Ступень Свабоды (БЕЛОРУССКАЯ ПРОЗА)

Library.BY

МІХАСЬ ЮЖЫК

апавяданне

1

Вы пытаеце, дзе мяжа паміж чорным і белым? Дзе тая мяжа?! Не, вы мяне ні пра што не пытаеце. Гэта я, звар’яцелы пісака, няўмела намагаюся скласці будыніну з фанабэрыстых постацяў і цьмяных меркаванняў. Падмурак будынку — вера адных і нявер’е іншых, а камянямі, так, акурат крывымі, вуглаватымі каменьчыкамі з’яўляюцца ўсё тыя ж супрацьлегласці. Яны не існуюць адзін без аднаго, складваюцца парамі і падпіраюцца трэцім, чацвёртым, пятым. Што значыць дабрабыт без ліха альбо баязлівасць без смеласці, нянавісць без любасці і іншае, і іншае?.. І ладзіцца будынак, імя якому — рэчаіснасць, і разбураецца ён кожны раз, бо адзін з ніжніх камянёў быў падабраны няўдала ці няправільна састыкаваны з паплечнікам... Як развальваўся ён безліч разоў за гісторыю чалавецтва. Але ўсё ж — вось вам аповед, у якім, па меншай меры, палова праўды, калі ўжо надумаліся мне давярацца.

Справа была на пачатку 70-х. Я, малады і, як кажуць, “перспектыўны” пісьменнік, нядаўна ажаніўся. Мы бавілі мядовы месяц у Крыме, у пісьменніцкім санаторыі. Да таго часу я ўжо заявіў пра сябе пэўнымі мастацкімі творамі, удала ўвайшоў у кола так званай літаратурнай эліты. У адным з “тоўстых” часопісаў пабачыла свет мая аповесць, рыхтавалася да друку другая. Літаратурныя поспехі, а таксама знаёмствы і апекаванні ў памянёных колах дазволілі мне маляваць будучыню даволі вясёлымі фарбамі. Міжвольна ўяўляўся сабе гэткім лагодным мэтрам, што самавіта ўзвышаецца за пісьмовым сталом шыкоўна абсталяванага кабінета. Жнівеньская раскоша крымскага ўзбярэжжа адпавядала майму ўнутранаму стану.

Кампанія надарылася самавітая: паэты і празаікі, знакамітыя і не вельмі, маладыя і старыя, з сем’ямі і без — асяроддзе, аб якім захоплены трыццацігадовы літаратар мог толькі марыць. А яшчэ — прыгажуня-жонка, а яшчэ — утульны пакой на другім паверсе, што глядзеў напрасцяк у персікавы сад, а яшчэ — галечны пляж за фарбаванай агароджай, дзе грэліся і раскашаваліся тыя абраныя асобы... У галаве грувасціліся і спелі будучыя высокамастацкія творы, а плоць насычвалася энергіяй паўднёвага мора.

Мы гутарылі пра ўзнёслае: пра творчасць Чэхава і Дзікенса, Гейне і Пастарнака, пра любасць, годнасць і чалавечнасць. Што, аднак, не перашкаджала мне літрамі хлябтаць белае віно, уначы па-жывёльнаму валтузіцца з жонкай у ложку, а назаўтра, седзячы поруч з ёй у рэстаране, крадком і не без цікавасці пазіраць на вабных дзяўчат за суседнім столікам. Ды яшчэ і абмяркоўваць потым іхнія “вартасці” з прыяцелямі. Але цела, маладое цела патрабавала жыцця. Не папікаць жа яго хаця б у тым, што яно хоча есці! Нам было лёгка і радасна, і хто скажа, што не жадаў бы таго ж?

Белыя кучары на сіне-зялёным абшары, катамараны і лодкі, напаленая сонцам галька, маляўнічасць садоў і вінаграднікаў, густыя духмяныя вечары... Усё праімчалася, прамільгнула, збілася ў адзіны павеў — лёгкую, рухавую белую птушку.

...Наша шчасце доўжылася тры гады. А затым адно маленькае слова, адна вялізная і значная акалічнасць пачала ўпарта і няўмольна падточваць яшчэ не пабудаванае жытло. Дзіцё! Маленькі камячок, першынец, капрызны карапуз, румяны крыкун... Яго не было ў нас, яго ж, якраз, і не было. Пачаліся недамоўкі, спрэчкі, сваркі — звычайныя, звыклыя сямейныя варункі. Іх я апісваў мноства разоў у сваіх творах, перайначваў на ўсялякі лад, аналізаваў. Але так, як і героі мае, апынуўся перад імі бяссільным і нехлямяжым. Прырода, закон захавання матэрыі і эмоцый... І усё! І нікуды тут не падзецца. Наш човен даў нахіл, і нахіл сур’ёзны.

Нежаданне, а мабыць, і страх выявіць прычыну непаўнацэннасці сям’і яшчэ горш абвастрылі становішча. Мае продкі таілі крыўду на жонку, продкі яе — коса і кпліва паглядвалі ў мой бок. Дробязі стасункаў сямейнага побыту не давалі плённа працаваць, а гэта — мой хлеб. У кабінет пастаянна ўрываліся груба і недарэчна, адкрыта дакаралі за бяздзейнасць, пусты халадзільнік, нягожыя кілімы і голыя сцены, прымушалі кудысьці бегчы, штосьці шукаць — назапашвацца. Да таго ж трэба было нязменна прымаць (і грунтоўна!) шматлікую радню жонкі, выслухваць за сталом іх дзікія жарты і блазенскае рагатанне. А ў кабінеце чакалі творы, дзе апошнім часам панавала бязладдзе, дзе нічога не спалучалася і не клеілася. Героі мае зрабіліся млявымі, кволымі, бляклымі і на дзіва неаформленымі. Сюжэты — надуманымі і непрывабнымі. Я пачаў пісаць штампамі. Штохвілінна раздражняўся, узрушваўся, раз’юшана касаваў і камячыў паспісваныя аркушы і бег курыць на лесвічную пляцоўку (у пакоях курыць не дазвалялася). Амаль з год мяне адпрэчвалі нават самыя заняпалыя выдавецтвы. І мелі рацыю — прымаць не было чаго насамрэч!..

Лаяў увесь свет і сябе ў ім. Я стаў бурклівым і прычэпістым не па ўзросце. Пакінуты не на тым месцы кубак, перасоленая страва, рэзкі гук тэлевізара маглі прывесці мяне ў шаленства, даць падставу для працяглай сямейнай сваркі, а іншы раз і бойкі з жонкай. Нас мірыла толькі пасцель. Але і яна праз пэўны час не здолела ўтрымаць тую хісткую, падманную раўнавагу. Гэта было жахліва!

Нервы гаротнай жонкі не вытрымалі. Ці вінаватыя ў тым прыродная схільнасць або наша нявартае жыццё, — а толькі яна цяжка захварэла і неўзабаве была накіравана ў клініку для вар’ятаў. Дакоры сумлення, а яшчэ і несупынныя званкі і праклёны жончынай радні, якія доўжыліся некалькі месяцаў пасля гэтага, падвялі мяне самога да стромы псіхічнага зрыву. Хто захаваў са мной ранейшыя добразычлівыя адносіны, то гэта бульдог Чорны — маўклівы вартаўнік заняпалага дома. З бацькамі я практычна не меў зносін і ў панылай самоце сядзеў у сваім кабінеце. Зусім не пісалася. Сердаваў, высільваўся, але не мог выціснуць з сябе сюжэта для самага сціплага апавядання. Перагортваў купы часопісаў, старых кніг, спадзеючыся адшукаць штосьці слушнае. Марна: уяўленне маё, нядаўна такое гнуткае і нястрымнае, цалкам адмаўлялася ад работы. Гэта быў крызіс, амаль скон!

Балазе нешматлікія колішнія сябры, як маглі, давалі магчымасць падзарабляць на жыццё планавымі перакладамі. Дапамагалі неблагія веды англійскай. Каб не яны, ды не бацькі, харчам і дахам якіх я карыстаўся без найменшага намёку на ўдзячнасць, мне б давялося падмятаць вуліцу ці жабраваць. Аднойчы, седзячы за сталом і млява разблытваючы мудрагелістыя фразы чужога тэксту, я раптам зразумеў, што выконваю гэта акурат механічна, што брыдкія мне і аўтар сам і пабудаваныя ім думкі і вобразы. Нават пасля дзесяціразовага пільнага разбору абзаца сэнс выказанага быў мне няўцям, не пранікаў у сэрца. Галава нібыта запоўнілася густой і ліпкай смугой. Раптам падалося, што я з’язджаю з глузду. Аблічча нябогі-жонкі жвава паўстала перад унутраным вокам. Уціснуўшы ў зубы папяросу і ашчаперыўшы аберуч галаву, я выскачыў на вуліцу. У хуткім часе ногі неяк самі дакрочылі да найбліжэйшай крамы. Купіў бутэльку партвейну, распачаў і спустошыў яе на лаўцы сквера ў адзіноце, як зацяты алкаш.

З таго дня я пачаў апускацца ўсё ніжэй і ніжэй. Благі настрой выпраўляў алкаголем, які на некаторы час адганяў кепскія думкі і супакойваў нервовую сістэму. А думаць я ні аб чым не мог, праўдзівей, ні аб чым добрым. Было куды лепш піць з кончанымі забулдыгамі барматуху перад крамай, слухаць пахабныя жарты і анекдоты, па-звярынаму забаўляцца з бруднымі дзеўкамі, чым знаходзіцца аднаму ў сваім абрыдлым пакоі, у кабінеце, дзе, як я меркаваў, вырасце вялікі пісьменнік. Я зарос шчэццю, зрабіўся неахайным і, мусіць, прыкрым нават для маці. Адчуваючы гэта, прабіраўся ў свой пакой крадком, несучы ў кішэні чарговую бутэльку, а ў роце вінны смурод. Але, як бы не пацяшаўся я, не забаўляў думкі і цела, далей сябе ўцячы ўсё адно не мог. У жахлівыя гадзіны ранішняга пахмелу душыў адчай. Я даваў сабе страшэнныя клятвы і зарокі, сядаў за стол і рабіў вартыя жалю высілкі да творчасці. Але нават пераклады мае сталі нікуды не прыдатнымі. Таварышы-супрацоўнікі забыліся на мяне, акрамя аднаго, ад якога менш за ўсё можна было чакаць сяброўскай вернасці. Дый ці мог патрабаваць спагады ад кагосьці няўдалы пэцкаль паперы, што страціў чалавечае аблічча?

Менавіта прыяцель той і запрасіў мяне з надыходам лета ў пісьменніцкі санаторый, на які я ўжо, бадай, не меў аніякіх правоў. Сумная перспектыва марнаваць цэлае лета ў панурай самоце ці сноўданні паміж пакоем і віннай крамай вымушала мяне згадзіцца нават на месца, дзе кожны выгін сцяжынак будзе балюча нагадваць пра згубленае сямейнае шчасце, пра няздзейсненыя мары. Вось маё месца ў жыцці: ці тут, ці там — выбірай! Але разладжанае фізічнае здароўе, а тым больш кепскі душэўны стан, патрабавалі адпачынку і мора. Таму я з удзячнасцю адгукнуўся на прапанову таварыша. У санаторыі меркаваў аднавіць страчаныя сувязі, набыць новых знаёмых. Спадзяваўся і на прыдбанне творчых сіл.

Гэта былі толькі надзеі. Я стаў ужо іншым чалавекам. І, што самае жахлівае, згубіў запал да барацьбы і павагу да ўласнай асобы. Я забыў, як жывуць нармальныя людзі, страціў усе жыццёвыя вартасці і накірункі. Заставалася альбо пачынаць усё з нуля, альбо бязвольна каціцца па адхоне. Алкагольная загана ўгодліва прапаноўвала запоўніць пустэчу нікчэмнай істоты. Мне дапамог выпадак.

2

Аднойчы ўвечары, знаходзячыся ў звыклым пахмурным настроі і змагаючыся са спакусай “адпачнуць” з пляшкай на адзіноце, я прагульваўся па санаторным садзе. Пустэча прыгнятала. Але за доўгія месяцы адасобленасці і злосці на ўвесь свет, я проста развучыўся мець зносіны з людзьмі, я баяўся іх. У кожным чужым поглядзе хваравіта ўяўляў папіканні і кпіны. Гэта было накшталт маніі праследавання. “Няўжо я хворы?!” — усё часцей свідравала праклятая думка. Змардаваная ёй душа прагнула аддухі, і Наканаванне мне яе прапанавала.

— Спатыкнешся, хлопец! — аклікнуў мяне роўны ветлівы голас.

Гэта быў садоўнік. Так, звычайны садоўнік — загарэлы стары гадоў шасцідзесяці. Ён і раней поркаўся тут: падстрыгаў хмызняк, прарэджваў кветнікі, падмятаў дарожкі. Мы з жонкай звярнулі на яго ўвагу яшчэ ў мінулы прыезд. Ягонае рудое жылістае цела з ранку да прыцемкаў мільгала ў зеляніве гэтага садка. “Дзівак! — думаў я тады. — Усе адпачываюць, а ён рупіцца і яшчэ рады”.

Вось і цяпер у адной руцэ стары трымаў вядро, у другой — шуфлік і ўсміхаўся, дэманструючы не па гадах гожы набор зубоў. Мяне ўразілі вочы. Як бы тое не было, аналізаваць — мая прафесія. Вочы ў старога добрыя і светлыя, дзіцячыя. Такія бываюць, бадай, у святых альбо ў тых, хто зашмат пакутаваў (што, верагодна, тоесна).

— Прабачце! — я па звычцы буркнуў сабе пад нос і хацеў ужо рухацца далей.

— Чалавеку не варта быць аднаму... — ад гэтай простай фразы мяне перасмыкнула.

— Які чалавек? — я няўцямна ўтаропіўся на садоўніка.

— А ці вы не адзін?

Я не ведаў, што адказаць. Падалося толькі, што ў ясных вачах старога я бачу мора. Што за насланнё!

— Вось я не адзін, — працягваў ён ціха, прыязна разглядаючы маю асобу, — я з морам і садам, з сабачкамі маімі і птушкамі, з маёй працай. А вы адзін, малады чалавек. Вы гледзіце долу, а на зямлі ж вас амаль ужо няма...

Гэта было занадта! Тут магчыма наступнае — вар’ят ці я, ці ён. Добра, па меншай меры, я маю рацыю патрабаваць тлумачэнняў.

— Прашу вас не здзіўляцца, — апярэдзіў стары, — але калі чалавек раніцой, удзень і ўвечары шыбуе па сцяжынах пустэльнага саду, штохвілінна натыркаецца на хмызы і кветнікі, да таго ж яшчэ мармыча пад нос і жэстыкулюе, пагадзіцеся, — тут штосьці не тое... Гэткага шпацыру пэўна не існуе ў санаторным распарадку. Вы нервуецеся, а мерныя крокі вас супакойваюць.

— Але, чакайце, чаму мяне няма?!

Садоўнік схіліўся да несамавітага сабачкі, што ўвіхаўся ля ягоных ног.

— Зараз, Булька, зараз, красуня, я ўжо ўправіўся, — ён апусціў шуфлік у вядро і, пагладзіўшы кудлатую натапыраную Бульку па загрыўку, неспадзявана прапанаваў: — Калі вы згодны падзяліць са мной сціплую вячэру, я змагу вам даць некалькі парадаў, а магчыма, і дапамогу.

“Ён відавочна дзівак. Зрэшты, тым цікавей...” — падумаў я і паплёўся за садоўнікам, які на шляху да сваёй халупкі ані разу не зважыў на мяне позіркам. Стары кульгаў, і сур’ёзна. Падцягваў правую нагу, якая была прыкметна карацейшая за левую і быццам скрыўленая. Я не заўважыў гэтага раней толькі таму, што заўжды заставаў старога за працай, а не ў руху.

Каля флігеля, невядома адкуль, насустрач нам выбеглі тры сабачкі, адзін за аднаго ўродлівей, і весела завіхлялі хвастамі... Я ступіў у паўзмрок цеснага памяшкання. Стары запаліў святло. Некалькі папугайчыкаў, што дагэтуль хаваліся па кутах, прыязна заварушыліся, а адзін узляцеў і сеў на плячо садоўніку.

Не скажу, што быў надта збянтэжаны пры хуткім аглядзе гэтага жытла, але, ва ўсякім выпадку, некаторыя рэчы аніяк тут не меркаваў убачыць. Як тое: на ўсю сцяну самаробную кніжную паліцу, якая была застаўлена знаёмымі тамамі класікаў; стосікі старых літаратурных часопісаў — проста на падлозе; некалькі рэпрадукцыяў вядомых палотнаў; пераносны тэлевізар. З мэблі было: невялічкі стол, крэсла, шыфаньер, тумбачка, драўляны тапчан — усё, відаць, выраблена самім гаспадаром, і даволі ўмела. Адну сцяну амаль цалкам займаў камін. Вось, бадай, і ўсё. Птушкі, сабакі, а яшчэ агромністы шэры кот, што неўзабаве вылез з-пад тапчана, спакойна ўладкоўваліся па любімых сваіх кутах і схованках. Не было ні подсцілаў, ні клетак, ні нават чагосьці накшталт замка ці засаўкі. Адзінае на ўсю хацінку акенца над ложкам скупа глядзела з даволі крутога берага на пляж. Халупка стаяла акурат на самай строме.

Садоўнік прапанаваў мне прысесці на крэсла, а сам узяўся карміць шматлікую жыўнасць. Я маўчаў, блытаючыся ў здагадках. Пытанні кшталту: “Дык вы адзін жывяце?” — былі недарэчнымі, бо стары не прасцяк — гэта безумоўна. Класікай нездарма ж назапасіўся, дый гаворка...

Гаспадар дастаў з тумбачкі літровы слоік з кіслым малаком, палову бохана шэрага духмянага хлеба, талерку з мытымі памідорамі і персікамі. Моўчкі пачалі вячэру.

— Я на харчаванні тут, але на кухні бяру толькі малако ды хлеб, — нетаропка пражаваўшы першы кавалак, пачаў садоўнік, — і сябрам маім — рэшткі са стала.

— І даўно вы тут? — не надта ўдала ўплёўся я ў гутарку.

Стары сербануў з кубка і на хвіліну задумаўся. Глядзеў скрозь мяне. Ізноў тое ж мора ў вачах!

— Паслухай. Я буду на “ты” з табой. А мяне заві Пятровічам.

— Згода.

— Я не буду накіроўваць, настаўляць ці прапаведаваць, — гэтага не люблю. Не стану пытаць, хто ты, і што з табой здарылася, — мне гэта нецікава. Проста раскажу адну гісторыю. Распавяду яе таму, што бачу пустэчу ўнутры цябе, а ты бачыш яе звонку. Гэта гісторыя майго жыцця, або, калі хочаш, жыцця кагосьці іншага, — і гэта не важна. Ад калыскі немаўляці да гэтай халупы я досыць хадзіў па зямлі, і, павер, пераважна спатыкаўся.

3. (Расповед садоўніка)

Я нарадзіўся на Паўднёвай Украіне. Маленькі пасёлак паміж Пятроўкай і Адэсай, шматнацыянальны, жывы, сонечны, атулены стэпам і працяты ўсімі магчымымі вятрамі. Бахчы, сады, сланечнікі — бясконцае паўднёвае лета; гаманлівы рынак, яўрэйскія крамкі на плошчы — рахманае, няспешнае жыццё. Нас было трое братоў, маці і бацька. Я — малодшы. Гойсаў з хлапчукамі па вуліцах і гародах штодзённа, працаваў з-пад дубца. Да дзевяці гадоў. А затым... Затым зваліўся з дрэва. Зваліўся з дзесяціметровай вышыні. Зваліўся — і карцела ж мне туды! Зваліўся... І ўвесь мой далейшы шлях, а праўдзівей, кульганне па жыцці, хачу я таго ці не, можа быць разгледжаны ў люстэрку акурат гэтай падзеі.

Мыліцы, кіёк і ўсялякія нягоды заўжды суправаджалі мяне з таго помнага дня. Цяльпук, няўклюда, рахманы недарэка — акурат так вызначыў бы я сябе ў варунках далейшага лёсу. Жыццё прапаноўвала мне выпрабаванні адно за аднаго вытанчаней, штурхала, біла, давала выспятка, а я не супрацьстаяў яму ні воляй, ні злосцю, ні хітрасцю. Больш таго — я любіў яго, я ў яго верыў. Не ў агульначалавечую дабрыню і шчырасць, бо неўзабаве скеміў, што ў той сумятні і калатнечы, у дзяльбе багаццяў-уладаў няма для мяне нават найменшага, самага сціплага і крайняга месца. Я верыў у рудыя палеткі, бахчы і сланечнікі, цішу гаёў, духмянасць сунічных палянак. Верыў у працу рукамі — звычайнае штодзённае шчыраванне па гаспадарцы. Верыў у час. Але, у час, хай гэта цябе не здзіўляе. У таго вялікага настаўніка, лекара, удзячнага майго слухача. Ён, толькі ён прапаноўваў найлепшыя, самыя бяспечныя і ўдалыя для мяне, калекі, пралазы і накірункі, адводзіў ад найболей подлых здрадаў і бязлітасных боек, спраўджваў запаветныя мары.

А, зрэшты, мне і не трэба было нічога, апроч цішыні пад дахам роднай хаты, зычлівасці бацькі, сяброўства братоў, ціхай любові маці. І кніг. Я шанаваў кнігі, бо жыў, сапраўды жыў у гэтых светапабудовах, захапляючыся думкамі, высновамі аўтараў, спачуваючы іх героям. Менавіта яны, кнігі, дапамагалі мне адрозніваць існае ад шалупіння, па магчымасці ўнікаць агідных, жывёльных стасункаў рэчаіснасці, спакойна прымаць выпрабаванні лёсу. Перажыць і вайну, у якой я з-за калецтва не браў удзелу, і смерць на ёй родных братоў і бацькі, і здзекі фашысцкіх катаў ля роднага ганка. Пакорліва прыняць затым арышт ад савецкіх уладаў за працу на “трафейнай” тэрыторыі. Трываць пасля голад, уральскія маразы на лагерным лесапавале, дзённыя кухталі ад вартаўнікоў, начныя знявагі ад вынаходлівых у гэтай галіне злодзеяў, гвалтаўнікоў і забойцаў. Прымаць як належнае, без нараканняў, хаця за жыццё сваё не пакрыўдзіў, бадай, і казюлі.

“Усё будзе добра, — суцяшаў я сябе, — усё яшчэ будзе...” І верыў, далібог, шчыра верыў, што час разбярэцца, выправіць, злітуецца. Верыў, гарбеючы, стогнучы, енчачы ад болю і крыўды. Бо наперадзе, хлопча, было, заўжды было ў мяне добрае, светлае, чулае — мама, сунічныя паляны, жоўты, у пшанічных хвалях, стэп.

Як хораша, салодка прадчуваць недзе далёка-далёка, за стужкай далягляду, гэтыя цеплыню, спакой, клопат. Цешыць сябе імі... А калі няма нічога, калі ты кволы, безгалосы і бездапаможны? Калі наступны дзень, як і ўсе дні да скону, не абяцае табе ні святла, ні ўсмешкі? А ты спавіты ліпучай, цьмянай смугой — уласнымі думкамі. Чакаць смерці як збавення? А мо яна не сад у травеньскай квецені, а ўсяго толькі лёха, нежыццё, нерухомасць? Што калі час табе ўжо не сябра?

...Я трапіў пад амністыю за год да заканчэння “законнага” тэрміну. Маці да таго часу памерла. Хата стаяла пазабіваная дошкамі і напалову спарахнелая. Сваякі не надта ўзрадаваліся, але ўсё ж спярша дапамаглі. Пачаў працаваць: проста як спосаб і сэнс выжывання, як запаўненне добрых сонечных дзён, як радасць, як уцёкі ад адзіноты. Амаль у самотнасці за некалькі гадоў аднавіў гаспадарку, перабудаваў хату, нарасціў на сабе мяса і сала. Выпадак злучыў з добрай жанчынай. Нарадзіўся сынок. Я цэлыя ночы ўзіраўся і ўслухоўваўся ў варушэнні з калыскі немаўляці — не верыў у натуральнае сваё шчасце.

Я меркаваў тады, што нарэшце адшукаў спакой і прытулак сэрцу. Але да спакою — да цяперашняй маёй халупы, хлопец, мяне чакала яшчэ нешта горшае і за вайну, і за краты.

...Наша маленькая, наша мілая сям’я ўчадзела. Зранку было два нябожчыкі — жонка і сыночак. Мяне выратавалі кропельніцамі. Я абрынаў купы праклёнаў на лёс, на ўрачоў, на боскі свет і імкнуўся да цемрадзі, да змроку, да смерці. Што мне было тут рабіць? Куды я пайду і каму патрэбны? Цярпець гады, дзесяцігоддзі начныя жахі і не менш жудасныя дзённыя думкі, — дзеля таго мяне выхадзілі?! Чырвоная атрутная смуга запоўніла ўсю маю існасць; чырвоным, крывавым полымем згарэла бацькоўская хата, якую я падпаліў пасля вяртання з бальніцы. А з ёй, здавалася, згарае і мінулае. Я прысеў да стала перад акном, узіраючыся ў стэпавае сутонне, куды глядзеў з маленства, куды з надзеяй глядзеў і дзевяць гадоў няволі. Я хацеў згарэць зажыва. Але той жа пракляты інстынкт самазахавання выпіхнуў мяне вонкі ў апошні момант у рукі падаспелым людзям.

Трываласць, воля, вера, розум зламаліся, пасціраліся, сканалі. Яны засталіся ў пажарышчы, у руінах хаты, у турме — дзе заўгодна. Іх са мной не было. Па зямлі пайшло адно ўбогае зачэзлае цела. І месца для яго было ў доме вар’ятаў. Я змоўк. Замаўчаў на доўгія, гаротныя гады. Блукаў упоцемку па руінах сваёй душы. А як там было нудна, як самотна і вусцішна! Пакутлівыя думкі віравалі ў маім няшчасным мозгу, шкуматалі, пяклі, раз’ядалі яго нетрывалую тканіну. Крывавая імжа-фіранка загарнула ад мяне ўсё жывое. Ужо хай бы мяне лупцавалі бізуном усе гэтыя гады. Але мяне змясцілі ў палату да такіх жа небарак, дзе кожны самотны ў сваіх пакутах і не здатны дапамагчы таварышу. Таму, бачачы тваю ўтрапёную паныласць, браце, я бачу твой страх, а яшчэ і жах, аб якім ты нават не здагадваешся. Чалавеку не варта глядзець у сябе, калі там пустэча. Ідзі ў зграю. І, як бы яна цябе ні біла і ні прыніжала, змагайся, любі і ненавідзь. Але не маўчы — дзейнічай.

Бяздзейнасць — скон марудны і жудасны, глеба для пакутаў самых подлых і разнастайных. Гэта цяпер вар’ятам даюць пэндзлі, фарбы, алоўкі, паперу. Тады яны лічыліся дадатковымі раздражняльнікамі і ўзбуджальнікамі. Нябогам быў прапанаваны спакой. Але спакой дзеля чаго? Дзеля глядзення на столь і сцяну, якая была нібы знарок пафарбавана ў жоўты колер, у гэтае падабенства святла, у мёртвае сонца? Дзеля лямантавання, вар’явання ў пустату? Дзеля назаляння адзін аднаму душэўным бязладдзем? Гэтае гвалтоўнае запіхванне прыкрага бальнічнага харчу, лекаў, якія атручвалі і без таго амаль мёртвае цела... Пільнаванне, нагляд, сістэма пакаранняў... Прыгоннае жыццё! І яны лічылі гэта за рацыю, гуманнасць! Я дыхаў свежым паветрам дзве гадзіны ў дзень, а астатні час павінен быў выслухваць трызненне суседзяў па палаце. Сябе ж я вар’ятам не лічыў.

Адзіная пагроза насамрэч ссунуцца з глузду паходзіла ад несупыннай гутаркі з самім сабой, замыкання ў ссохлай цялеснай абалонцы, адсутнасці вонкавай інфармацыі, бяздзейнасці. У мяне з’явіўся страх і гідлівасць да ўсяго жывога. Яны маглі апаноўваць прыпадкамі, і тады я кідаўся на мулкі ложак, зашываўся пад коўдру з галавой і гадзінамі ляжаў нерухома, атручваючыся вуглекіслатой уласных лёгкіх. Нават сонечнае святло, якое коса пранікала ў палату, падчас наганяла на мяне жах і здавалася крывавай мешанінай. Пасля такіх прыступаў я па некалькі дзён жыў, нібы выціснутая анучка, і ніводнае нармальнае чалавечае жаданне не нараджалася ў маёй хворай існасці. Стравы здаваліся брыдкімі, медперсанал грубым, апека гвалтоўнай... У мяне, яшчэ не старога тады мужчыны, не ўзнікала прыроднага жадання альбо нават адчування пры поглядзе на прыгожанькую сястру ці санітарку. А яшчэ мучыла язва, заробленая ў лагерах. У кожную вясну і восень яна курчыла мяне ўначы, прымушала скусваць да крыві вусны і рваць прасціну зубамі. Маё прыроднае сялянскае здароўе пакрысе прыйшло ў заняпад. Засталася толькі зжаўцелая здань з бляклымі, звераватымі вачамі, пазападалымі ў чорныя плямы вачніц.

Праз чатыры гады душа мая, як ні дзіўна, узнялася на барацьбу. Я проста аднойчы скеміў увесь жах будучыні. Розум я канчаткова не згубіў, калі ўжо ўсведамляў сябе бедаком. Пры моцным сэрцы перспектыва для мяне была — марнаваць будучыя дзесяцігоддзі, слухаючы трызненне і ўдыхаючы смурод мачы і поту суседзяў. Гэта адзін расклад. Другі — абрынуць злосць, якой, дарэчы, набыў удосталь, на людзей: рэзаць, гвалтаваць, забіваць. Трэці — забіваць і калечыць сябе. Ні адзін мяне не задавальняў. Таму што ўсё ж недзе ў нетрах сваіх люляў, таіў мізэрнае спадзяванне на справядлівасць.

Неяк на прагулцы я звярнуў увагу на купку вераб’ёў, што весела і бестурботна важдаліся ля прыхопленай кастрычніцкім прымаразкам лужыны. Як бы сябе пачуваў адзін маленькі верабейка, калі б бязлітасная рука схапіла яго і кінула ў нашу задушную пахавальню-палату? І чаму бярозы ўнутры бальнічнай агароджы стаяць ужо амаль голыя, калі іхнія сястрыцы на волі яшчэ ў жоўта-ружовых адзежах? Выхад як напрамак дзеяння пэўна высветліўся для мяне ў той восеньскі золак. Затым я ўявіў не верабейку, а чалавека, жыхара вялікага горада — Адэсы, агні якой надвячоркам пачыналі весела пераміргвацца на даляглядзе... Чалавека, што шыбуе кожную раніцу на работу, штохвілінна чуе чалавечую гаману, абедае ў сям’і... Чалавека, які хвалюецца, лаецца, смяецца. Што калі пазбавіць яго звыклага асяроддзя і змясціць у лес, у стэп, за краты, у бальніцу?.. Маімі лекамі павінны стаць прастора і барацьба за існаванне! На волі я буду адчуваць голад і імкнуцца яго наталіць, ад холаду шукаць адзенне і дах. Як пашкадаваў я тады, што надыходзіла зіма!

Што неабходна мне для ўцёкаў? Простая чалавечая вопратка, невялікі запас харчу і час дакульгаць да Адэсы або яе абагнуць. Выкараскацца адсюль не дужа складана. Праблема ў тым, што ісці, звычайна, няма куды і няма да каго. Няхай так! Я палічыў за лепшае жабраваць альбо сканаць з голаду на чыстым паветры, чым марудна паміраць у жоўтым доме, дзе ежа і ложак мне абрыдлі.

Узімку рыхтаваўся да ўцёку. Я мусіў вырашыць некалькі пытанняў, асноўнае з якіх — акрыяць фізічна. Ці мог я ў такім стане сысці далёка і, наогул, выжыць? Неабходна было здабыць вопратку і назапасіцца харчам на першы час.

Я праявіў жвавасць і рупнасць пры ўборцы бальнічнага падворка. Падмятаў дарожкі, адскрабаў ад снегу і наледзі, пасыпаў іх жвірам не толькі, калі гэта прапаноўвалася выканаць, але і па ўласнай ініцыятыве. Гэта давала магчымасць знаходзіцца на свежым паветры, разважаць, планаваць і ачуньваць адначасова. Урачы і медперсанал спачатку былі надзвычай здзіўлены бескарыслівымі намаганнямі хворага, а яшчэ і не задаволены парушэннем бальнічнага ўкладу. У мяне нават адбіралі шуфлі і забаранялі выходзіць на двор без дазволу. Але ў рэшце рэшт махнулі на фанатычную ўпартасць прыдурка — маўляў, хай пацяшаецца, калі такі апантаны.

А працаваў я даволі порстка, не зважаючы на сваю кволасць, на слоту, завірухі і маразы, на пацвельванні вар’ятаў і кпіны цывільных. Балела горла, дранцвелі пальцы, ныла ў хворых суставах. Але паветра, ядранае марознае паветра, снег, які шчодра церушыў у тую зіму, супакойвалі, прасвятлялі думкі, а цела насычвалі даўно забытай лёгкасцю і моцай.

За дзень я ўпраўляўся з усёй бальнічнай тэрыторыяй. Калі снег не абнаўляў зямлю, то браў у рукі жалязняк ці лом і драбніў лёд на дарожках, збіваў ледзяшы з карнізаў і парэнчаў. Ніколі я не працаваў так ахвотна. Я змагаўся за будучую свабоду. Кожная хвіліна на паветры, кожны ўзмах шуфлем набліжаў мяне да яе і аддаляў ад вар’яцтва. У палаце я толькі бавіў ночы. Калі не працаваў, то проста крочыў па сцяжынах сярод хмызоў і маленькіх елачак. Я прасіў здароўя ў шэрага неба і нізкіх хмар, у сціплага зімовага сонца, у зорак, у ветру і снегу. І яны чулі мяне, клянуся, хлопец, чулі! Я ніколі не стаяў пад харугвамі аніводнага веравызнання, але ўжо каму варта маліцца, то, напэўна, адзінаму богу — Прыродзе. Яна на ўсё здольная. Трэба толькі папрасіць — з чыстым сэрцам і светлымі намерамі.

Язва, відавочна, загаілася і болей не турбавала. Не нагадвала яна пра сябе і ўвесну, не дапякала і пасля. Я знарок выпрабоўваў трываласць свайго страўніка, разумеючы, што неўзабаве давядзецца галадаць, харчавацца не ў час ці есці абы што. Апетыт быў драпежніцкі. Я збіраў у сталовай счарсцвелы чорны хлеб, адмаўляўся ад ежы, а на падворку з’ядаў толькі яго. Спачатку жаваў з асцярогай, а затым хапаў кавалкамі. Усё праходзіла, нібы ў паравозную печ.

Я ўжо амаль не пакутаваў ад адзіноты, бо бачыў з яе выйсце. Бачыў у далёкіх агеньчыках вячэрняй Адэсы, бачыў у стужках дарог, што межавалі снежны абшар, у моры, аб якім па-блазенску марыў. Я аналізаваў свае дзеянні, ставіў пэўную задачу на дзень і няўхільна яе выконваў. Аднойчы я прапанаваў дапамогу качагару ў луджэнні праржавелых катлоў і быў яму карысным. Мы разгаварыліся. Стары паскардзіўся на п’янюгу-напарніка, на непрагляднасць дзяжурстваў. Я ўзяўся выконваць частку абавязкаў, запэўніваючы, што мне даспадобы такая праца, што маю пэўны вопыт. Качагар упрасіў галоўурача бальніцы даручыць мне дзённыя дзяжурствы. Гэта была небывалая ўдача. Зносіны з нармальнымі людзьмі, падчас чытанне прынесеных імі газет, цяпло і дах, куды я мог бесперашкодна завітаць у любы час без нагляду санітараў і косых позіркаў хворых — амаль свабода. З дошак я змайстраваў скрыню-куфэрак, куды пачаў назапашваць сухары і шакаладныя цукеркі, якія выменьваў пакрысе ў хворых. Прызнаюся, украў з ардынатарскай цывільную вопратку і схаваў яе ў качагарцы. Але ж я здымаў не апошнія порткі, праўда? І рабіў гэта дзеля свабоды, насуперак пакутам.

Паводле просьбаў зменшчыкаў мне часцяком даводзілася дзяжурыць і ўночы. Я заўсёды ахвотна згаджаўся на гэта. А неяк вечарам, на пачатку красавіка, урачыста спаліў у топцы сваю бальнічную адзежу, пералез цераз агароджу і, абапіраючыся на кіёк, пакульгаў насустрач лёсу. І ён, гэты даўжэзны ланцуг выпадковых нечаканасцяў, надзвычай жорсткі раней, злітаваўся з небаракі. Ва ўсякім выпадку, хтосьці рагаты не ладзіў больш пастак, не рыў ваўчыных ямаў. Мяне, як бачыш, не злавілі.

Я пакрочыў у бок Дняпроўскага лімана, абмінаючы Адэсу. Выгадаў дзень законнага дзяжурства ў кацельні. Праз тыдзень быў у Нікалаеве. Спачатку ішоў па начах, а ўдзень хаваўся, дзе давядзецца — у леташніх стагах, у дзюнах, у калгасных адрынах. Праз колькі дзён праставаў ужо не тоячыся — па ўзбярэжжы. Бадзяг і жабракоў у тых мясцінах тады была процьма. Ад голаду не дала памерці шчодрая паўднёвая зямля, добрыя людзі і рукі. Так, я прасіў хлеб, і не саромеюся гэтага. Бо я ж прасіў жыцця. Я прасіў работу, і мне яе давалі: на палях, вінаградніках, у хлявах і павецях, самую чорную, самую ўлюбёную маю работу. А ведаеш, як пахне хлеб, паліты потам і марскімі пырскамі? А якая смачная вада са студні ў ліпкі поўдзень? А якое светлае і велічэзнае мора, гэтая жывая душа?! Я ступіў на жоўты бераг у пяцьдзесят гадоў, амаль усё жыццё пражыўшы ад яго ў дваццаці кіламетрах.

Падпрацоўваючы, сяк-так харчуючыся, я патроху набліжаўся да Крыма. Ён быў як вырай, як ветразь за грудамі хваляў, як паратунак ад смутку і памяці апошняга майго зняволення. У пачатку ліпеня прыйшоў у Джанкой, да жніўня быў у Феадосіі. У хуткім часе знайшоў і работу, і цяперашні мой прытулак. У свеце ёсць цудоўныя людзі, і сустракаюцца яны часцей, як мы іншы раз мяркуем. Я тут ужо дзевяць гадоў, дружа. Мне няма і шасцідзесяці.

І яшчэ што хачу дадаць — я адшукаў шчасце... Верыш, цяпер адчуваю яго больш, чым калісьці раней. Яна дужа дорага дасталася, мая хацінка. А свабода... што значыць свабода? Свабодным я стаў яшчэ ў “жоўтым доме”, усвядоміўшы, што здатны кіраваць сабой. Свабода — у галаве. А вонкавае можа толькі перашкаджаць ці спрыяць руху наперад. Я люблю вас усіх, люблю мора ва ўсялякі час, ліпеньскую спёку і рэдкія снягі, люблю суладдзе ў садзе і ва ўсім, да чаго дакранаюся. Радасна вам, весела — радуюся і я, назіраючы вашы постаці ўнізе, вашы здаровыя целы, атуленыя бліскаўкамі і белымі пасмамі хваляў. Радуюся нячастым гасцям...

4

Я слухаў суха і моўчкі. А толькі змрочная сетка, што аблытала мяне з галавы да пятак, распускалася пакрысе, шарэла, адцянялася расповедам садоўніка, як паперка, знарок пакладзеная на чорную тканіну, і нарэшце зрабілася амаль светлай, хіба крышачку запыленай.

Не гадзіну, не дзве сядзеў я потым у важкай цішы персікавага саду. Ноч шчодра палівала зоркамі. Паўднёвая ноч — гусцейшая, чарнейшая, чым на маёй радзіме. Дзіўная палёгка, нязвыклая крылатасць думак нібы выносілі мяне па-за межы садка, нават па-за межы ўласнага цела. Назіраў сябе быццам здаля, паўз водары, лагодныя павевы крымскай ночы, ледзь чутны пляск хваляў. І ў гэтай ціхмянай, амаль бязгучнай сусветнай велічы мізэрным, бязглуздым і вартым жалю ўявіўся мне раптам уласны жыццёвы шлях, падаўся проста прусачынай валтузнёй — пачварнай і сквапнай. Гэтая гонка за грашыма, гэтая славалюбская фанабэрыя маіх учынкаў, меркаванняў, літаратурных твораў. Цвёрдыя і рашучыя крокі мае па жыцці ва ўмовах спрыяльных і лагодных, ухвала яму, апяванне яго... І бездапаможная злосць, агіда да ўсяго свету пры сутыкненні з найменшымі ягонымі хібамі... Марная спроба ўцёкаў ад сябе, ад бацькоў і радзімы... Быццам сцябаў мяне хто, лупцаваў, тузаў...

А неба ўсё такое ж — ласкавае, бяздоннае. І вайны няма, і голаду, і хваробаў у мяне невылечных... І хацелася гукнуць туды, у сваё мінулае: “Выпрастайся, хлопча, азірні наваколле. Усміхніся, балесны, аблокам і пашам, гмахам, нарэшце, галубам на асфальце...”

Не іх, не жыццё існае любіў я, калі складаў мудрагелістыя аповеды і вынаходзіў адмысловыя, хвацкія рыфмы і рытмы для вершаў. Не жыццё, а сябе ў ім! Як ігрок прагавіты і апантаны. І амаль прайграў.

Але тут, у хацінцы гэтай, зазірнуўшы за край стромы, дзе тоіцца, нязводна падпільноўвае нас сапраўдная бездань-пашча выпрабаванняў, я маю свабоду крочыць назад... Які ж я свабодны!

Пн	Вт	Ср	Чт	Пт	Сб	Вс
01	02	03	04	05	06	07
08	09	10	11	12	13	14
15	16	17	18	19	20	21
22	23	24	25	26	27	28
29	30

Ступень Свабоды

NEW БЕЛОРУССКАЯ ПРОЗА

Меню для авторов

Добавить статью

Редактировать работы

Зарегистрироваться

Полезные ссылки

Искать похожие?

Скачать мультимедию?

ССЫЛКИ ДЛЯ СПИСКА ЛИТЕРАТУРЫ

По стандарту ВАК Республики Беларусь

По ГОСТу Российской Федерации

URL для сайта, блога (постоянный обратный адрес данной страницы)

ПАРТНЁРЫ БИБЛИОТЕКИ рекомендуем!

ОБРАТНО В РУБРИКУ?

БЕЛОРУССКАЯ ПРОЗА НА LIBRARY.BY