Sharp, 1994. P. 81.

23 Ibid. P. 79—80.

24 Hall J.A. Coercion and Consent: Studies on the Modern State. — Cambridge: Polity Press, 1994. P. 126.

25 Pipes R. Struve: Liberal on the Right. 1905-1944. — Cambridge, MA: Harvard Univ. Press, 1980. P. 211—212.

26 Barghoom F.C. Soviet Russian Nationalism. — New York: Oxford Univ. Press, 1956.

27 Липкин А. “Духовное ядро” как системообразующий фактор цивили­зации: Европа и Россия // Общественные науки и современность. — 1995. №1. С. 64.

28 Тамсама.

29 Rudnytsky I.L. Essays in Modem Ukrainian History. — Cambridge, MA: Harvard Univ. Press, 1987. P. 469—473.

30 Kappeler A. Russland als Vielvolkerreich: Entstehung, Geschichte, Zerfall. — Munich: C. H. Beck, 1992. P. 179; гл. таксама: Potichnyj P.J. (ed.) Poland and Ukraine, Past and Present. — Edmonton: Canadian Institute of Ukrainian Studies, 1980.

31 Amason J.P. The Future That Failed: Origins and Destinies of the Soviet Model. — London and New York: Routledge, 1993.

32 Gellner E. Nations and Nationalism. — Ithaca, NY: Cornell Univ. Press, 1983. P. 56—57.

33 Szporluk R. Communism and Nationalism: Karl Marx versus Friedrich List. — New York and Oxford: Oxford Univ. Press, 1988 (украінскае выданьне — К.: Основи, 1998).

34 Minogue К. and Williams B. Ethnic Conflict in the Soviet Union: the Revenge of particularism // A.J. Motyl (ed.). Thinking Theoretically about Soviet Nationalities: History and Comparison in the Study of the USSR. — New York: Columbia Univ. Press, 1992. P. 233.

35 Бизов Л. Россия: империя или национальное государство? // Неиз­бежность империи / Под ред. А.Н. Савельева. — М.: Интеллект, 1996. — С. 148—149.

36 Minogue К. and Williams B. Op.cit. P. 241.

37 Walt S.M. Building Up New Bogeymen // Foreign Policy. — Vol. 106. P. 183—184, 187.

38 Hobsbawm E.J. Nations and Nationalism since 1789. Programme, Myth, Reality. — 2 ed. — Cambridge: Cambridge Univ. Press, 1991. P. 165.

39 Ibid. P. 164

40 Petro N.N. The Rebirth of Russian Democracy: An Interpretation of Political Culture. — Cambridge, MA and London: Harvard Univ. Press, 1995. — P. 149.

41 Porter B.D. Russia and Europe after the Cold War: the Interaction of Domestic and Foreign Policies // C.A. Wallander (ed.). The Sources of Russian Foreign Policy after the Cold War. — Boulder, CO: Westview Press, 1996. P. 132—133.

42 Украина и Россия: общества и государства / Под ред. Фурмана Д.Е. — М.: Изд-во “Права Человека”, 1997.

43 Prizel I. The Influence of Ethnicity on Foreign Policy // Szporluk R. (ed.) National Identity and Ethnicity in Russia and the New States of Eurasia. — Armonk, NY: М. E. Sharpe, 1994. P. 103—28.

44 Pirie P.S. National Identity and politics in Southern and Eastern Ukraine // Europe-Asia Studies. — Vol. 48. N7. P. 1079—1104.

45 Minogue K. and Williams B. Op. cit. P. 237.

46 Gellner E. Return of a Native. P. 45.

З украінскай мовы пераклаў Алесь Пяткевіч паводле: Роман Шпорлюк. Імперія та націп з історичного досвіду Украпни, Росіп, Польщі та Білорусі. Киів, 2000


Новые статьи на library.by:
БЕЛОРУССКАЯ ПРОЗА:
Комментируем публикацию: Нацыяналізм пасьля камунізму: Расея, Украіна, Беларусь і Польшча


Искать похожие?

LIBRARY.BY+ЛибмонстрЯндексGoogle
подняться наверх ↑

ПАРТНЁРЫ БИБЛИОТЕКИ рекомендуем!

подняться наверх ↑

ОБРАТНО В РУБРИКУ?

БЕЛОРУССКАЯ ПРОЗА НА LIBRARY.BY

Уважаемый читатель! Подписывайтесь на LIBRARY.BY в VKновости, VKтрансляция и Одноклассниках, чтобы быстро узнавать о событиях онлайн библиотеки.