БЕЛОРУССКАЯ ПРОЗА (последнее)
Ці тужаць літоўцы па камунізьме
Белорусская проза. Классические и современные произведения белорусских авторов. Книги, рассказы, воспоминания и пр.
АВТОР: Марыюс Івацкявічус
ИСТОЧНИК: ЖУРНАЛ "ARCHE" 6 2001 ГОД
Марыюс Івацкявічус
літоўскі празаік і драматург, аўтар раману “Гісторыя з хмары”. Гэтае эсэ было ўзятае з падрыхтаванай да друку кнігі “Настальгія”.
Я якраз пераскочыў з адной эпохі ў другую. Зусім не для таго, каб напісаць тэкст пра настальгію па савецкіх часах. Я пасварыўся з жанчынай і з яе шыкоўных апартаментаў у прыгарадзе Вільні перанёсся ў сваю кватэру ў Каралінках. Шматпавярховы дом, збудаваны за Брэжневым, побач фантан, які даўно не дзейнічае, двор у выбоінах, мясцовыя гастраномы (некалі яны называліся “Космас” і “Сатурн”), тралейбусны прыпынак “Касманаўтаў” і да таго падобныя рэчы, якія павінны былі дапамагчы нам як мага ясней зразумець, што космас пакаралі літоўцы. Цяпер усё гэта здаецца непрыемна ўстарэлым — гэтыя лесвічныя клеткі, і людзі, што сядзелі на лаўках цэлымі гадзінамі, і дні, якія міналі быццам у нудным дзяжурстве або чаканні нечага, што вернецца ці зменіць усё да непазнавальнасці. Мы былі прызвычаеныя жыць паволі. Піць і абсмоктваць ва ўспамінах мінулае. Хоць бы гэты фантан, у якім калісьці плёхалася вада. Кожны час нясе з сабой людзей, вымушаючы іх з’яўляцца на свет, кахаць, цешыцца маладосцю, і яшчэ ніводзін лад не здолеў гэтага змяніць, савецкі ў тым ліку. Часам лады, нават самыя жорсткія і нялюдскія, прыводзяць да таго, што людзі, якія ў іх выраслі, атаясамліваюць тугу па прамінулым жыцці з тугою па самім ладзе. Згадкі пра першыя спатканні або студэнцкія гады непарыўна з’ядноўваюцца з яго атрыбутамі.
Не магу сказаць, што сярод усіх народаў Цэнтральнай і Ўсходняй Еўропы літоўцы найчасцей блытаюць гэтыя два віды настальгіі. Можа, якраз наадварот. Больш таго, самая антысавецкая частка нашага народу жыве ў пастаянным страху перад настальгіяй па савецкіх часах і нават спрабуе забараніць астатнім тужыць па маладосці.
У адным лесе на поўдні Літвы адзін прадпрымальнік, які распанеў на гандлі грыбамі, залажыў парк, што выклікаў немалыя спрэчкі. У гэты парк, які завецца паркам Грута, з усіх літоўскіх плошчаў былі звезены савецкія помнікі. Менавіта з гэтай нагоды грамадскасць падзялілася на тры групы.
Адны (самыя непрымірымыя) крычалі, што парк з’яўляецца здзекам з памяці ахвяр савецкага рэжыму і найгоршым прыкладам для маладога пакалення, якое ўбачыць “вялікіх савецкіх правадыроў”, ізноў узнесеных на п’едэстал. Прадпрымальнік абяцаў ім абгарадзіць парк калючым дротам, каб ад гэтай уяўнай пашаны не засталося ані знаку: калі ўжо немагчыма засадзіць за краты саміх правадыроў, апляцём дротам хоць бы іх каменныя выявы. Больш памяркоўныя абаранялі парк як доказ таго, што нацыя пазбавілася ідалаў. Прагматыкі, у сваю чаргу, выказвалі пажаданні цалкам перанесці парк у цэнтр Вільні, дзе ён зрабіўся б найпершай славутасцю для турыстаў.
Адсутнасць чацвёртай катэгорыі — тых, хто жадаў бы ліквідацыі парку і вяртання помнікаў на ранейшыя месцы, — азначае, што настальгіі па ладзе сапраўды няма.
“Цюльпан” і іншыя набыткі гісторыі
Памерлы за савецкім часам і ўваскрэслы сёння чалавек не знайшоў бы не толькі знаёмых помнікаў, але таксама аўтаматаў з газіраванай вадой на кожным рагу, дзе вада з сіропам каштавала тры капейкі, а без сіропу — капейку. Не знайшоў бы прывазных бочак з квасам і півам пры кожным магазіне, напаткаў бы ад сілы адну ці дзве “Лады”, “Волгі” ці “Масквічы”. Праўда, знайшоў бы добра ўсім вядомую булку за тры капейкі, да якой ніводная іншая назва не прыжылася. Няхай і запакаваная ў фольгу, яна па-ранейшаму называецца “тры капейкі”, хоць каштуе дваццаць пяць літоўскіх цэнтаў.
Калі б гэта гэта быў мастак ці літаратар, памерлы дваццаць пяць год таму, які пры жыцці не цураўся ўцех, ён знайшоў бы адзін рэлікт у самым цэнтры Вільні — рэстаран “Нерынга”. Гэтая слынная ўстанова цудам ацалела і, амаль не змяніўшыся, па-ранейшаму мае прыхільнікаў. Ратуюць яе, напэўна, народжаныя ўжо ў вольнай прэсе легенды пра “непаўторнае жыццё” колішняй віленскай багемы і яе паклоннікаў у гэтым рэстаране. Старая багема вымерла або пастарэла, новая памяняла прапіску, але “Нерынга” засталася, і часам квартэт ветэранаў выконвае там настальгічныя рэтра-мелодыі.
А зрэшты, “Нерынга” — не адзіная забягалаўка тых часоў, пра якую ходзяць легенды. Астатнія, якія хутка пазнікалі або памянялі назвы, гаспадароў і фасады, таксама не засталіся ў забыцці. Пры гуках назваў “Вайва”, “Ротунда”, малочны бар “Блініне”, кафэ-марожанае “Лядайне”, “Літаратурны” ў Вільні альбо “Цюльпан” ці “Метраполія” ў Каўнасе не ў аднаго пяцідзесяцігадовага зашчыпле вочы. Забягалавак было няшмат, але амаль усе яны ўвайшлі ў гісторыю.
Няма цёткі Юлі
Тры лаўрэаты Нобелеўскай прэміі — Гюнтэр Грас, Віслава Шымборска і Чэслаў Мілаш — у кастрычніку 2000 году прыехалі ў Вільню, каб на вуліцы Людвісарскай адкрыць мемарыяльную дошку чацвёртаму — Іосіфу Бродскаму. Чытаючы з гэтай нагоды Бродскага, Мілаш зрабіў характэрную памылку: “Літоўцы — найлепшы народ у Літве” (і тут жа паправіўся — “у імперыі”).
У камяніцы побач з домам па вуліцы Людвісарскай некалькімі днямі раней памерла бабулька — стрыечная сястра маёй мамы. Паўстагоддзя таму яе жытло стала прытулкам для цэлай сям’і, якая вярнулася з высылкі з Архангельскай вобласці. У трох пакоях размясціліся дзве радзіны — 12 чалавек. З цягам часу сем’і разрасталіся і раз’язджаліся, аж пакуль у кватэры не засталіся двое — цётка Юля з мужам.
На пахаванні можна было пачуць, што ў магілу кладуць не проста жанчыну, а цэлую эпоху. “Цётка Юля была асобай, вакол якой гуртаваліся ўсе… Цётка Юля памерла… Няма цёткі Юлі…” — казалі сваякі — прадпрымальнікі, рабочыя, беспрацоўныя. “Пасля ўсіх майскіх і лістападаўскіх дэманстрацый мы збіраліся ў цёткі Юлі”. Так было. Але памерла гэта ўсё раней, чым у іншы свет адышла цётка. Навошта збіраліся ў яе? Каб яшчэ раз перажыць адчуванне страчанай еднасці? “Людзі больш між сабой сябравалі” — вось найчасцей называная перавага тых часоў. З аднаго боку, да сяброўства былі змушаны, займаючы камунальныя кватэры з супольнай кухняй, ванным пакоем і сценамі, аклеенымі паперай. Былі змушаны расстаўляць святочныя сталы ў некалькіх пакоях адразу, бо тыя былі занадта малыя. Праўда, маглі заставіць іх ежай дзякуючы таму, што прадукты каштавалі няшмат. З другога боку, рытм жыцця быў у некалькі разоў павальнейшы, і вольны час даводзілася нечым запаўняць.
У фільме Эльдара Разанава “Іронія лёсу, ці Лёгкі дух!” герой, на добрым падпітку памылкова засунуты ў самалёт “Масква — Ленінград”, у чужым горадзе знаходзіць такую самую вуліцу і дом, такую самую кватэру, як у сябе ў Маскве, адчыняе яе сваім маскоўскім ключом, і нават мэбля ў кватэры не будзіць у яго падазрэння, што ён не дома. Гэты ланцуг супадзенняў, можа, трохі перабольшаны; людзям з Захаду ён наагул здаўся б прыцягнутым за вушы, але для савецкага гледача гісторыя выглядала цалкам верагоднай. Чаму б не — усе кватэры мелі амаль ідэнтычную планіроўку, іх напаўнялі секцыі, шафы і ложкі адной мадэлі, і кожны адчуваў сябе часткай аднаго вялікага ідыятызму. Гэта аб’ядноўвала людзей.
У адной радыёперадачы трое вядучых маіх гадоў успаміналі школу, чорна-карычневую форму дзяўчынак і цёмна-сінюю — хлопчыкаў, чырвоныя піянерскія гальштукі, прагулкі па школьных калідорах і воклічы дзяжурных настаўнікаў “Ходзім, ходзім, не стаім”, шалёную гонку да сталоўкі на другім перапынку, калі старшакласнікам здаралася збіваць з ног не толькі маладзейшых, але і сяго-таго з педагогаў. Я слухаў гэтую размову, і мяне не пакідала адчуванне, што яны гавораць пра маю школу, мае класы і калідоры. У гэтай размове не прамільгнула ніводнага адрознення ці неадпаведнасці, калі я мог бы сказаць: “Ну не, у нас было па-іншаму”. Гэтая радыйная тройца паходзіла з гарадоў — двое з Вільні, а адзін з Клайпеды, — у той час як я хадзіў у школу ў маленькім правінцыйным мястэчку, і ўсё-такі ўспаміны былі такія падобныя, нібыта ўсе мы сядзелі 15 год таму за адной партай.
Паміж журбой і журбой
Гэта дзіўна, але мінулы лад часткова паўплываў нават на нацыянальныя рысы літоўцаў. Два майскія святы — працы і перамогі ў другой сусветнай вайне, лістападаўскія святкаванні чарговай гадавіны Кастрычніцкай рэвалюцыі — усё гэта яднала людзей ва ўсеагульнай неабгрунтаванай радасці, хоць самі святы амаль нічога для літоўцаў не значылі або выклікалі зусім іншыя думкі. Тым не менш вымушаны аптымізм, на якім былі замяшаны і святы, і ўвесь лад, нечым нас паланіў. І мне, у той час дзіцяці, нават у галаву не магло прыйсці, што па натуры літоўцы — маркотны народ.
Свят у нас цяпер значна болей, яны не абавязковыя, але кожнае з іх агорнута бязмежнай журбой. Некаторыя іменна так і называюцца — дні жалобы, калі на нацыянальных сцягах завязваюцца чорныя стужкі. На сапраўдныя святы ніхто стужак не вяжа, але настрой пераважае падобны — мы журымся.
Мы журымся 14 чэрвеня, калі на ўсход рушылі першыя эшалоны з сасланымі, журымся 13 студзеня, калі страцілі 13 абаронцаў тэлевежы, нягледзячы на тое што за намі ў 1991 годзе была маральная перамога, а тагачасныя падзеі сталіся пераломнымі ў барабацьбе з акупацыяй і сістэмай. 16 лютага, у Дзень незалежнасці, мы не радуемся, таму што тую незалежнасць у нас неўзабаве адабралі, 11 сакавіка, у Дзень аднаўлення суверэнітэту, зноў не выпадае цешыцца, бо небагата часу аддзяляе яго ад злапамятнага 13 студзеня. Нават Дзень маці, які выцесніў Міжнародны жаночы дзень, адназначна звязаны з савецкай традыцыяй, адзначаецца хутчэй як дзень памерлых матак, чым тых, што з намі. Мяркую, што толькі час можа паказаць, быў смутак нашых нацыянальных свят процівагай савецкаму аптымізму альбо мы проста такія ёсць.
Адзетыя, але галодныя
Стабільнасць — вось па чым мы іншым разам сумуем. Многія адчуваюць сябе так, нібыта спазніліся на цягнік. Банкруцтвы банкаў, інфляцыя — усё тое, да чаго прывык Захад, у нас з’явілася ў дзікім выглядзе і сталася неспадзяванкай для наіўных і непадрыхтаваных людзей. Тое, што было звычайным, зрабілася раскошай, і наадварот: машыну можна купіць за некалькі заробкаў, не чакаючы ў чарзе дзесяць год. Людзі, якія некалі былі голыя, але сытыя, раптам адчулі сябе адзетымі, але галоднымі. Права на працу ператварылася ў магчымасць быць беспрацоўным, паездка ў былую “неабсяжную” айчыну стала куды цяжэйшай за наведанне Парыжу і г.д. Неабходнасць абдумваць кожны крок — праз знікненне апякунскага механізму над галавой — шмат каго пазбавіла раўнавагі. Стаячая вада змянілася бурлівай плынню, у якую не ўсім было дадзена ўліцца.
Некалі літовец, латыш ці эстонец быў грамадзянінам Краіны Саветаў першага гатунку. У той вялізнай дзяржаве мы былі Захадам ва ўсіх адносінах. Цяпер мы зрабіліся ўсходам Еўропы і зноў і зноў мусім высвятляць, хто мы і адкуль.
Даўнейшая Вільня толькі цяпер, калі змяніліся не толькі назвы вуліц, але і сам горад, пачынае сцірацца ў людской свядомасці. Яшчэ некалькі год таму, нягледзячы на новыя шыльды на дамах, людзі ўвесь час па звычцы праходзілі вуліцай Горкага, збочвалі на бульвар Леніна, потым падымаліся па вуліцы Касманаўтаў ў бок вакзалу, мінаючы вуліцу Саветаў, альбо ішлі ў процілеглым кірунку — па вуліцы Дзяржынскага ў напрамку Палацу піянераў ці Музею рэвалюцыі. Сёння гэты маршрут выглядае так: Вялікая, Замкавая, Завальная, Стэфанская, Кальварыйская, бульвар Гедзіміна, Палацы вучняў або школьнікаў.
Было мастацтва, была літаратура
Савецкая Літва — гэта краіна, у якой людзі жылі, аб’яднаныя супольнай тайнай. Кожны ў глыбіні душы ведаў, што можа жыць лепш, што ён больш працавіты, чым выглядае звонку. Літоўцы, як магло падацца, бераглі сябе, чакаючы лепшых часоў, робячы роўна столькі, колькі ад іх патрабавалася. Гэтая тайна таксама яднала людзей. А калі нарэшце тайнае стала яўным і выявілася, што рэзервы не такія і вялікія, як меркавалася, усіх ахапіла расчараванне. Прыкладам можа быць літаратура. Пісанне паміж радкоў лічылася моцным бокам нашай літаратуры, хоць хто ведае, ці былі мы сярод савецкіх народаў выключэннем. У свеце, аднак, верылі, што свабоднаму літоўскаму пісьменніку напэўна будзе што сказаць. Аказалася, што не. Высокая літаратура перажывае сёння крызіс, бо творцы, якія пісалі паміж радкоў, не навучыліся пісаць па-іншаму, а новыя яшчэ не з’явіліся.
Крызіс перажывае не толькі мастацтва ў цэлым, але і старыя яго прадстаўнікі, якія страцілі даўнейшыя прывілеі і пашану. Пісьменнік пасля выдання раману не толькі не атрымлівае кватэры, машыны, але вымушаны задавальняцца мізэрным тыражом свайго тварэння і са слязой у воку прыгадваць, як ён выдаваўся некалі сотнямі тысяч экзэмпляраў. Штотыднёвік “Літэратура ір мянас” (“Літаратура і мастацтва”), які сёння ледзь сточвае канцы з канцамі, у свой час належаў да найпрэстыжнейшых. Нават мае бацькі, тагачасныя студэнты медінстытуту, лічылі сваім абавязкам купляць яго па суботах.
Я не прамяняў бы ніводнага напісанага сёння радка на колішнія сотні квадратных метраў жылплошчы, але, урэшце, мне ніколі не даводзілася паспытаць увагі, якой у савецкія часы надзялялі дзеячаў мастацтва. Хто ведае, ці не апаноўвала б мяне сёння туга, калі б, пяцідзесяцігадовы, згалелы і не прыстасаваны да новага жыцця, я блукаў па віленскіх вуліцах, сягаючы ў памяці на 20 год у мінулае.
Двухсот-трохсоттысячныя тыражы мастацкай літаратуры ў краіне, якая ледзьве налічвала тры з паловай мільёны жыхароў, не былі нармальнай з’явай. Сённяшнія лічбы сведчаць, колькі людзей сапраўды чыталі кнігі, а колькі куплялі іх дзеля снабізму. Папулярнасць літаратурнага штотыднёвіка таксама не адлюстроўвала тагачаснага зацікаўлення літаратурай, проста гэта была адзіная газета, у якой праз заслон цэнзуры часам прабівалася смялейшая думка. І ўсё-такі цікавасць да літаратуры і мастацтва была большай. Праз адсутнасць больш даступнага заменніка людзі — нават сённяшнія аматары мыльных опер і бульварных раманаў — вымушаны былі спасцігаць больш глыбокія, хоць і насычаныя ідэалогіяй творы. Такі культурны гвалт, як і любы іншы, нельга ўхваліць, і ўсё ж з усіх відаў гвалту гэты, бадай што, найбольш прынадны.
Перавагі жыцця за дротам
Нягледзячы на тое што імперыяй кіраваў — ці, можа, павінен быў кіраваць — пралетарыят, адукацыя была справай прэстыжу. Гэта парадокс, але пасля знішчэння міжваеннай літоўскай інтэлігенцыі, прызнанай самым небяспечным класавым ворагам, савецкая ўлада пачала гадаваць сабе новую, лаяльную генерацыю інтэлігентаў, якая ўрэшце аказалася далакопам свайго мецэната.
Рызыкуючы нажыць сабе ворагаў, асмелюся сцвярджаць, што такое абнаўленне мела і свае пазітыўныя бакі. Зразумела, не для міжваеннай інтэлігенцыі. Сапраўды, цяжка ўявіць, як выглядала б сённяшняя Літва, калі б не завіруха другой сусветнай вайны і пасляваеннага перыяду. Аднак калі палічыць амаль мільён літоўскіх эмігрантаў у ЗША і Заходняй Еўропе за спадкаемцаў тагачаснай інтэлігенцыі і дапусціць, што, каб не савецкі перыяд, сённяшняя Літва мела б такую самую ментальнасць і стваральную моц, давялося б прызнаць і сёе-тое іншае: жыццё за калючым дротам выхавала ў нас лепшыя рысы, чым тыя, што ўзніклі на вольнай (у сэнсе правоў чалавека) эміграцыі.
Сённяшняе літоўскае мастацтва не сказала яшчэ на поўны голас слова аб савецкім часе. З другога боку, сваёй чаргі чакаюць ненапісаныя і нязнятыя (а таксама неасэнсаваныя) тэксты і фільмы пра больш далёкае мінулае — міжваенны перыяд, другую сусветную вайну і “вайну пасля вайны”, як сёння часта называюць партызанскую барацьбу, якая ішла ў Літве сама меней дзесяць год. Прайшло яшчэ толькі дзесяцігоддзе ад часу з’яўлення гучных кніг, якія выкрывалі савецкі маразм, у свядомасці народу барацьба з саветчынай усё яшчэ ідзе, па-ранейшаму пануе пэўнае бязладдзе, таму разважаць пра тугу па нядаўнім ладзе нашым мастакам слова няёмка. Дагэтуль мы падлічваем панесеныя страты, дазнаёмся, што і мы не святыя, што не толькі мы самі пакутавалі, але і праз нас пакутавалі іншыя, напрыклад, яўрэі. Асэнсаваць цэлае стагоддзе за дзесяць год нялёгка, тым больш што толькі нядаўна мы атрымалі свабоду ацэньваць мінулы перыяд не “так, як трэба”, а так, як было напраўду. Таму ацэнкі, натуральна, спазняюцца, тое, што ўжо павінна быць асэнсавана, адкладваецца на пасля, і я не здзіўлюся, калі найлепшы твор пра савецкія часы напіша некалі чалавек, які тых часоў наагул не пакаштаваў.
Сам я часта думаю, што маё пакаленне (я нарадзіўся ў 1973 годзе) цалкам адрозніваецца ад усіх тых пакаленняў, якія называюць страчанымі. Я выхоўваўся ў імперыі зла і ў той жа час не быў пакалечаны ёю, як гэта сталася з маімі бацькамі. У самую пару насталі “добрыя” часы, і амаль адначасова я атрымаў атэстат сталасці і свабоду. Гэта была нібыта двайная свабода, уступленне ў самастойнае жыццё як у прыватным, так і ў грамадскім сэнсе. Я меў шчасце ў тым, што спазнаў на ўласным вопыце дзве сістэмы, якія спрадвек спадарожнічалі чалавецтву, бо такі досвед выпадае не кожнаму.
Раю няма і не будзе
Вяртаючыся да настальгіі… Калі яна і ёсць, то не па ўсім савецкім перыядзе. Хто ведае, ці прызнаецца калі хто-небудзь у Літве ў настальгіі па часах перад хрушчоўскай адлігай? Для Літвы сталінскі перыяд быў, мусіць, страшнейшы за любую вайну. Гэта найчарнейшая паласа жыцця народу, і я не думаю, каб той час быў прыемны нават тым, хто выконваў волю Сталіна. Тагачасная Літва нагадвала сённяшнюю Чачэнію, з паверхні якой сцёртыя горы, а ў галовах барацьбітоў трохі менш фанатызму, бо рэлігія і тэмперамент іншыя. Аднак і метады тых, хто атакаваў, і заўзятасць тых, хто абараняўся, былі амаль такія самыя. І амаль такой самай была атмасфера паўсюднага страху.
Пасля смерці Сталіна Літва з краіны, што найбольш супраціўлялася акупацыі і ператварэнню ў “братнюю рэспубліку”, робіцца часткай СССР, якая старанна лавіруе, каб здабыць карысць для сябе. Хрушчоў загадвае ўсю бацькаўшчыну засеяць кукурузай, і літоўцы не супраціўляюцца гэтаму, для падману вока сеючы кукурузу ўскрай палеткаў пшаніцы. Такія прыклады можна доўжыць, цяжка сказаць, наколькі яны верагодныя, але кожная легенда мае нейкі рэальны грунт. Пацвярджэннем гэтаму з’яўляюцца нашы дарогі. Пад крылом Расіі, адвеку вядомай кепскімі дарогамі, Літве ўдалося выбудаваць такія аўтастрады, якіх марна шукаць не толькі на абшарах былога Савецкага Саюзу, але і ў іншых краінах сацыялістычнага лагеру. Прычынай былі шчодрыя дары, якія ішлі з Вільні ў Маскву, дзе дзялілася агульнасаюзная каса. Калі настала пара будаваць дабрабыт вольнай ужо айчыны іншымі метадамі, такімі, як развіццё эканомікі, то, не заглыбляючыся ў навуковыя дэталі, якіх сам не ведаю, скажу толькі адно: старыя навыкі засталіся. Карупцыя, якая ў свой час ратавала нам жыццё, цяпер заганяе нас саміх у галечу.
Але вернемся да настальгіі. У 1990 годзе свет з чорна-белага зрабіўся каляровым. Пры саветах усе добра ведалі адно: улада хлусіць наконт загніваючага капіталізму і нашай светлай будучыні. Хлуснёй мы лічылі і ўсё астатняе, што на самай справе было праўдай. Светлая будучыня, якую мы будавалі, ведаючы, што не пабудуем, на нашу думку, чакала нас за жалезнай заслонай. Лічачы свой свет ледзь не ўвасабленнем зла, мы верылі, што той, другі, — гэта ўвасабленне дабра. Гэтая вера грэла нас. Але, як выявілася, няма раю на зямлі.
Кабельнае тэлебачанне квітнее ў Літве ў вялікай ступені дзякуючы таму, што літоўцы хочуць глядзець расійскія праграмы. А глядзець іх яны хочуць галоўным чынам дзеля старых савецкіх фільмаў, якія будзяць настальгію па ранейшым часе. Фільмы, ад якіх у свой час усіх ванітавала і якія ганебна прайгралі ў канкурэнтнай барацьбе за гледача, калі на экраны завіталі першыя мексіканскія і амерыканскія мыльныя оперы, сённня пераглядаюцца зноў і зноў. Многія ведаюць іх на памяць.
Выхаваныя ў духу гераізму другой сусветнай вайны, мы самі гулялі ў тую вайну, забіваючы найвялікшых на свеце разявак сярод салдат — “фрыцаў”. І не важна, што такой вайны, як у старых савецкіх фільмах, ніколі не было, для нас яна была створана такой і такой застанецца. І нават бойня ў “Шарагоўцу Раяне” гэтага не зменіць.
Клюшкай і кошыкам
Баскетбол называюць у Літве другой рэлігіяй. Так было не заўсёды, бо ў свой час ён саступіў поле “народнай” гульні шматнацыянальнай імперыі — хакею. Кошык для гульні быў тады раскошай (з нашага двара яго ўвесь час кралі суседскія дзеці), у той час як каткі на замерзлых копанках, азёрах ці нават тратуарах былі штодзённасцю нашых зім. Амаль кожны з нас меў хакейную клюшку, а вечарамі мы сядалі перад тэлевізарам, каб пахварэць за каманду СССР, якая давала ў косці хлопцам з кляновым лістом на грудзях.
Праўда, адначасова шмат свядомых (дарослых) літоўцаў, таксама прыляпіўшыся да экрана, цешыліся з кожнага голу, забітага ў “свае” вароты. Толькі ў спорце можна было зрабіць прыкрасць Расіі і на нейкае імгненне перамагчы яе. У нас пашырылася меркаванне, што літоўскае адраджэнне пачалося менавіта з баскетболу, хоць пры гэтым забываюць, што адраджэнне ў той час пачыналася і ў іншых краінах сацлагеру, дзе баскетбол не карыстаўся такой павагай. Але з гэтага можна зрабіць і адваротную выснову. Калі б гэтая гульня не зрабілася ў свой час адзінай легальнай зброяй супраць расійцаў, калі б гэтых пяцярых ёлупаў, якія лёталі ад коша да коша, не ўзносілі ў ранг герояў, а спорт — да ўзроўню палітыкі, невядома, ці здабылі б мы пазней, ужо як вольная краіна, тры алімпійскія медалі запар.
Адзін з найпрыемнейшых успамінаў пра тыя часы звязаны з бунтам супраць тых самых часоў. А бунт гэты не заўсёды быў такім пасіўным, як, напрыклад, калектыўнае сядзенне перад тэлевізарамі, калі за золата змагаліся каўнаскі “Жальгірыс” і маскоўскі ЦСКА. Каталізаваны часам нечай адвагай ці нават геройствам, гэты бунт выліваўся на вуліцы, душыўся і паўтараўся, як толькі падрастала новае пакаленне, якое не пакаштавала яшчэ гвалту на ўласнай скуры.
Можна зайздросціць альбо, наадварот, спачуваць такім дзяржавам, як Бельгія ці Галандыя: у іх няма формы. Літва здаўна мела два бакі: перад, ці твар, які крывіўся або прыхільна ўсміхаўся ў тым ці іншым напрамку (усходнім ці заходнім), і зад, які быў павернуты ў процілеглым кірунку і які мы ўсімі спосабамі імкнуліся зберагчы ад любых замахаў з боку чужынцаў. Толькі што ўзніклая язычніцкая дзяржава пашыралася на ўсход, спрабуючы стрымаць германскія ордэны, якія напіралі з захаду. У нейкі час Літвой нават сумесна кіравалі два князі-браты: Ягайлаў бацька Альгерд прасоўваўся на ўсходнія славянскія землі, а Вітаўтаў бацька Кейстут дбаў пра бяспеку другога краю дзяржавы. Потым мы павярнуліся на захад, якім у той час стала Польшча, затым зноў на ўсход, пад апеку царскай Расіі, на захад, на ўсход, на захад.
Жыццё на такім раздарожжы вымушае амаль кожнае другое пакаленне адчуць на ўласнай скуры, як гэтая няхай і невялікая краіна мяняе сваё месца на мапе свету, здзяйсняе пераацэнку вартасцей і выконвае даўнюю абяцанку “хто быў нічым, той стане ўсім”. Адсутнасць сапраўдных эліт, прыродных багаццяў і аўтарытэтаў на працягу цэлага стагоддзя значна ўскладняла Літве рух наперад. Адраджэнскія эліты, з якіх звычайна пачынаецца дзяржаўная незалежнасць, не паспяваюць сысці са сцэны і саступіць месца сапраўдным элітам, як лад мяняецца, краіна паварочвае на 180 градусаў і прыходзіць новае пакаленне адраджэнцаў. Людзей раздражняе, калі даўнія савецкія пасрэднасці робяцца “ўсім”, а інтэлігенцыя, якая ў той, варожай ёй сістэме была, прынамсі, паважаная, сёння, калі пануе этас грошай, губляе нават павагу. Калі я паркую свой “опель аскона” (1985 году выпуску) побач з новым шыкоўным “мерседэсам”, мне не дае спакою думка, ці не прыгадае яго ўладальнік часоў, калі ён пачынаў свой шлях у бізнес, і ці не выб’е мне бакавой шыбы, спакушаны маёй магнітолай. Менавіта такім шмат каму бачыцца паходжанне капіталаў сённяшніх “новых літоўцаў”.
Чорныя бананы
Савецкая сістэма мела адну ўнікальную рысу: утойваючы праўду, яна захоўвала здароўе грамадзянам. Апрача пагрозы ядзернай вайны, якой нас доўга палохалі, уся астатняя інфармацыя была дадатнай. “Такая і такая надаіла больш за ўсіх малака; завершана будаўніцтва новай электрастанцыі; калгас набыў новы камбайн, і цяпер кожны энскі калгаснік збярэ ўдвая большы ўраджай; пракладваецца новы адрэзак Байкала-Амурскай магістралі, дзе плячо ў плячо працуюць людзі з усіх 15 братніх рэспублік — расіец і грузін, туркмен і літовец, казах і эстонец”. Ніхто не казаў аб тым, што пройдзе некалькі год і магістраль тая акажацца непатрэбнай, а ў новапабудаваных сібірскіх гарадах людзі застануцца без працы, аб тым, што дзеля будаўніцтва Каўнаскай гідраэлектрастанцыі давялося затапіць некалькі вёсак і выселіць тых, у каго не толькі дом, але і косці продкаў апынуліся пад вадой. Тым больш не псавалі нам сну войны на Блізкім і Далёкім Усходзе, землятрусы — усё тое, што сёння называецца “міжнароднымі навінамі”. Мы не былі часткай міжнароднай супольнасці, а ў нас адбываліся толькі прагрэсіўныя падзеі.
Год таму аўтобус з маладымі і старэйшымі пісьменнікамі пасля заканчэння ўрачыстасцей у Друскеніках, дзе штогод адбываецца своеасаблівы паэтычны семінар (часцей за ўсё ў першай палове кастрычніка), па дарозе завітаў у згаданы парк Грута. Для многіх гэта было першае наведанне могілак старых савецкіх помнікаў. Шмат якія з іх я бачыў на ўласныя вочы ўпершыню. Пад чатырма камунарамі, што ўзяліся за рукі, мы сфатаграфаваліся ўчатырох — чатыры пісьменнікі, расстаўленыя паводле веку так, як камунары на пастаменце. Чатыры камунары — гэта чатыры літоўскія камуністы, закатаваныя ў турмах міжваеннай Літвы, ахвяры тагачасных антыкамуністычных улад. Мой клас быў названы ў гонар аднаго з камунараў. Вуліца, на якой я жыў, таксама называлася Камунараў. Я няшмат ведаў тады пра французскія рэвалюцыі, і таму гэтае слова асацыіравалася ў мяне толькі са згаданай чацвёркай.
У парку мы знайшлі некалькі Вінцасаў Міцкявічусаў-Капсукасаў — помнікаў аднаму з першых літоўскіх камуністаў, мянушкай якога быў названы літоўскі горад Марыямпаль (старэйшыя людзі ўсё яшчэ называюць яго Капсукас), а прозвішчам — Віленскі ўніверсітэт. За апошняе Чэслаў Мілаш пакпіў з нас у “Пошуках Бацькаўшчыны”: Віленскі ўніверсітэт, дзе ступала нага Адама Міцкевіча, у савецкія часы нарэшце ўпрыгожыла прозвішча вялікага паэта. Гэта значыць Міцкявічуса-Капсукаса.
Быў і Сталін, і Чарняхоўскі з цяперашняй Плошчы самакіравання ў Вільні, і галоўны помнік савецкай Літвы — бронзавы Ўладзімір Ленін, які стаяў у цэнтры Вільні на цяперашняй Лукішскай плошчы і правай рукой паказваў адным на ўпраўленне КДБ, а ўсім другім — на адзін з найбольшых у сталіцы рэстаранаў “Таўрас” — каму як пашанцавала.
Мы ішлі па гэтых могілках, жартуючы, пстрыкаючы фотаапаратамі, пазіруючы, як раптам на ўскрайку парку я заўважыў адзін белы помнік і замёр у здзіўленні. Я адзін ведаў, каму належыць гэты белы твар на фоне белага конскага лба. Вітаўтас Путна. Вылеплены вядомым літоўскім скульптарам Гедымінасам Якубонісам. Іронія лёсу выявілася ў тым, што гэтая яго скульптура апынулася тут, у той час як ягоны ж на чатыры гады старэйшы помнік Адаму Міцкевічу стаіць, акружаны пашанай, каля касцёлу святой Ганны і нагадвае пра першы мітынг 16 лютага 1987 году — пачатковы этап літоўскага адраджэння.
Памятаю, колькі было спрэчак наконт таго, ці павінен палкаводзец Вітаўтас Путна сядзець на кані, бо першы праект быў менавіта такі. Урэшце было вырашана, што савецкі народ не ставіць помнікаў коням, і ад жарабца засталася адна галава. Вітаўтас Путна — гэта адзіны, на думку савецкай улады, варты помніка чалавек, які паходзіць з маіх мясцін і з’явіўся на свет літаральна за некалькі кіламетраў ад радзімага дому польскага містыка Анджэя Таваньскага. У міжваенны перыяд Путна быў военачальнікам маладой савецкай дзяржавы, змагаўся з калчакоўцамі, кіраваў атрадамі Чырвонай Арміі ў вайне з палякамі, хадзілі нават чуткі, што ён адбіў у Пілсудскага і Жалігоўскага ахвоту ісці на Літву і тым самым выратаваў рэшту краіны ад польскай акупацыі. Можа, у гэтым ёсць частка праўды, тым больш што радзіма Путны — вёска Мацкона знаходзіцца не так далёка ад дэмаркацыйнай лініі, якая аддзяляла Літву ад Віленшчыны.
Пазней Путна выконваў абавязкі ваеннага аташэ СССР у Японіі, Фінляндыі, Германіі, Вялікабрытаніі, а ў 1937 годзе, падобна да многіх высокапастаўленых асоб, быў расстраляны на загад Сталіна. Вось і ўся біяграфія. Літве нічым нашкодзіць не паспеў, але нічым і не паспрыяў, каб застацца ўпрыгажэннем цэнтральнай плошчы ў маім пасёлку.
Але гэта толькі жменя біяграфічных звестак, якія не маюць нічога супольнага з тым, што я адчуваў, стоячы перад белым помнікам у Груце. Я стаяў перад дрэвам майго дзяцінства, якое, здавалася, знікла, было знішчана навальніцай ці проста ссечана і пушчана на дошкі. Аж выявілася, што не: яго толькі вырвалі з каранямі і перасадзілі. Я ўспамінаў сваё дзяцінства — вось што адбывалася ўва мне, калі я там стаяў. Ужываючы навуковыя тэрміны, я перажыў рэфлексійны шок (аб гэтым я пісаў магістарскую працу), калі адна драбніца раптоўна затрымлівае час і на момант прыадчыняе браму вечнасці. У гэтым імгненні змяшчаецца ўсё: і піянерская атрыбутыка, і прысяга пад згаданым помнікам Путну, калі мы ўступалі ў піянеры, і ўсведамленне, што гэта ўсё ўява. А поруч з усім гэтым — звычайнае жыццё пасёлка, і людзі, большасць з якіх па-ранейшаму жывуць там, і азёры, якія засталіся такія самыя, толькі больш зараслі, і аранжавыя “Жыгулі”, якія кожны вечар ставіў пад акно бацька, і знакамітая юная спявачка Вайда, якая жыла ў нашай шматпавярхоўцы і ў свой час была самым вядомым дзіцем у Літве — славу ёй прынесла песня “Чунга-чанга” з папулярнага савецкага мультфільму, якую яна выконвала на дзіцячым музычным конкурсе. Мы ганялі на веласіпедах, да ночы гулялі ў мяч на двары, гушкаліся на арэлях, калі закрылі дзіцячы сад і бацька той самай Вайды, старшыня пассавету, паклапаціўся, каб гушкалка з былога дзетсаду была перанесена ў двор ягонай дачкі. Раз у некалькі год у пасёлак прывозілі бананы, і нашы маткі, некалькі гадзін прастаяўшы ў чарзе, прыносілі іх дадому. Аднойчы мая мама нават напісала ў Маскву, каб ёй прыслалі бананы поштай. І прыслалі. І хоць яны былі зусім счарнелыя, мы паклалі іх на хрустальнае блюда, елі і частавалі гасцей. Было смачна.
Звычайнае дзяцінства, калі не хапала многіх рэчаў (не толькі бананаў) і адначасова лепш цанілася тое, што даставалася так рэдка і насілу. Пасёлак, вядома ж, змяніўся. Няма белага твару на фоне белага конскага лба, калгасаў, куды мы ездзілі на бульбу, а часам і летам дапамагалі вазіць сена, каб пакласці ў скарбонку трохі грошай. У “яўрэйскім Крамлі” (так зваўся найстарэйшы будынак з чырвонай цэглы ў цэнтры, дзе ў міжваенны перыяд месціліся яўрэйскія крамы) зноў з’явіліся магазінчыкі, у колішняй адзінай у пасёлку сталоўцы цяпер знаходзіцца сучасны супермаркет майго аднакласніка, а ў будынку адзінага ў нас рэстарану размясціўся суд. Затое поўна іншых кавярань, бараў, у дзіцячым садзе, адкуль Вайдзін бацька некалі даставіў гушкалку, з’явілася гасцініца, а на месцы былой гасцініцы — стаматалагічны кабінет маёй суседкі Аўрэліі і кафэ з більярдам старога бацькавага сябра Гофмана, які ў даўнейшыя часы працаваў на будоўлі і меў багатую калекцыю заходніх кружэлак.
Толькі берагі возера, як я ўжо казаў, вельмі зараслі трыснягом і чаротам. Але якраз нядаўна я прачытаў у мясцовай газеце, што ў возера збіраюцца запусціць нейкіх кітайскіх рыб — белых амураў, якія гэтым трыснягом і чаротам кормяцца. Белыя амуры жывяцца травой, вырастаюць на паўтара метра, вудай іх не зловіш, хіба што будзеш сядзець на беразе возера і чакаць, бо яны, здаецца, як згаладнеюць, часам самі выскокваюць на бераг паскубсці травы, а наеўшыся, вяртаюцца ў ваду. “Дык нельга будзе купацца, — палохаецца мама, — калі гэтыя вялізныя рыбы развядуцца”. “Павылоўліваем, — супакойвае яе бацька. — Вунь, Вацыс, Юргіс адным махам павыцягваюць тых амураў”. І я думаю, што сапраўды павыцягваюць. Для чалавека, выхаванага ў савецкі час, няма нічога немагчымага.
Мы выраслі незвычайна загартаванымі. Я асабліва адчуваю гэта, гледзячы ў наіўныя твары людзей з Захаду. Што гэтыя велізарныя вегетарыянцы, белыя амуры, нам, людзям Усходу, якія пакаштавалі ўсякага. Абы не ашукала нас гэтая святая наіўнасць.
На беларускую мову пераклаў
Сяргей Петрыкевіч
ИСТОЧНИК: ЖУРНАЛ "ARCHE" 6 2001 ГОД
Марыюс Івацкявічус
літоўскі празаік і драматург, аўтар раману “Гісторыя з хмары”. Гэтае эсэ было ўзятае з падрыхтаванай да друку кнігі “Настальгія”.
Я якраз пераскочыў з адной эпохі ў другую. Зусім не для таго, каб напісаць тэкст пра настальгію па савецкіх часах. Я пасварыўся з жанчынай і з яе шыкоўных апартаментаў у прыгарадзе Вільні перанёсся ў сваю кватэру ў Каралінках. Шматпавярховы дом, збудаваны за Брэжневым, побач фантан, які даўно не дзейнічае, двор у выбоінах, мясцовыя гастраномы (некалі яны называліся “Космас” і “Сатурн”), тралейбусны прыпынак “Касманаўтаў” і да таго падобныя рэчы, якія павінны былі дапамагчы нам як мага ясней зразумець, што космас пакаралі літоўцы. Цяпер усё гэта здаецца непрыемна ўстарэлым — гэтыя лесвічныя клеткі, і людзі, што сядзелі на лаўках цэлымі гадзінамі, і дні, якія міналі быццам у нудным дзяжурстве або чаканні нечага, што вернецца ці зменіць усё да непазнавальнасці. Мы былі прызвычаеныя жыць паволі. Піць і абсмоктваць ва ўспамінах мінулае. Хоць бы гэты фантан, у якім калісьці плёхалася вада. Кожны час нясе з сабой людзей, вымушаючы іх з’яўляцца на свет, кахаць, цешыцца маладосцю, і яшчэ ніводзін лад не здолеў гэтага змяніць, савецкі ў тым ліку. Часам лады, нават самыя жорсткія і нялюдскія, прыводзяць да таго, што людзі, якія ў іх выраслі, атаясамліваюць тугу па прамінулым жыцці з тугою па самім ладзе. Згадкі пра першыя спатканні або студэнцкія гады непарыўна з’ядноўваюцца з яго атрыбутамі.
Не магу сказаць, што сярод усіх народаў Цэнтральнай і Ўсходняй Еўропы літоўцы найчасцей блытаюць гэтыя два віды настальгіі. Можа, якраз наадварот. Больш таго, самая антысавецкая частка нашага народу жыве ў пастаянным страху перад настальгіяй па савецкіх часах і нават спрабуе забараніць астатнім тужыць па маладосці.
У адным лесе на поўдні Літвы адзін прадпрымальнік, які распанеў на гандлі грыбамі, залажыў парк, што выклікаў немалыя спрэчкі. У гэты парк, які завецца паркам Грута, з усіх літоўскіх плошчаў былі звезены савецкія помнікі. Менавіта з гэтай нагоды грамадскасць падзялілася на тры групы.
Адны (самыя непрымірымыя) крычалі, што парк з’яўляецца здзекам з памяці ахвяр савецкага рэжыму і найгоршым прыкладам для маладога пакалення, якое ўбачыць “вялікіх савецкіх правадыроў”, ізноў узнесеных на п’едэстал. Прадпрымальнік абяцаў ім абгарадзіць парк калючым дротам, каб ад гэтай уяўнай пашаны не засталося ані знаку: калі ўжо немагчыма засадзіць за краты саміх правадыроў, апляцём дротам хоць бы іх каменныя выявы. Больш памяркоўныя абаранялі парк як доказ таго, што нацыя пазбавілася ідалаў. Прагматыкі, у сваю чаргу, выказвалі пажаданні цалкам перанесці парк у цэнтр Вільні, дзе ён зрабіўся б найпершай славутасцю для турыстаў.
Адсутнасць чацвёртай катэгорыі — тых, хто жадаў бы ліквідацыі парку і вяртання помнікаў на ранейшыя месцы, — азначае, што настальгіі па ладзе сапраўды няма.
“Цюльпан” і іншыя набыткі гісторыі
Памерлы за савецкім часам і ўваскрэслы сёння чалавек не знайшоў бы не толькі знаёмых помнікаў, але таксама аўтаматаў з газіраванай вадой на кожным рагу, дзе вада з сіропам каштавала тры капейкі, а без сіропу — капейку. Не знайшоў бы прывазных бочак з квасам і півам пры кожным магазіне, напаткаў бы ад сілы адну ці дзве “Лады”, “Волгі” ці “Масквічы”. Праўда, знайшоў бы добра ўсім вядомую булку за тры капейкі, да якой ніводная іншая назва не прыжылася. Няхай і запакаваная ў фольгу, яна па-ранейшаму называецца “тры капейкі”, хоць каштуе дваццаць пяць літоўскіх цэнтаў.
Калі б гэта гэта быў мастак ці літаратар, памерлы дваццаць пяць год таму, які пры жыцці не цураўся ўцех, ён знайшоў бы адзін рэлікт у самым цэнтры Вільні — рэстаран “Нерынга”. Гэтая слынная ўстанова цудам ацалела і, амаль не змяніўшыся, па-ранейшаму мае прыхільнікаў. Ратуюць яе, напэўна, народжаныя ўжо ў вольнай прэсе легенды пра “непаўторнае жыццё” колішняй віленскай багемы і яе паклоннікаў у гэтым рэстаране. Старая багема вымерла або пастарэла, новая памяняла прапіску, але “Нерынга” засталася, і часам квартэт ветэранаў выконвае там настальгічныя рэтра-мелодыі.
А зрэшты, “Нерынга” — не адзіная забягалаўка тых часоў, пра якую ходзяць легенды. Астатнія, якія хутка пазнікалі або памянялі назвы, гаспадароў і фасады, таксама не засталіся ў забыцці. Пры гуках назваў “Вайва”, “Ротунда”, малочны бар “Блініне”, кафэ-марожанае “Лядайне”, “Літаратурны” ў Вільні альбо “Цюльпан” ці “Метраполія” ў Каўнасе не ў аднаго пяцідзесяцігадовага зашчыпле вочы. Забягалавак было няшмат, але амаль усе яны ўвайшлі ў гісторыю.
Няма цёткі Юлі
Тры лаўрэаты Нобелеўскай прэміі — Гюнтэр Грас, Віслава Шымборска і Чэслаў Мілаш — у кастрычніку 2000 году прыехалі ў Вільню, каб на вуліцы Людвісарскай адкрыць мемарыяльную дошку чацвёртаму — Іосіфу Бродскаму. Чытаючы з гэтай нагоды Бродскага, Мілаш зрабіў характэрную памылку: “Літоўцы — найлепшы народ у Літве” (і тут жа паправіўся — “у імперыі”).
У камяніцы побач з домам па вуліцы Людвісарскай некалькімі днямі раней памерла бабулька — стрыечная сястра маёй мамы. Паўстагоддзя таму яе жытло стала прытулкам для цэлай сям’і, якая вярнулася з высылкі з Архангельскай вобласці. У трох пакоях размясціліся дзве радзіны — 12 чалавек. З цягам часу сем’і разрасталіся і раз’язджаліся, аж пакуль у кватэры не засталіся двое — цётка Юля з мужам.
На пахаванні можна было пачуць, што ў магілу кладуць не проста жанчыну, а цэлую эпоху. “Цётка Юля была асобай, вакол якой гуртаваліся ўсе… Цётка Юля памерла… Няма цёткі Юлі…” — казалі сваякі — прадпрымальнікі, рабочыя, беспрацоўныя. “Пасля ўсіх майскіх і лістападаўскіх дэманстрацый мы збіраліся ў цёткі Юлі”. Так было. Але памерла гэта ўсё раней, чым у іншы свет адышла цётка. Навошта збіраліся ў яе? Каб яшчэ раз перажыць адчуванне страчанай еднасці? “Людзі больш між сабой сябравалі” — вось найчасцей называная перавага тых часоў. З аднаго боку, да сяброўства былі змушаны, займаючы камунальныя кватэры з супольнай кухняй, ванным пакоем і сценамі, аклеенымі паперай. Былі змушаны расстаўляць святочныя сталы ў некалькіх пакоях адразу, бо тыя былі занадта малыя. Праўда, маглі заставіць іх ежай дзякуючы таму, што прадукты каштавалі няшмат. З другога боку, рытм жыцця быў у некалькі разоў павальнейшы, і вольны час даводзілася нечым запаўняць.
У фільме Эльдара Разанава “Іронія лёсу, ці Лёгкі дух!” герой, на добрым падпітку памылкова засунуты ў самалёт “Масква — Ленінград”, у чужым горадзе знаходзіць такую самую вуліцу і дом, такую самую кватэру, як у сябе ў Маскве, адчыняе яе сваім маскоўскім ключом, і нават мэбля ў кватэры не будзіць у яго падазрэння, што ён не дома. Гэты ланцуг супадзенняў, можа, трохі перабольшаны; людзям з Захаду ён наагул здаўся б прыцягнутым за вушы, але для савецкага гледача гісторыя выглядала цалкам верагоднай. Чаму б не — усе кватэры мелі амаль ідэнтычную планіроўку, іх напаўнялі секцыі, шафы і ложкі адной мадэлі, і кожны адчуваў сябе часткай аднаго вялікага ідыятызму. Гэта аб’ядноўвала людзей.
У адной радыёперадачы трое вядучых маіх гадоў успаміналі школу, чорна-карычневую форму дзяўчынак і цёмна-сінюю — хлопчыкаў, чырвоныя піянерскія гальштукі, прагулкі па школьных калідорах і воклічы дзяжурных настаўнікаў “Ходзім, ходзім, не стаім”, шалёную гонку да сталоўкі на другім перапынку, калі старшакласнікам здаралася збіваць з ног не толькі маладзейшых, але і сяго-таго з педагогаў. Я слухаў гэтую размову, і мяне не пакідала адчуванне, што яны гавораць пра маю школу, мае класы і калідоры. У гэтай размове не прамільгнула ніводнага адрознення ці неадпаведнасці, калі я мог бы сказаць: “Ну не, у нас было па-іншаму”. Гэтая радыйная тройца паходзіла з гарадоў — двое з Вільні, а адзін з Клайпеды, — у той час як я хадзіў у школу ў маленькім правінцыйным мястэчку, і ўсё-такі ўспаміны былі такія падобныя, нібыта ўсе мы сядзелі 15 год таму за адной партай.
Паміж журбой і журбой
Гэта дзіўна, але мінулы лад часткова паўплываў нават на нацыянальныя рысы літоўцаў. Два майскія святы — працы і перамогі ў другой сусветнай вайне, лістападаўскія святкаванні чарговай гадавіны Кастрычніцкай рэвалюцыі — усё гэта яднала людзей ва ўсеагульнай неабгрунтаванай радасці, хоць самі святы амаль нічога для літоўцаў не значылі або выклікалі зусім іншыя думкі. Тым не менш вымушаны аптымізм, на якім былі замяшаны і святы, і ўвесь лад, нечым нас паланіў. І мне, у той час дзіцяці, нават у галаву не магло прыйсці, што па натуры літоўцы — маркотны народ.
Свят у нас цяпер значна болей, яны не абавязковыя, але кожнае з іх агорнута бязмежнай журбой. Некаторыя іменна так і называюцца — дні жалобы, калі на нацыянальных сцягах завязваюцца чорныя стужкі. На сапраўдныя святы ніхто стужак не вяжа, але настрой пераважае падобны — мы журымся.
Мы журымся 14 чэрвеня, калі на ўсход рушылі першыя эшалоны з сасланымі, журымся 13 студзеня, калі страцілі 13 абаронцаў тэлевежы, нягледзячы на тое што за намі ў 1991 годзе была маральная перамога, а тагачасныя падзеі сталіся пераломнымі ў барабацьбе з акупацыяй і сістэмай. 16 лютага, у Дзень незалежнасці, мы не радуемся, таму што тую незалежнасць у нас неўзабаве адабралі, 11 сакавіка, у Дзень аднаўлення суверэнітэту, зноў не выпадае цешыцца, бо небагата часу аддзяляе яго ад злапамятнага 13 студзеня. Нават Дзень маці, які выцесніў Міжнародны жаночы дзень, адназначна звязаны з савецкай традыцыяй, адзначаецца хутчэй як дзень памерлых матак, чым тых, што з намі. Мяркую, што толькі час можа паказаць, быў смутак нашых нацыянальных свят процівагай савецкаму аптымізму альбо мы проста такія ёсць.
Адзетыя, але галодныя
Стабільнасць — вось па чым мы іншым разам сумуем. Многія адчуваюць сябе так, нібыта спазніліся на цягнік. Банкруцтвы банкаў, інфляцыя — усё тое, да чаго прывык Захад, у нас з’явілася ў дзікім выглядзе і сталася неспадзяванкай для наіўных і непадрыхтаваных людзей. Тое, што было звычайным, зрабілася раскошай, і наадварот: машыну можна купіць за некалькі заробкаў, не чакаючы ў чарзе дзесяць год. Людзі, якія некалі былі голыя, але сытыя, раптам адчулі сябе адзетымі, але галоднымі. Права на працу ператварылася ў магчымасць быць беспрацоўным, паездка ў былую “неабсяжную” айчыну стала куды цяжэйшай за наведанне Парыжу і г.д. Неабходнасць абдумваць кожны крок — праз знікненне апякунскага механізму над галавой — шмат каго пазбавіла раўнавагі. Стаячая вада змянілася бурлівай плынню, у якую не ўсім было дадзена ўліцца.
Некалі літовец, латыш ці эстонец быў грамадзянінам Краіны Саветаў першага гатунку. У той вялізнай дзяржаве мы былі Захадам ва ўсіх адносінах. Цяпер мы зрабіліся ўсходам Еўропы і зноў і зноў мусім высвятляць, хто мы і адкуль.
Даўнейшая Вільня толькі цяпер, калі змяніліся не толькі назвы вуліц, але і сам горад, пачынае сцірацца ў людской свядомасці. Яшчэ некалькі год таму, нягледзячы на новыя шыльды на дамах, людзі ўвесь час па звычцы праходзілі вуліцай Горкага, збочвалі на бульвар Леніна, потым падымаліся па вуліцы Касманаўтаў ў бок вакзалу, мінаючы вуліцу Саветаў, альбо ішлі ў процілеглым кірунку — па вуліцы Дзяржынскага ў напрамку Палацу піянераў ці Музею рэвалюцыі. Сёння гэты маршрут выглядае так: Вялікая, Замкавая, Завальная, Стэфанская, Кальварыйская, бульвар Гедзіміна, Палацы вучняў або школьнікаў.
Было мастацтва, была літаратура
Савецкая Літва — гэта краіна, у якой людзі жылі, аб’яднаныя супольнай тайнай. Кожны ў глыбіні душы ведаў, што можа жыць лепш, што ён больш працавіты, чым выглядае звонку. Літоўцы, як магло падацца, бераглі сябе, чакаючы лепшых часоў, робячы роўна столькі, колькі ад іх патрабавалася. Гэтая тайна таксама яднала людзей. А калі нарэшце тайнае стала яўным і выявілася, што рэзервы не такія і вялікія, як меркавалася, усіх ахапіла расчараванне. Прыкладам можа быць літаратура. Пісанне паміж радкоў лічылася моцным бокам нашай літаратуры, хоць хто ведае, ці былі мы сярод савецкіх народаў выключэннем. У свеце, аднак, верылі, што свабоднаму літоўскаму пісьменніку напэўна будзе што сказаць. Аказалася, што не. Высокая літаратура перажывае сёння крызіс, бо творцы, якія пісалі паміж радкоў, не навучыліся пісаць па-іншаму, а новыя яшчэ не з’явіліся.
Крызіс перажывае не толькі мастацтва ў цэлым, але і старыя яго прадстаўнікі, якія страцілі даўнейшыя прывілеі і пашану. Пісьменнік пасля выдання раману не толькі не атрымлівае кватэры, машыны, але вымушаны задавальняцца мізэрным тыражом свайго тварэння і са слязой у воку прыгадваць, як ён выдаваўся некалі сотнямі тысяч экзэмпляраў. Штотыднёвік “Літэратура ір мянас” (“Літаратура і мастацтва”), які сёння ледзь сточвае канцы з канцамі, у свой час належаў да найпрэстыжнейшых. Нават мае бацькі, тагачасныя студэнты медінстытуту, лічылі сваім абавязкам купляць яго па суботах.
Я не прамяняў бы ніводнага напісанага сёння радка на колішнія сотні квадратных метраў жылплошчы, але, урэшце, мне ніколі не даводзілася паспытаць увагі, якой у савецкія часы надзялялі дзеячаў мастацтва. Хто ведае, ці не апаноўвала б мяне сёння туга, калі б, пяцідзесяцігадовы, згалелы і не прыстасаваны да новага жыцця, я блукаў па віленскіх вуліцах, сягаючы ў памяці на 20 год у мінулае.
Двухсот-трохсоттысячныя тыражы мастацкай літаратуры ў краіне, якая ледзьве налічвала тры з паловай мільёны жыхароў, не былі нармальнай з’явай. Сённяшнія лічбы сведчаць, колькі людзей сапраўды чыталі кнігі, а колькі куплялі іх дзеля снабізму. Папулярнасць літаратурнага штотыднёвіка таксама не адлюстроўвала тагачаснага зацікаўлення літаратурай, проста гэта была адзіная газета, у якой праз заслон цэнзуры часам прабівалася смялейшая думка. І ўсё-такі цікавасць да літаратуры і мастацтва была большай. Праз адсутнасць больш даступнага заменніка людзі — нават сённяшнія аматары мыльных опер і бульварных раманаў — вымушаны былі спасцігаць больш глыбокія, хоць і насычаныя ідэалогіяй творы. Такі культурны гвалт, як і любы іншы, нельга ўхваліць, і ўсё ж з усіх відаў гвалту гэты, бадай што, найбольш прынадны.
Перавагі жыцця за дротам
Нягледзячы на тое што імперыяй кіраваў — ці, можа, павінен быў кіраваць — пралетарыят, адукацыя была справай прэстыжу. Гэта парадокс, але пасля знішчэння міжваеннай літоўскай інтэлігенцыі, прызнанай самым небяспечным класавым ворагам, савецкая ўлада пачала гадаваць сабе новую, лаяльную генерацыю інтэлігентаў, якая ўрэшце аказалася далакопам свайго мецэната.
Рызыкуючы нажыць сабе ворагаў, асмелюся сцвярджаць, што такое абнаўленне мела і свае пазітыўныя бакі. Зразумела, не для міжваеннай інтэлігенцыі. Сапраўды, цяжка ўявіць, як выглядала б сённяшняя Літва, калі б не завіруха другой сусветнай вайны і пасляваеннага перыяду. Аднак калі палічыць амаль мільён літоўскіх эмігрантаў у ЗША і Заходняй Еўропе за спадкаемцаў тагачаснай інтэлігенцыі і дапусціць, што, каб не савецкі перыяд, сённяшняя Літва мела б такую самую ментальнасць і стваральную моц, давялося б прызнаць і сёе-тое іншае: жыццё за калючым дротам выхавала ў нас лепшыя рысы, чым тыя, што ўзніклі на вольнай (у сэнсе правоў чалавека) эміграцыі.
Сённяшняе літоўскае мастацтва не сказала яшчэ на поўны голас слова аб савецкім часе. З другога боку, сваёй чаргі чакаюць ненапісаныя і нязнятыя (а таксама неасэнсаваныя) тэксты і фільмы пра больш далёкае мінулае — міжваенны перыяд, другую сусветную вайну і “вайну пасля вайны”, як сёння часта называюць партызанскую барацьбу, якая ішла ў Літве сама меней дзесяць год. Прайшло яшчэ толькі дзесяцігоддзе ад часу з’яўлення гучных кніг, якія выкрывалі савецкі маразм, у свядомасці народу барацьба з саветчынай усё яшчэ ідзе, па-ранейшаму пануе пэўнае бязладдзе, таму разважаць пра тугу па нядаўнім ладзе нашым мастакам слова няёмка. Дагэтуль мы падлічваем панесеныя страты, дазнаёмся, што і мы не святыя, што не толькі мы самі пакутавалі, але і праз нас пакутавалі іншыя, напрыклад, яўрэі. Асэнсаваць цэлае стагоддзе за дзесяць год нялёгка, тым больш што толькі нядаўна мы атрымалі свабоду ацэньваць мінулы перыяд не “так, як трэба”, а так, як было напраўду. Таму ацэнкі, натуральна, спазняюцца, тое, што ўжо павінна быць асэнсавана, адкладваецца на пасля, і я не здзіўлюся, калі найлепшы твор пра савецкія часы напіша некалі чалавек, які тых часоў наагул не пакаштаваў.
Сам я часта думаю, што маё пакаленне (я нарадзіўся ў 1973 годзе) цалкам адрозніваецца ад усіх тых пакаленняў, якія называюць страчанымі. Я выхоўваўся ў імперыі зла і ў той жа час не быў пакалечаны ёю, як гэта сталася з маімі бацькамі. У самую пару насталі “добрыя” часы, і амаль адначасова я атрымаў атэстат сталасці і свабоду. Гэта была нібыта двайная свабода, уступленне ў самастойнае жыццё як у прыватным, так і ў грамадскім сэнсе. Я меў шчасце ў тым, што спазнаў на ўласным вопыце дзве сістэмы, якія спрадвек спадарожнічалі чалавецтву, бо такі досвед выпадае не кожнаму.
Раю няма і не будзе
Вяртаючыся да настальгіі… Калі яна і ёсць, то не па ўсім савецкім перыядзе. Хто ведае, ці прызнаецца калі хто-небудзь у Літве ў настальгіі па часах перад хрушчоўскай адлігай? Для Літвы сталінскі перыяд быў, мусіць, страшнейшы за любую вайну. Гэта найчарнейшая паласа жыцця народу, і я не думаю, каб той час быў прыемны нават тым, хто выконваў волю Сталіна. Тагачасная Літва нагадвала сённяшнюю Чачэнію, з паверхні якой сцёртыя горы, а ў галовах барацьбітоў трохі менш фанатызму, бо рэлігія і тэмперамент іншыя. Аднак і метады тых, хто атакаваў, і заўзятасць тых, хто абараняўся, былі амаль такія самыя. І амаль такой самай была атмасфера паўсюднага страху.
Пасля смерці Сталіна Літва з краіны, што найбольш супраціўлялася акупацыі і ператварэнню ў “братнюю рэспубліку”, робіцца часткай СССР, якая старанна лавіруе, каб здабыць карысць для сябе. Хрушчоў загадвае ўсю бацькаўшчыну засеяць кукурузай, і літоўцы не супраціўляюцца гэтаму, для падману вока сеючы кукурузу ўскрай палеткаў пшаніцы. Такія прыклады можна доўжыць, цяжка сказаць, наколькі яны верагодныя, але кожная легенда мае нейкі рэальны грунт. Пацвярджэннем гэтаму з’яўляюцца нашы дарогі. Пад крылом Расіі, адвеку вядомай кепскімі дарогамі, Літве ўдалося выбудаваць такія аўтастрады, якіх марна шукаць не толькі на абшарах былога Савецкага Саюзу, але і ў іншых краінах сацыялістычнага лагеру. Прычынай былі шчодрыя дары, якія ішлі з Вільні ў Маскву, дзе дзялілася агульнасаюзная каса. Калі настала пара будаваць дабрабыт вольнай ужо айчыны іншымі метадамі, такімі, як развіццё эканомікі, то, не заглыбляючыся ў навуковыя дэталі, якіх сам не ведаю, скажу толькі адно: старыя навыкі засталіся. Карупцыя, якая ў свой час ратавала нам жыццё, цяпер заганяе нас саміх у галечу.
Але вернемся да настальгіі. У 1990 годзе свет з чорна-белага зрабіўся каляровым. Пры саветах усе добра ведалі адно: улада хлусіць наконт загніваючага капіталізму і нашай светлай будучыні. Хлуснёй мы лічылі і ўсё астатняе, што на самай справе было праўдай. Светлая будучыня, якую мы будавалі, ведаючы, што не пабудуем, на нашу думку, чакала нас за жалезнай заслонай. Лічачы свой свет ледзь не ўвасабленнем зла, мы верылі, што той, другі, — гэта ўвасабленне дабра. Гэтая вера грэла нас. Але, як выявілася, няма раю на зямлі.
Кабельнае тэлебачанне квітнее ў Літве ў вялікай ступені дзякуючы таму, што літоўцы хочуць глядзець расійскія праграмы. А глядзець іх яны хочуць галоўным чынам дзеля старых савецкіх фільмаў, якія будзяць настальгію па ранейшым часе. Фільмы, ад якіх у свой час усіх ванітавала і якія ганебна прайгралі ў канкурэнтнай барацьбе за гледача, калі на экраны завіталі першыя мексіканскія і амерыканскія мыльныя оперы, сённня пераглядаюцца зноў і зноў. Многія ведаюць іх на памяць.
Выхаваныя ў духу гераізму другой сусветнай вайны, мы самі гулялі ў тую вайну, забіваючы найвялікшых на свеце разявак сярод салдат — “фрыцаў”. І не важна, што такой вайны, як у старых савецкіх фільмах, ніколі не было, для нас яна была створана такой і такой застанецца. І нават бойня ў “Шарагоўцу Раяне” гэтага не зменіць.
Клюшкай і кошыкам
Баскетбол называюць у Літве другой рэлігіяй. Так было не заўсёды, бо ў свой час ён саступіў поле “народнай” гульні шматнацыянальнай імперыі — хакею. Кошык для гульні быў тады раскошай (з нашага двара яго ўвесь час кралі суседскія дзеці), у той час як каткі на замерзлых копанках, азёрах ці нават тратуарах былі штодзённасцю нашых зім. Амаль кожны з нас меў хакейную клюшку, а вечарамі мы сядалі перад тэлевізарам, каб пахварэць за каманду СССР, якая давала ў косці хлопцам з кляновым лістом на грудзях.
Праўда, адначасова шмат свядомых (дарослых) літоўцаў, таксама прыляпіўшыся да экрана, цешыліся з кожнага голу, забітага ў “свае” вароты. Толькі ў спорце можна было зрабіць прыкрасць Расіі і на нейкае імгненне перамагчы яе. У нас пашырылася меркаванне, што літоўскае адраджэнне пачалося менавіта з баскетболу, хоць пры гэтым забываюць, што адраджэнне ў той час пачыналася і ў іншых краінах сацлагеру, дзе баскетбол не карыстаўся такой павагай. Але з гэтага можна зрабіць і адваротную выснову. Калі б гэтая гульня не зрабілася ў свой час адзінай легальнай зброяй супраць расійцаў, калі б гэтых пяцярых ёлупаў, якія лёталі ад коша да коша, не ўзносілі ў ранг герояў, а спорт — да ўзроўню палітыкі, невядома, ці здабылі б мы пазней, ужо як вольная краіна, тры алімпійскія медалі запар.
Адзін з найпрыемнейшых успамінаў пра тыя часы звязаны з бунтам супраць тых самых часоў. А бунт гэты не заўсёды быў такім пасіўным, як, напрыклад, калектыўнае сядзенне перад тэлевізарамі, калі за золата змагаліся каўнаскі “Жальгірыс” і маскоўскі ЦСКА. Каталізаваны часам нечай адвагай ці нават геройствам, гэты бунт выліваўся на вуліцы, душыўся і паўтараўся, як толькі падрастала новае пакаленне, якое не пакаштавала яшчэ гвалту на ўласнай скуры.
Можна зайздросціць альбо, наадварот, спачуваць такім дзяржавам, як Бельгія ці Галандыя: у іх няма формы. Літва здаўна мела два бакі: перад, ці твар, які крывіўся або прыхільна ўсміхаўся ў тым ці іншым напрамку (усходнім ці заходнім), і зад, які быў павернуты ў процілеглым кірунку і які мы ўсімі спосабамі імкнуліся зберагчы ад любых замахаў з боку чужынцаў. Толькі што ўзніклая язычніцкая дзяржава пашыралася на ўсход, спрабуючы стрымаць германскія ордэны, якія напіралі з захаду. У нейкі час Літвой нават сумесна кіравалі два князі-браты: Ягайлаў бацька Альгерд прасоўваўся на ўсходнія славянскія землі, а Вітаўтаў бацька Кейстут дбаў пра бяспеку другога краю дзяржавы. Потым мы павярнуліся на захад, якім у той час стала Польшча, затым зноў на ўсход, пад апеку царскай Расіі, на захад, на ўсход, на захад.
Жыццё на такім раздарожжы вымушае амаль кожнае другое пакаленне адчуць на ўласнай скуры, як гэтая няхай і невялікая краіна мяняе сваё месца на мапе свету, здзяйсняе пераацэнку вартасцей і выконвае даўнюю абяцанку “хто быў нічым, той стане ўсім”. Адсутнасць сапраўдных эліт, прыродных багаццяў і аўтарытэтаў на працягу цэлага стагоддзя значна ўскладняла Літве рух наперад. Адраджэнскія эліты, з якіх звычайна пачынаецца дзяржаўная незалежнасць, не паспяваюць сысці са сцэны і саступіць месца сапраўдным элітам, як лад мяняецца, краіна паварочвае на 180 градусаў і прыходзіць новае пакаленне адраджэнцаў. Людзей раздражняе, калі даўнія савецкія пасрэднасці робяцца “ўсім”, а інтэлігенцыя, якая ў той, варожай ёй сістэме была, прынамсі, паважаная, сёння, калі пануе этас грошай, губляе нават павагу. Калі я паркую свой “опель аскона” (1985 году выпуску) побач з новым шыкоўным “мерседэсам”, мне не дае спакою думка, ці не прыгадае яго ўладальнік часоў, калі ён пачынаў свой шлях у бізнес, і ці не выб’е мне бакавой шыбы, спакушаны маёй магнітолай. Менавіта такім шмат каму бачыцца паходжанне капіталаў сённяшніх “новых літоўцаў”.
Чорныя бананы
Савецкая сістэма мела адну ўнікальную рысу: утойваючы праўду, яна захоўвала здароўе грамадзянам. Апрача пагрозы ядзернай вайны, якой нас доўга палохалі, уся астатняя інфармацыя была дадатнай. “Такая і такая надаіла больш за ўсіх малака; завершана будаўніцтва новай электрастанцыі; калгас набыў новы камбайн, і цяпер кожны энскі калгаснік збярэ ўдвая большы ўраджай; пракладваецца новы адрэзак Байкала-Амурскай магістралі, дзе плячо ў плячо працуюць людзі з усіх 15 братніх рэспублік — расіец і грузін, туркмен і літовец, казах і эстонец”. Ніхто не казаў аб тым, што пройдзе некалькі год і магістраль тая акажацца непатрэбнай, а ў новапабудаваных сібірскіх гарадах людзі застануцца без працы, аб тым, што дзеля будаўніцтва Каўнаскай гідраэлектрастанцыі давялося затапіць некалькі вёсак і выселіць тых, у каго не толькі дом, але і косці продкаў апынуліся пад вадой. Тым больш не псавалі нам сну войны на Блізкім і Далёкім Усходзе, землятрусы — усё тое, што сёння называецца “міжнароднымі навінамі”. Мы не былі часткай міжнароднай супольнасці, а ў нас адбываліся толькі прагрэсіўныя падзеі.
Год таму аўтобус з маладымі і старэйшымі пісьменнікамі пасля заканчэння ўрачыстасцей у Друскеніках, дзе штогод адбываецца своеасаблівы паэтычны семінар (часцей за ўсё ў першай палове кастрычніка), па дарозе завітаў у згаданы парк Грута. Для многіх гэта было першае наведанне могілак старых савецкіх помнікаў. Шмат якія з іх я бачыў на ўласныя вочы ўпершыню. Пад чатырма камунарамі, што ўзяліся за рукі, мы сфатаграфаваліся ўчатырох — чатыры пісьменнікі, расстаўленыя паводле веку так, як камунары на пастаменце. Чатыры камунары — гэта чатыры літоўскія камуністы, закатаваныя ў турмах міжваеннай Літвы, ахвяры тагачасных антыкамуністычных улад. Мой клас быў названы ў гонар аднаго з камунараў. Вуліца, на якой я жыў, таксама называлася Камунараў. Я няшмат ведаў тады пра французскія рэвалюцыі, і таму гэтае слова асацыіравалася ў мяне толькі са згаданай чацвёркай.
У парку мы знайшлі некалькі Вінцасаў Міцкявічусаў-Капсукасаў — помнікаў аднаму з першых літоўскіх камуністаў, мянушкай якога быў названы літоўскі горад Марыямпаль (старэйшыя людзі ўсё яшчэ называюць яго Капсукас), а прозвішчам — Віленскі ўніверсітэт. За апошняе Чэслаў Мілаш пакпіў з нас у “Пошуках Бацькаўшчыны”: Віленскі ўніверсітэт, дзе ступала нага Адама Міцкевіча, у савецкія часы нарэшце ўпрыгожыла прозвішча вялікага паэта. Гэта значыць Міцкявічуса-Капсукаса.
Быў і Сталін, і Чарняхоўскі з цяперашняй Плошчы самакіравання ў Вільні, і галоўны помнік савецкай Літвы — бронзавы Ўладзімір Ленін, які стаяў у цэнтры Вільні на цяперашняй Лукішскай плошчы і правай рукой паказваў адным на ўпраўленне КДБ, а ўсім другім — на адзін з найбольшых у сталіцы рэстаранаў “Таўрас” — каму як пашанцавала.
Мы ішлі па гэтых могілках, жартуючы, пстрыкаючы фотаапаратамі, пазіруючы, як раптам на ўскрайку парку я заўважыў адзін белы помнік і замёр у здзіўленні. Я адзін ведаў, каму належыць гэты белы твар на фоне белага конскага лба. Вітаўтас Путна. Вылеплены вядомым літоўскім скульптарам Гедымінасам Якубонісам. Іронія лёсу выявілася ў тым, што гэтая яго скульптура апынулася тут, у той час як ягоны ж на чатыры гады старэйшы помнік Адаму Міцкевічу стаіць, акружаны пашанай, каля касцёлу святой Ганны і нагадвае пра першы мітынг 16 лютага 1987 году — пачатковы этап літоўскага адраджэння.
Памятаю, колькі было спрэчак наконт таго, ці павінен палкаводзец Вітаўтас Путна сядзець на кані, бо першы праект быў менавіта такі. Урэшце было вырашана, што савецкі народ не ставіць помнікаў коням, і ад жарабца засталася адна галава. Вітаўтас Путна — гэта адзіны, на думку савецкай улады, варты помніка чалавек, які паходзіць з маіх мясцін і з’явіўся на свет літаральна за некалькі кіламетраў ад радзімага дому польскага містыка Анджэя Таваньскага. У міжваенны перыяд Путна быў военачальнікам маладой савецкай дзяржавы, змагаўся з калчакоўцамі, кіраваў атрадамі Чырвонай Арміі ў вайне з палякамі, хадзілі нават чуткі, што ён адбіў у Пілсудскага і Жалігоўскага ахвоту ісці на Літву і тым самым выратаваў рэшту краіны ад польскай акупацыі. Можа, у гэтым ёсць частка праўды, тым больш што радзіма Путны — вёска Мацкона знаходзіцца не так далёка ад дэмаркацыйнай лініі, якая аддзяляла Літву ад Віленшчыны.
Пазней Путна выконваў абавязкі ваеннага аташэ СССР у Японіі, Фінляндыі, Германіі, Вялікабрытаніі, а ў 1937 годзе, падобна да многіх высокапастаўленых асоб, быў расстраляны на загад Сталіна. Вось і ўся біяграфія. Літве нічым нашкодзіць не паспеў, але нічым і не паспрыяў, каб застацца ўпрыгажэннем цэнтральнай плошчы ў маім пасёлку.
Але гэта толькі жменя біяграфічных звестак, якія не маюць нічога супольнага з тым, што я адчуваў, стоячы перад белым помнікам у Груце. Я стаяў перад дрэвам майго дзяцінства, якое, здавалася, знікла, было знішчана навальніцай ці проста ссечана і пушчана на дошкі. Аж выявілася, што не: яго толькі вырвалі з каранямі і перасадзілі. Я ўспамінаў сваё дзяцінства — вось што адбывалася ўва мне, калі я там стаяў. Ужываючы навуковыя тэрміны, я перажыў рэфлексійны шок (аб гэтым я пісаў магістарскую працу), калі адна драбніца раптоўна затрымлівае час і на момант прыадчыняе браму вечнасці. У гэтым імгненні змяшчаецца ўсё: і піянерская атрыбутыка, і прысяга пад згаданым помнікам Путну, калі мы ўступалі ў піянеры, і ўсведамленне, што гэта ўсё ўява. А поруч з усім гэтым — звычайнае жыццё пасёлка, і людзі, большасць з якіх па-ранейшаму жывуць там, і азёры, якія засталіся такія самыя, толькі больш зараслі, і аранжавыя “Жыгулі”, якія кожны вечар ставіў пад акно бацька, і знакамітая юная спявачка Вайда, якая жыла ў нашай шматпавярхоўцы і ў свой час была самым вядомым дзіцем у Літве — славу ёй прынесла песня “Чунга-чанга” з папулярнага савецкага мультфільму, якую яна выконвала на дзіцячым музычным конкурсе. Мы ганялі на веласіпедах, да ночы гулялі ў мяч на двары, гушкаліся на арэлях, калі закрылі дзіцячы сад і бацька той самай Вайды, старшыня пассавету, паклапаціўся, каб гушкалка з былога дзетсаду была перанесена ў двор ягонай дачкі. Раз у некалькі год у пасёлак прывозілі бананы, і нашы маткі, некалькі гадзін прастаяўшы ў чарзе, прыносілі іх дадому. Аднойчы мая мама нават напісала ў Маскву, каб ёй прыслалі бананы поштай. І прыслалі. І хоць яны былі зусім счарнелыя, мы паклалі іх на хрустальнае блюда, елі і частавалі гасцей. Было смачна.
Звычайнае дзяцінства, калі не хапала многіх рэчаў (не толькі бананаў) і адначасова лепш цанілася тое, што даставалася так рэдка і насілу. Пасёлак, вядома ж, змяніўся. Няма белага твару на фоне белага конскага лба, калгасаў, куды мы ездзілі на бульбу, а часам і летам дапамагалі вазіць сена, каб пакласці ў скарбонку трохі грошай. У “яўрэйскім Крамлі” (так зваўся найстарэйшы будынак з чырвонай цэглы ў цэнтры, дзе ў міжваенны перыяд месціліся яўрэйскія крамы) зноў з’явіліся магазінчыкі, у колішняй адзінай у пасёлку сталоўцы цяпер знаходзіцца сучасны супермаркет майго аднакласніка, а ў будынку адзінага ў нас рэстарану размясціўся суд. Затое поўна іншых кавярань, бараў, у дзіцячым садзе, адкуль Вайдзін бацька некалі даставіў гушкалку, з’явілася гасцініца, а на месцы былой гасцініцы — стаматалагічны кабінет маёй суседкі Аўрэліі і кафэ з більярдам старога бацькавага сябра Гофмана, які ў даўнейшыя часы працаваў на будоўлі і меў багатую калекцыю заходніх кружэлак.
Толькі берагі возера, як я ўжо казаў, вельмі зараслі трыснягом і чаротам. Але якраз нядаўна я прачытаў у мясцовай газеце, што ў возера збіраюцца запусціць нейкіх кітайскіх рыб — белых амураў, якія гэтым трыснягом і чаротам кормяцца. Белыя амуры жывяцца травой, вырастаюць на паўтара метра, вудай іх не зловіш, хіба што будзеш сядзець на беразе возера і чакаць, бо яны, здаецца, як згаладнеюць, часам самі выскокваюць на бераг паскубсці травы, а наеўшыся, вяртаюцца ў ваду. “Дык нельга будзе купацца, — палохаецца мама, — калі гэтыя вялізныя рыбы развядуцца”. “Павылоўліваем, — супакойвае яе бацька. — Вунь, Вацыс, Юргіс адным махам павыцягваюць тых амураў”. І я думаю, што сапраўды павыцягваюць. Для чалавека, выхаванага ў савецкі час, няма нічога немагчымага.
Мы выраслі незвычайна загартаванымі. Я асабліва адчуваю гэта, гледзячы ў наіўныя твары людзей з Захаду. Што гэтыя велізарныя вегетарыянцы, белыя амуры, нам, людзям Усходу, якія пакаштавалі ўсякага. Абы не ашукала нас гэтая святая наіўнасць.
На беларускую мову пераклаў
Сяргей Петрыкевіч
Опубликовано 27 сентября 2004 года
Новые статьи на library.by:
БЕЛОРУССКАЯ ПРОЗА:
Комментируем публикацию: Ці тужаць літоўцы па камунізьме
подняться наверх ↑
ССЫЛКИ ДЛЯ СПИСКА ЛИТЕРАТУРЫ
По стандарту ВАК Республики Беларусь
Стандарт используется в белорусских учебных заведениях различного типа.
По ГОСТу Российской Федерации
Для образовательных и научно-исследовательских учреждений РФ
Прямой URL на данную страницу для блога или сайта
Полностью готовые для научного цитирования ссылки. Вставьте их в статью, исследование, реферат, курсой или дипломный проект, чтобы сослаться на данную публикацию №1096276119 в базе LIBRARY.BY.
подняться наверх ↑
ПАРТНЁРЫ БИБЛИОТЕКИ рекомендуем!
подняться наверх ↑
ОБРАТНО В РУБРИКУ?
Уважаемый читатель! Подписывайтесь на LIBRARY.BY в VKновости, VKтрансляция и Одноклассниках, чтобы быстро узнавать о событиях онлайн библиотеки.
Добавить статью
Обнародовать свои произведения
Редактировать работы
Для действующих авторов
Зарегистрироваться
Доступ к модулю публикаций