Гогаль і посткаляніяльны кантэкст

АВТОР: Алег Ільніцкі

ИСТОЧНИК: ЖУРНАЛ "ARCHE"№ 5 2001 ГОД


Алег Ільніцкі — прафэсар славістыкі ў Альбэрцкім унівэрсытэце (Эдмантан, Канада). Аўтар кніжкі Ukrainian Futurism, 1914—1930. A Historical and Critical Study (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1997)

Чаму посткаляніяльныя супольнасьці дагэтуль жывуць імпэрскім досьведам? Чаму пасьля таго, як усе посткаляніяльныя супольнасьці [...] сталіся незалежнымі, праблема каляніяльных стасункаў ня страчвае актуальнасьці? [Бо] дзякуючы [імпэрскаму] літаратурнаму канону, [...] які спрэс застаецца крытэрам густу й ацэнкі [...] [у выглядзе] унівэрсальнай нормы, цяжар даўніны й надалей пануе над культурнымі здабыткамі большае часткі посткаляніяльнага сьвету.

Біл Эшкрафт, Гарэт Грыфітс і Гелен Тыфін, “Адказ імпэрыі” (1989)

У ягонай [Гогаля] паэзіі шмат выключна маларасійскіх элемэнтаў, якіх няма і быць ня можа ў ра­сійскай; але хто ж назаве яго маларасійскім паэтам?

Вісарыён Бялінскі, “Артыкулы пра народную паэзію. Артыкул ІІІ” (1841)

Быць ангельскамоўным яшчэ ня значыла быць ангельцам.

Дэклан Кібэрд, “Вынаходзтва Ірляндыі” (1995)

Уяўленьне пра Гогаля як пра ўкраінскага пісьменьніка шмат каму падаецца настолькі ненатуральным і штучным, што пра гэта нельга нават гаварыць сур’ёзна. Калі гэтае пытаньне і паўстае, дык успрымаецца хутчэй як эмацыйны элемэнт пошуку ўкраінскае ідэнтычнасьці, а не як законная праблема славістыкі. Неўзабаве пасьля развалу Савецкага Саюзу Клерэнс Браўн выказаў спадзяваньне, што, “атрымаўшы ўласную дзяржаву, мову й літаратуру, украінцы, магчыма, адчуюць сябе досыць упэўнена, каб не прэтэндаваць болей на Мікалая Гогаля як на аздобу сваёй нацыянальнай культуры”. Ужо сам фэльетонны стыль гэтых заўваг меў паказваць на нібыта нязначнасьць праблемы. Тым часам прыблізна тады ж вядомы ўкраініст Рыгор Грабовіч сьцьвярджаў, што Гогаля неабходна разглядаць і як украінскага пісьменьніка. Супярэчлівасьць перакананьняў двух славістаў ня толькі адлюстроўвае даўнюю палеміку што да Гогаля, але й падкрэсьлівае тую лёгкасьць, зь якой упрывілеяваная галіна навукі ігнаруе любыя альтэрнатыўныя погляды.

Надзеі Браўна на тое, што сучасная геапалітычная сытуацыя здыме пытаньне пра нацыянальную прыналежнасьць Гогаля, мабыць, ня спраўдзяцца. Па-першае, праблема застаецца досыць сур’ёзнай, нягледзячы на намаганьні зьменшыць яе значнасьць. Па-другое, цяперашняя палітычна-інтэлектуальная атмасфэра спрыяе надзвычайнай актуальнасьці “ўкраінскай праблематыкі” Гогаля. Пісьменьнік стаецца ня толькі цудоўным аб’ектам прыкладаньня постструктуралісцкіх і посткаляніяльных тэорыяў (перадусім гэта датычыць усё больш пашырaнага дыскурсу “пабудовы” ідэнтычнасьці й “стварэньня” культуры ў імпэрскім атачэньні), але й прадметам сучасных постсавецкіх палітычна-сацыяльных дыскусіяў. Ва Ўкраіне навукоўцы ў значнай ступені цікавяцца Гогалем яшчэ й таму, што незалежнасьць скасавала каляніяльны абавязак трактаваць расійска-ўкраінскія пытаньні так, як таго вымагаў “цэнтар”. Незалежнасьць падахвочвае спрэчкі і рост недаверу, асабліва апошнім часам, да агульнапрынятых дэфініцыяў, што датычаць Расіі, ейнай культуры і ідэнтычнасьці. Тэрмін расійскі (дзеля пазначэньня этнакультурнай катэгорыі) яшчэ ніколі, цягам цэлага стагодзьдзя, не здаваўся такім выпадковым і ўмоўным, як цяпер. Таму насьпела неабходнасьць пера­гляду некаторых прынцыповых меркаваньняў на расійскую тэму — у прыватнасьці, ацэнкі такой постаці, як Гогаль. Бо выяўляецца, што нацыянальная неабароненасьць — якая нібыта стымулявала цікаўнасьць украінцаў да Гогаля — гэта ў значнай ступені таксама й расійская праблема. Апошнія гады паказалі, што расійцы пакутуюць на гэтую хваробу ніяк ня менш, у тым ліку й таму, што частка іхнага “я” была непарыўна зьвязаная зь нерасійскімі тэрыторыямі і культурамі, якія цяпер ад іх адышлі — улучна з радзімаю Гогаля. Як нядаўна нам нагадаў Джэфры Госкінг1, у цяперашнім цяжкім стане Расіі няма нічога новага, гэта сталая характарыстыка яе нацыянальнага быцьця. Фармаваньню расійскае нацыі заўжды перашкаджала “пабудова імпэрыі”: “На працягу больш як трох стагодзьдзяў структуры [Расійскай імпэрыі] служылі стварэньню поліэтнічнай чыноўніцкай дзяржавы, а не станаўленьню нацыі. [...] Фрагмэнтарны і недаразьвіты нацыянальны арганізм быў галоўным гістарычным цяжарам [Расіі] цягам апошніх двух стагодзьдзяў, улучна з эпохай Савецкага Саюзу ды пэрыядам па ягоным распадзе”.

Хоць усьведамленьне Расіі як імпэрыі мацнее, да разуменьня ейных уплы­ваў на фармаваньне канцэпту расійскай нацыянальнай культуры навукоўцы набліжаюцца ня надта хутка. Відавочна, што імпэрыя спрыяе ўзьнікненьню якраз імпэрскай культуры, поліэтнічнай “публічнай сфэры” (Габэрмас), якая ня ёсьць сынанімічнай “расійскай”. Аднак сучасныя русацэнтрысцкія інтэрпрэтацыйныя тэорыі выношваюць ідэю пра асаблівую расійскую культуру, якая нічым не адрозьніваецца ад імпэрскай, пазбаўляючы тым самым усе іншыя этнанацыянальныя ўтварэньні якіх-кольвек правоў — як тэарэтычна, так і практычна. Збольшага без адказу застаецца шэраг ключавых пытаньняў: а) якім чынам стварае імпэрыя “нацыянальную” расійскую культуру; б) як разьвіваюцца і ўзаемадзейнічаюць з “расійскай” культурай культуры нерасійскія; в) чым адрозьніваюцца “імпэрская” й “нацыянальная” культуры імпэрыі? На практыцы ў большасьці выпадкаў імпэрскую культуру (асабліва расійскамоўную й пашыраную імпэрскімі інстытуцыямі) прывыклі ўважаць за эквівалентную “расійскай нацыянальнай” культуры. Можна сказаць, што ў поўнай адпаведнасьці з гэтым усе культурныя набыткі й помнікі імпэрыі аўтаматычна й прынцыпова стаюцца нацыянальнаю спадчынай ра­сійцаў, незалежна ад таго, ці карэніліся яны ў актуальных расійскіх працэсах і ці былі вынікам уласна расійскай інтэлектуальнай дзейнасьці.

Нават дабрызная Госкінгава кніжка, прысьвечаная гэтай тэме, паказала, як няпроста адчуць розьніцу між “імпэрскім” і “расійскім”. Нягледзячы на ўсю праніклівасьць у падыходзе да расійскай нацыянальнай дылемы (пастаяннага разрыву між імпэрскімі й нацыянальнымі элемэнтамі), Госкінг амаль не закранае пытаньня пра ролю, якую адыгралі нерасійцы ў фармаваньні й, магчыма, стварэньні расійскае ідэнтычнасьці. Нямецкая й француская культуры, вядома ж, прызнаюцца “чужымі” і згубнымі для нацыянальнага разьвіцьця Расіі, аднак амаль нічога ня згадваецца, скажам, пра ўкраінскую культуру. Цікава, што Госкінг апісвае нават жыцьцё і творчасьць Гогаля — але каб сьцьвердзіць, а не каб паставіць пад сумнеў расійскую ідэнтычнасьць. Дасьледуючы ролю літаратуры ў станаўленьні расійскае нацыі, Госкінг разглядае Гогаля поруч з Пушкіным, Дастаеўскім і Талстоем, але называе яго ўкраінцам. Насуперак этнічнай адрознасьці, усе гэтыя аўтары выстройваюцца ў адзін натуральны шэраг, складаючы нібыта “нацыянальны” пантэон, што не вымагае дадатковых тлумачэньняў. Ствараецца ўражаньне, што ключавая імпэрская структура (а менавіта — інстытуцыя літаратуры, якая ахоплівала бальшыню этнічна-нацыянальных утварэньняў і празь якую з часам разьвілася ўласна ўкраінская, пісаная роднаю мовай, літаратура) практычна разглядаецца як выключна расійская нацыянальная інстытуцыя. На дзіва, Госкінг без усялякай іроніі інтэрпрэтуе Гогалевага “Тараса Бульбу” як “рамантычны вобраз альтэрнатыўнага расійскага [sic] этнасу [sic], казакоў украінскага памежжа, зь іхнай бесьперастаннай барацьбой супраць татараў і палякаў”. Вось жа, атрымліваецца, што заходні гісторык, зусім як мільёны цяперашніх расійцаў, ня бачыць нічога надзвычайнага ў тым, што сучасную расійскую прозу запачаткаваў украінец, а найбольш сутнасныя гістарычныя вобразы й досьвед Украіны сталіся для расійцаў крыніцамі ўласнае ідэнтычнасьці. Карацей кажучы, украінскага Гогаля так часта прыстасоўвалі да расійскіх нацыянальных патрэбаў, што спрэчкі цяпер узьнікаюць толькі тады, калі гаворка заходзіць пра яго патэнцыйную прыналежнасьць да Ўкраіны.

Немагчыма да канца ацаніць парадаксальнасьць гэтае сытуацыі, калі не ўсьвядоміць, што за ўяўленьнямі, да якіх зьвяртаецца Госкінг і якія падзяляе большасьць сьвядомых расійцаў, стаіць адзін з найдаўнейшых і не дасьледаваных крытычна мітаў расійскае ідэнтычнасьці, а менавіта вера ў “агульнарускія” (“общерусские”) нацыянальнасьць і культуру. Ці не найлепш гэта выказаў Трубяцкой, які напісаў: “Відавочна, што ўкраінцы нароўні зь вялікарасійцамі бралі чынны ўдзел ня толькі ў стварэньні, але і ў разьвіцьці агульнарускай культуры; і пры гэтым яны заставаліся ўкраінцамі, не адмаўляючыся ад сваёй этнічнае прыналежнасьці. [...] Гэтая [агульнаруская] культура з часам страціла ўсякую вялікарасійскую або ўкраінскую ідэнтыфікацыю [sic] і сталася агульнарускаю. [...] Ніхто ня выкрасьліць Гогаля з расійскай літаратуры, Кастамарава з расійскай гістарыяграфіі, Патабню з расійскай філялёгіі і да т.п.” Трубяцкой выразна паказвае, што імпэрскія і этнічнарасійскія кампанэнты застаюцца цалкам недыфэрэнцыяванымі з мэтай стварэньня ра­сійскай культурнай ідэнтычнасьці. Ён таксама міжволі выказвае тое, што спрэчкі адносна Гогаля закранаюць больш шырокую праблему, а менавіта пэрцэпцыйную структуру, якую ўжываюць расійцы, выпрацоўваючы ўласныя нацыянальныя крытэры й самасьвядомасьць. З дапамогай гэтай мадэлі панімпэрская культура інтэрпрэтуецца як “расійская” зь вельмі эмацыйным прыдаткам “нацыянальнай” выключнасьці. Такая парадыгма нівэлюе культурна-этнічныя адрознасьці, абвяшчаючы нават “агульнарускую” (чытай “імпэрскую”) культуру, якой карыстаюцца расійцы, “нацыянальнаю” інстытуцыяй. Пры такой мадэлі ўся інтэлектуальная праца ў імпэрыі прыводзіць толькі да аднаго выніку — да стварэньня расійскай нацыянальнасьці й ра­сійскай культуры. Якраз дзякуючы такой спрошчанай форме дыскурсу Гогаль, насуперак усёй яго нацыянальнай і культурнай неадназначнасьці, за­пісваецца выключна ў актыў расійцаў. Імпэрскі дыскурс фактычна абвя­шчае, што любая культурная зьява, да якой мела доступ і якую “спажыла” імпэрская эліта, мусіць быць асыміляванай і ўлучанай дзеля “расійскіх” па­трэбаў. Такая мэтодыка не дае (або, прынамсі, робіць неймаверна складаным і супярэчлівым), каб іншы дыскурс (напрыклад, украінскі) мог прэтэндаваць на постаці або зьявы імпэрскай культуры.

Калі Расія была імпэрыяй, дык Украіна — ейнай калёніяй. Гісторыкі, безумоўна, будуць яшчэ палемізаваць што да палітычных і эканамічных нюансаў гэтых своеасаблівых стасункаў, але ўжо цяпер відавочна, што многія з рысаў посткаляніялізму, выяўленых ягонымі дасьледнікамі, датычаць і культурнае чыннасьці ў Расійскай імпэрыі. Гогаля можна назваць украінскім посткаляніяльным пісьменьнікам, ужываючы гэты тэрмін у тым сэнсе, які яму надавалі Эшкрафт, Грыфіт і Тыфін2. Гэтыя навукоўцы не абмежаваліся апі­саньнем “нацыянальнай культуры пасьля імпэрскай улады”, а выкарыстоў­валі тэрмін для акрэсьленьня “ўсяе культуры, закранутай імпэрскімі працэсамі ад пачатку калянізацыі да сёньняшняга дня” (вылучэньні мае — Аўт.). Такая інтэрпрэтацыя падкрэсьлівае існаваньне “пастаяннага напружаньня на працягу ўсяго гістарычнага працэсу, запачаткаванага імпэрскай агрэсіяй”. Асабліва сугучныя з украінскім досьведам такія высновы: “Насуперак усім спэцыфічным і характэрным рэгіянальным адрозьненьням, агульнай адзнакай гэтых [посткаляніяльных] літаратураў ёсьць тое, што ўсе яны ў сваёй сучаснай форме выйшлі з каляніяльнага досьведу й сьцьвердзіліся, упарта супрацьстаўляючы сябе імпэрскай уладзе і падкрэсьліваючы свае адрозьненьні перад пагрозай паглынаньня імпэрскім цэнтрам. Менавіта таму яны і ёсьць выразна посткаляніяльнымі”.

Посткаляніяльны погляд на Гогаля зь некалькіх прычынаў падаецца нам больш мэтазгодным за “агульнарускае” бачаньне. Ён дапамагае разрозьніць паняткі, якія надта часта блытаюць між сабою (напрыклад, “украінскі” й “расійскі”). Ён дае магчымасьць успрымаць Гогаля як пісьменьніка, што зьявіўся не з “расійскага” досьведу, а ў выніку паяднаньня трох культураў — імпэрскай, расійскай і ўкраінскай. Заместа “стэрэатыпнага” расійца мы, дзякуючы посткаляніяльнай тэорыі, адкрываем Гогаля як аўтара, у якім адбываецца барацьба розных ідэнтычнасьцяў, вартасьцяў і культураў, а таксама пастаянныя ваганьні паміж ідэнтыфікацыяй з уласным карэньнем і цягаю да паноўнай імпэрскай улады. Посткаляніяльны падыход насамрэч увідавочнівае напружанасьць, якую намагаецца прыхаваць “агульнаруская” парадыгма. Гэтая рэкантэкстуалізацыя таксама дапамагае падкрэсьліць нявызначанасьць на працягу гэтага пэрыяду гісторыі як украінскай, так і расійскай ідэнтычнасьці і не дае паставіць апошнюю кропку ў гэтых дэбатах, на чым настойвае расійска-імпэрскае прачытаньне Гогаля. Асноўным у гэтым аргумэнце ёсьць прызнаньне імпэрскай культуры, або, больш агульна, імпэрскай “публічнае сфэры”, што служыла матрыцай для генэраваньня як украінскай, так і расійскай нацыянальных культураў.

Значную частку імпэрскай культурнай эліты складалі ўкраінскія вярхі, што актыўна далучаліся да тварэньня расійскай імпэрскай культуры. Але, пераяжджаючы, як і Гогаль, у цэнтар імпэрыі, украінцы не адмаўляліся ад сваіх мясцовых повязяў і зацікаўленьняў, якімі б рудымэнтарнымі яны нам цяпер ні здаваліся. Прадстаўнікі гэтай праслойкі ня толькі ставаліся вядомымі дзеячамі імпэрскай “публічнае сфэры”, але й выкарыстоўвалі сталічныя гарады для разьвіцьця ўкраінскай культуры, ператвараючы Пецярбург і Маскву ў важныя выдавецкія асяродкі, дзе друкаваліся ўкраінскія працы і на роднай мове, і на расійскай, якую яны ўспрымалі як натуральны (імпэрскі) сродак зносінаў, а не як нацыянальную (расійскую) адзнаку. Дзьвюхмоўнае ўкраінскае адраджэньне паўстала як сапраўдны “імпэрскі” фэномэн, прадукт яе найгалоўнейшых гарадоў, створаны найбольш адоранымі прадстаўнікамі імпэрыі, што займалі вельмі высокія пасады. (Найвыдатнейшы тагачасны ўкраінскі этнограф Міхайла Максімовіч, у лістах да якога Гогаль агучыў некаторыя са сваіх найбольш палкіх праўкраінскіх заяваў, быў першым рэктарам Кіеўскага ўнівэрсытэту, а перад тым — прафэсарам батанікі Маскоўскага ўнівэрсытэту. Гогаль зьвярнуўся да яго, намагаючыся здабыць пасаду вы­кладчыка.) Зрэшты, для пераважнае большасьці адукаваных украінцаў новая мова доўга яшчэ заставалася другасным сродкам эмацыйнага і інтэлектуальнага выяўленьня: павольнае нараджэньне пісьменства на ўкраінскай народнай мове было тады нечым накшталт дзёрзкага сацыяльнага экспэрымэнту зь няпэўнымі вынікамі.

Гогалеў лёс з гэтага гледзішча быў тыповым. Як і шмат хто зь ягоных суайчыньнікаў, ён знаходзіўся ў двухсэнсоўным становішчы: залежачы ў сродках існаваньня ад мэтраполіі, ён адначасова адчуваў глыбокую повязь з рэгіянальнымі падзеямі ва Ўкраіне і знаходзіўся пад іхным уплывам. Але ён востра ўсьведамляў, што посьпеху можна дасягнуць толькі ў імпэрскім цэнтры. 2 красавіка 1830 году ў лісьце да маці ён выказаў жаданьне пераехаць у правінцыю, каб зьмякчыць матэрыяльныя цяжкасьці сям’і, зьвязаныя зь ягоным перабываньнем у Пецярбургу. Адылі ён адназначна адкінуў саму ідэю пераезду ў расійскую правінцыю, падкрэсьліваючы, што выехаць са сталіцы можа хіба ва Ўкраіну. Але ўрэшце кар’ерныя меркаваньні змусілі яго застацца ў Пецярбурзе.

Гогаль меў цяжкасьці з вызначэньнем сваёй нацыянальнае прыналежнасьці, што было характэрна для ягоных суайчыньнікаў. Застаючыся ляяльным і патрыятычным падданым імпэрыі, ён усё ж такі ня змог прызнаць сябе “расійцам” нават у 1844 годзе. У вядомым лісьце да Аляксандры Сьмірновай-Расэт (арыстакраткі родам з Украіны), адказваючы на пытаньне, якое, відавочна, цікавіла прадстаўнікоў ягонага пакаленьня, Гогаль заяўляе:

“Скажу вам слоўца што да таго, якая ў мяне душа, хахляцкая ці ра­сійская [русская], бо ж гэта, як я бачу зь ліста Вашага, было нейкі час прадметам вашых роздумаў і спрэчак зь іншымі. На гэта я вам скажу, што сам ня ведаю, якая ў мяне душа, хахляцкая ці расійская. Ведаю толькі тое, што ніяк не аддаў бы перавагі ні маларасійцу перад расійцам, ні ра­сійцу перад маларасійцам. Абедзьве натуры надзвычай шчодра адораны Богам, і, нібыта наўмысна, кожная зь іх асобна зьмяшчае ў сабе тое, чаго няма ў другой, — яўны знак, што яны мусяць дапоўніць адна адну. Дзеля гэтага самі гісторыі іхнага мінулага быцьця дадзеныя ім непадобнымі адна на другую, каб па-рознаму выгадаваныя розныя бакі іхных характараў, зьліўшыся ў адно, стварылі потым штосьці найдасканалейшае ў чалавецт­ве. А на творы мае не абапірайцеся й не рабеце зь іх пра мяне ніякіх высноваў”.

Гэта кажа чалавек, які на той час ня толькі быў абвешчаны найлепшым з жывых “расійскіх” пісьменьнікаў, але які ўжо практычна дасягнуў усяго, што забясьпечвала яму прызнаньне з боку імпэрскага сьвету. Калі ўлічыць год напісаньня, гэты ліст важны ня так адсутнасьцю ў ім выразна акрэсьленай украінскай накіраванасьці, як няздатнасьцю Гогаля безумоўна прыняць ра­сійскую ідэнтычнасьць. Заўвагі Гогаля паказваюць на тое, што ён, як і раней, выразна разрозьніваў украінцаў і расійцаў. Скажам, за адзінаццаць гадоў да таго (у сьнежні 1833 году), у лісьце да Міхайлы Максімовіча Гогаль пісаў пра Кіеў як пра “наш” (украінскі), а не расійскі горад:

“Уяві, я таксама думаў. Туды, туды! у Кіеў! у старажытны, цудоўны Кіеў! Ён наш, ён ня іхны, анягож? Там, ці вакол яго, адбываліся падзеі мінуўшчыны нашай”.

Ягонае стаўленьне да Расіі, як паказвае Луцкі (“Між Гогалем і Шаўчэнкам”), было няпростым і часта межавала зь нянавісьцю. Робэрт Мэгваер3 таксама гаворыць пра “неміласэрна нэгатыўнае Гогалева выяўленьне Расіі” й намагаецца патлумачыць (хоць і ня дужа пераканаўча) “дзівосную пагарду” Гогаля да расійскай гісторыі, якая ўразьліва кантраставала зь яго ня­зьменным перадузятым захапленьнем украінскай гісторыяй ды песьнямі — пачуцьцём, што межавала з апантанасьцю. Як і Госкінг, Мэгваер намагаецца разгадаць загадку “расійскае ідэнтычнасьці” спасылкамі на “Тараса Бульбу” й трапляе ў пастку супярэчнасьцяў агульнарасійскасьці. Напрыклад, ён сьцьвярджае, што Тарас Бульба “ўжывае слова “русский” досыць-такі неадназначна. І ўсё ж я думаю, што Гогаль зрабіў гэта наўмысна. Ён хацеў бы, каб мы мелі на ўвазе ўсе гэтыя магчымыя значэньні [то бок Кіеўскую Русь (“першую Расійскую дзяржаву”, як кажа Мэгваер); тэрыторыю Вялікай Русі на поўнач ад Кіева; Расійскую імпэрыю — Аўт.]. [...] Такім чынам ён, нібы й не гаворачы пра гэта, наводзіць на думку пра агульнасьць казацкіх вартасьцяў, пра якія згадвае Бульба, [...] з рысамі, уласьцівымі “расійцам” усіх часоў і мясцовасьцяў [...]”. Аднак цытаты з “Тараса Бульбы”, якія прыводзіць сам жа Мэгваер, відавочна супярэчаць такім дапушчэньням, бо Гогаль (вуснамі Бульбы) яўна зьнітоўвае Кіеўскую Русь з украінцамі і яўна, ужываючы слова “русский”, гаворыць пра ўкраінскія землі ў складзе польска-літоўскай дзяржавы. І хаця слушна, што ў інтэрпрэтацыі “ўсякага расійскага чытача з гогалеўскіх часоў або нашага з вамі сучасьніка” прыметнік “русский” будзе асацыявацца зь вялікарасійцамі і імпэрыяй, Мэгваер зусім не пераконвае нас у тым, што й Гогаль таксама так гэта ўспрымаў.

Вось жа, акрамя велізарнага таленту, няпроста знайсьці такія характэрныя асаблівасьці, якія б супрацьпаставілі Гогаля ўкраінскаму атачэньню ды стыхійна й беззваротна ператварылі б яго ў “расійскага” пісьменьніка кшталту Пушкіна, Талстоя ці Дастаеўскага. Глыбокая рэлігійнасьць Гогаля, яго складаная, закамплексаваная асоба, “пецярбурскія” тэмы, выпраўлены “Тарас Бульба” і нават трывога за лёс Расіі наўрад ці супярэчылі ягонай “укра­інскасьці”, што выяўлялася цягам усяго ягонага жыцьця. Расійскамоўнасьць ягонае творчасьці ніяк не адлучала яго ад украінскае грамады, дзе, як мы ўжо зазначалі, расійскаю мовай паслугоўваліся як роднай, выкарыстоўваючы яе для пераважнае бальшыні літаратурных твораў і публікацыяў.

Вонкавая “расійскасьць”, якая спрыяла выжываньню ўкраінскае грамады ў імпэрыі, мела тэндэнцыю да прыхоўваньня нацыянальных асаблівасьцяў, але ніколі, фактычна, іх не адмаўляла. Аднак, дзякуючы характэрным і супольным для ўкраінцаў з расійцамі сацыяльным рысам, украінская культура й інтэлектуальная дзейнасьць рабіліся даступнымі й прыдатнымі для шырокіх колаў імпэрскай грамадзкасьці. І ўрэшце вынікі такой дзейнасьці падлягалі “расійскаму” тлумачэньню тады, калі гэта ўважалася за мэтазгоднае для патрэбаў або імпэрыі, або расійскае ідэнтычнасьці. Трэба памятаць, што імпэрыя досыць пераборліва ўводзіла ў “расійскую” культуру пэўную інтэлектуальную прадукцыю ці асобаў. Скажам, існуе шмат напісаных украінцамі расійскамоўных твораў, якія не ўвайшлі ў канон расійскай літаратуры. Ані гэтыя творы, ані іхныя аўтары не стаюцца нагодай для спрэчак; іхная “прыналежнасьць” да ўкраінскай культуры не выклікае ніякіх прэтэнзіяў з расійскага боку. Гогаль тут вынятак. Як і, вядома ж (пра што нам нагадаў Трубяцкой), такія постаці, як Кастамараў і Патабня, і гэты шэраг асобаў можна лёгка працягнуць. Выбар імёнаў сымбалічны: расійская нацыянальная фармацыя прымала ня кожны створаны ў імпэрыі расійскамоўны тэкст, а толькі той, які дасягнуў усеімпэрскага (“усерасійскага”) прызнаньня. Імпэрскі дыскурс настойваў на “расійскім” паходжаньні гэтай “унівэрсальнай” (высокай) культуры, незалежна ад яе этнічнага або культурнага кораня. Напрыклад, расійскі літаратурны канон не прэтэндаваў на Рыгора Квітку-Аснаўяненку, дагодлівага імпэрскага слугу ды плённага аўтара расійскае прозы, які зьвярнуўся да роднай яму ўкраінскае мовы толькі пры канцы сваёй літаратурнай кар’еры. Чаму? Можна знайсьці некалькі тлумачэньняў, аднак найгалоўным ёсьць тое, што ён ніколі ня ўзьнёсься да ўсеімпэрскага статусу Гогаля, хоць і рэгулярна выдаваўся ў цэнтры. Паноўная пазыцыя, якую ў імпэрыі займалі расійцы, давала ім мажлівасьць ня толькі выбіраць, што менавіта будзе ўтвараць актыў расійскай нацыянальнай культуры, але й вызначаць крытэры ды дыскурс літаратурнага канону з мэтаю насаджэньня сваёй культурнае гегемоніі.

Добрым прыкладам гэтага могуць быць працы Бялінскага. У 1841 годзе ён пісаў:

“Літаратурнаю моваю маларасійцаў мае быць мова іхнага адукаванага слою — мова расійская. Калі ў Маларосіі й можа зьявіцца вялікі паэт, дык не інакш як пры ўмове, што ён быў бы расійскім [русским] паэтам, сынам Расіі, які палка бярэ да сэрца ейныя інтарэсы, пакутуе ейнай пакутай, радуецца ейнаю радасьцю. Племя можа мець толькі народныя песьні, але ня можа мець паэтаў, тым больш вялікіх паэтаў: вялікія паэты зьяўляюцца толькі ў вялікіх нацыяў, а што гэта за нацыя безь вялікага й самабытнага палітычнага значэньня? Жывым таму доказам ёсьць Гогаль: у ягонай паэзіі шмат чыста маларасійскіх элемэнтаў, якіх няма й быць ня можа ў расійскай; але хто ж назаве яго маларасійскім паэтам?”

Гэтае цьверджаньне надзвычай цікавае і шмат у чым паказальнае. Бялінскі прызнае існаваньне адукаванага ўкраінскага слою (часткай якога быў і Гогаль), аднак уважае ўкраінскую нацыю за “племя”. З гледзішча культуры, ён зьмешвае ў адно цэлае расійскія этнічныя і расійскія імпэрска-дзяржаўныя фэномэны. Важная ягоная спасылка на палітычную незалежнасьць ды імпэрскую значэннасьць для вызначэньня расійскае нацыі. Гогаль, па сутнасьці, ня можа быць украінцам, бо паходзіць з палітычна нязначнага племені, чыя мова (ці дыялект), на думку Бялінскага, мёртвая. Вось жа, ён “расіец”, бо яго літаратурная веліч роўная магутнасьці дзяржавы, мовай якой ён і паслугоўваецца. Гогалеў статус “расійскага” (“русского”) паэта выцякае таксама зь ягонага чуйнага сыноўскага клопату за дзяржаву (Расію). Ані ў нацыянальным, ані ў дзяржаўным будаўніцтве расійскамоўны “ўкраінскі адукаваны слой” ніколі не ўспрымаецца функцыянальна інакш, як інтэгральнаю часткай этнічнай расійскай інтэлігенцыі. Вось чаму Бялінскага заўжды так зьдзіўляла й турбавала, калі якраз гэтая адукаваная кляса раптам выяўляла сваю літаратурную й лінгвістычную незалежнасьць, пішучы на ўкраінскай мове.

Падставаю для таго, каб абвясьціць Гогаля “расійскім” пісьменьнікам, ня можа быць ягонае этнічнае паходжаньне, самавызначэньне, тэматыка, выбар месца жыхарства ці расійскамоўнасьць твораў: усе гэтыя атрыбуты ніяк не перашкодзілі яму заставацца цудоўным украінскім пісьменьнікам свайго часу. Гогаль стаецца “расійскім” дзякуючы толькі адзінаму чыньніку — яго прыняла, улучыла ў сябе расійская імпэрская супольнасьць. “Расійцам” зрабіў Гогаля імпэрскі дыскурс, які быў зацікаўлены сьцьвердзіць і захаваць такую клясыфікацыю.

Адным з парадоксаў стварэньня “расійскага” вобразу Гогаля як у акадэ­мічным, так і ў масавым успрыманьні ёсьць тое, што ўкраінскі бок ягонага жыцьця й творчасьці — які й вывучаўся (часам вельмі паглыблена), і ўлічваўся (нярэдка ў найдрабнейшых дэталях) — амаль ніколі не атрымліваў шанцаў выйсьці на такія, скажам, вышэйшыя ступені абстрагаваньня й абагульненьня, як “ідэнтычнасьць”, “нацыянальная культура й літаратура” ды “нацыянальны канон”. Асноўныя тэксты для фармаваньня гэтых аглядных катэгорыяў у тыпова каляніяльным стылі інтэрпрэтаваліся адпаведна нормам і патрэбам мэтраполіі зь яе схільнасьцю да русацэнтрызму. Імпэрыя прыўлашчвала Гогаля шляхам беспасярэдняга, часам празьмернага асацыяваньня з русацэнтрысцкімі нормамі цэнтру, што суправаджалася разнастайнымі формамі дэлегітымізацыі ягоных украінскіх характарыстык і нацыянальнае прыналежнасьці. Гэта разрывала повязі Гогаля з працэсамі дыфэрэнцыяцыі, якія распачаліся на пачатку ХІХ ст. і падштурхнулі фармаваньне сучаснай украінскай ідэнтычнасьці.

Ці не галоўная падстава для навязваньня Гогалю статусу расійскага пісьменьніка — часта паўтараны аргумэнт пра адыход Гогаля ад украінскай тэматыкі да расійскай. У рамках гэтае парадыгмы роля Ўкраіны як фундамэнтальнага складніка Гогалевай душы ды творчасьці адыходзіць на задні плян, набываючы выгляд нейкага “рэгіянальнага дзівацтва”, якім Гогаль нібыта хацеў выгадна скарыстацца. Адначасова ягоным расійскім тэмам і сюжэтам прыпісваецца значна вышэйшая эстэтычная вартасьць і ўнівэрсальнасьць. Піксанаў пісаў: “Украінскія аповесьці ўважаліся за кароткачасовы эпізод літаратурное дзейнасьці Гогаля, пераходны пэрыяд, даніну маладосьці, літаратурнае вучнёўства”4. Усе гэтыя спробы рэзкага супрацьстаўленьня ўкраінскіх аповесьцяў пецярбурскім былі трохі празьмернымі. Як апублікаваныя творы Гогаля, так і задумы новых фактычна не даюць падставаў сьцьвярджаць, што ў пэўны пэрыяд свайго жыцьця ён проста ўзяў і адкінуў украінскія сюжэты або страціў да іх цікавасьць. Як слушна заўважыў Піксанаў, украінскія тэмы суіснавалі і збольшага ўвасабляліся адначасова з ­асьвятленьнем іншых (хоць, вядома, з часам маючы ўсё меншы посьпех). Карацей кажучы, засяроджанасьць Гогаля на Ўкраіне ахоплівала практычна ўвесь пэрыяд ягонае творчасьці (1829—1842). Панцеляймон Куліш апісваў, як “Гогаль пры канцы свайго жыцьця слухаў і сьпяваў украінскія песьні”, “хмялеючы” ад іх у таварыстве “землякоў”. Да таго ж, уяўленьне пра тое, што ён робіцца “расійскім” пісьменьнікам толькі дзякуючы звароту да расійскіх або “ўнівэрсальных” тэмаў, ёсьць ня што іншае, як сумнавядомы стэрэатып. Згодна зь ім, культура ўкраінскай інтэлігенцыі заўжды была правінцыйнай і магла называцца ўкраінскай нацыянальнай толькі тады, калі замалёўвала на роднай мове чыста ўкраінскія сюжэты.

Ужо прыводзіліся аргумэнты на карысьць таго, што посткаляніяльная літаратура нараджаецца ня толькі тады, “калі акупант сыходзіць”, але й “калі мясцовы аўтар стварае тэкст, пранізаны ідэяй культурнага супраціву” (Дэклян Кібэрд). У сувязі з гэтым крытыкі (Марка Паўлышын, Рыгор Грабовіч) спасылаліся на некаторых украінскіх пісьменьнікаў пачатку ХІХ ст. (такіх, як Іван Катлярэўскі). Тут не да месца дэталёва спыняцца на падобных цьверджаньнях што да твораў Гогаля, але магчымасьць такой інтэрпрэтацыі застаецца неаспрэчнай, асабліва ўва ўкраінскім сацыяльным кантэксьце ды з улі­кам Гогалевага прыватнага ліставаньня. Кажучы запазычанымі словамі, “руйнавальны патэнцыял” Гогалевых твораў, можа, і ня быў “цалкам зрэа­лізаваны”5, але, вядома ж, быў важным элемэнтам першых асьцярожных крокаў Украіны на шляху набыцьця выразнае ідэнтычнасьці ў адкрыта русацэнтрычнай імпэрыі. Гэтыя раньнія спробы былі засяроджаны на этнаграфіі, фальклёры й гісторыі, якраз на тым матэрыяле, які й захапляў Гогаля. Беручы пад увагу супярэчлівыя пачуцьці, якія выклікалі ў Гогаля Ўкраіна з Ра­сіяй, можна меркаваць, што ягоныя творы ставяць першую ў прывілеяванае (у пэўнай ступені) становішча. Па-за ўсякім сумневам, яго “ўкраінскія” тэмы, у канчатковым выніку, засьведчылі сваю плённасьць для далейшае эвалюцыі ўкраінскай культуры.

Тое, што Ўкраіна хутка перайшла на іншыя формы супраціву, зьменшыла з часам значэньне гогалеўскага антыкаляніяльнага патасу. Адносна непрэтэнцыёзныя этнічныя, тэматычныя й гістарычныя пацьверджаньні “ўкраінскасьці”, што страчаліся ў ягоных тэкстах, неўзабаве саступілі месца больш радыкальнаму ладу мысьленьня. Апынуўшыся перад альтэрнатывай “між Гогалем і Шаўчэнкам” (Луцкі), украінскі нацыянальны рух абраў шаўчэнкаўскую лінгвістычную й ідэалягічную мадэль, як эфэктыўнейшую для адстойваньня правоў і самабытнасьці Ўкраіны ў межах імпэрыі. Акрамя таго, карыснасьць Гогаля была зьнівэліяваная пасьля таго, як яго прыўлашчылі расійскія элітарныя колы, ператварыўшы кар’еру пісьменьніка ў імпэрскі прататып кірунку, якім мела б эвалюцыянаваць культурнае самавыяўленьне ўкраінцаў. Скажам, зварот Гогаля да расійскае мовы Бялінскі прыводзіў як аргумэнт, ня раячы ўкраінскай “адукаванай праслойцы” карыстацца ўкраінскаю мовай для літаратурных патрэбаў. Г.зн. і саму асобу Гогаля, і незваротныя гістарычныя акалічнасьці імпэрыя выкарыстоўвала для захаваньня каляніяльнага стану. З гэтай прычыны сымбалічная постаць Гогаля з часам стала для ўкраінцаў двухсэнсоўнаю: выдатны пісьменьнік, але кепскі ўкраінец. Гэтае апошняе меркаваньне, вядома, было анахранічным, выкліканым адчужанасьцю ад беспасярэдніх рэаліяў, якія абмяжоўвалі Гогаля ў выбары рашэньняў. Арыентацыя на Шаўчэнку яшчэ далей адштурхоўвала ўкраінскую грамадзкасьць ад уласнага быцьця на пачатку стагодзьдзя і, адпаведна, ад Гогаля.

Мы цяпер разумеем, што ўкраінскаму нацыянальнаму руху было лягчэй адкінуць каляніяльную мадэль, якая панавала за часам Гогаля, чым вытлумачыць яе і зь цягам часу зразумець. Як толькі ўкраінскае грамадзтва вы­значылася з сваёю роднаю мовай, ранейшая фундамэнтальная дзьвюхмоўнасьць і дзьвюхкультурнасьць украінскай супольнасьці пачалі інтэрпрэтавацца не як рэаліі, якія трэба было прымаць ці талераваць (як у выпадку з Гогалем), а як ганебнае таўро, якога належала пазбыцца. Паступовая “ўкраінізацыя” розных аспэктаў грамадзкага жыцьця, стварэньне ўкраінскіх культурных інстытуцыяў, якія існавалі паралельна або й канкуравалі з імпэрскімі, немінуча аддаляла істотныя часткі ўкраінскай грамадзкасьці ад ранейшых каляніяльных формаў яе існаваньня. У некаторых выпадках гэты працэс прыводзіў да заклікаў цалкам адмовіцца ад усяго, што не адпавядала тагачасным уяўленьням пра нацыянальнае самаўсьведамленьне. Шмат якіх дзеячоў украінскай культуры канца XVIII-ХІХ стагодзьдзя асуджалі за брак адпаведнага “нацыянальнага” духу або сьвядомасьці. Вось чаму й Гогаля па­ступова перасталі ўважаць за ўкраінскага пісьменьніка, бо ён не стасаваўся да вымогаў новай эпохі, выглядаючы і надта “расійскім”, і надта “імпэрскім”. Але й тут посткаляніяльная канцэпцыя культуры дапамагае нам разгледзець працэс трансфармацыі ўкраінскай супольнасьці ў гістарычным пляне. Яна выяўляе, што, хаця ўкраінскі нацыянальны рух і адкідаў прынцыпова гібрыдызацыю як магчымую форму ўкраінскага быцьця, яна была, фактычна, немінучай і галоўнай асаблівасьцю жыцьця Ўкраіны. Адзіная (расійская) вэрсія культурнае ідэнтычнасьці, прыпісваная Гогалю, гэтаксама нерэалістычная, як і жаданьне бачыць яго ў ролі другога Шаўчэнкі. Шаўчэнка быў яўным выняткам; Гогаль быў бліжэйшым да нормы. Гогаль выявіўся неадпаведным для далейшых стадыяў украінскага нацыянальнага будаўніцтва, але ягоная ўмоўная гістарычная ідэнтычнасьць — самы дасканалы вобраз украінцаў да таго, як на іх зрабіў свой велізарны ўплыў Шаўчэнка. Падчас далейшага разьвіцьця Ўкраіны лёгка было забыцца на тое, што Гогаль жыў і тварыў на парозе новай эпохі. У той час украінскае грамадзтва толькі пачынала фармуляваць контравэрсійны (нават для самога сябе) сацыяльна-культурны дыскурс для свайго паступальнага руху ў будучыню.

Год таму ў часопісе “Сучасність” зьявіўся артыкул Андрэя Партнова “Да пытаньня нацыянальнае прыналежнасьці ды самасьвядомасьці гістарычных дзеячоў украінскай мінуўшчыны”, які засьцерагаў ад пабудовы ўкраінскай культуры ды ідэнтычнасьці на чыста “генэтычных” прынцыпах. Хоць гэта й не датычыць Гогаля (ягоныя сувязі з украінскай культурай генамі ніяк не вычэрпваюцца), папярэджаньне вельмі своечасовае. Аднак неабходна таксама прызнаць, што такія чыньнікі, як нацыянальнасьць, этнічнасьць і нават расавая прыналежнасьць, пры ўсёй сваёй праблематычнасьці і сумнеўнасьці, захоўваюць-такі дарэчнасьць і важкасьць у фармаваньні нацыянальных культурных традыцыяў і сыстэмаў, асабліва ў посткаляніяльных грамадзтвах. Зрэшты, нават такія паняткі, як “ірляндзкая літаратура” або “шатляндзкая літаратура” — пад якімі разумеецца ангельскамоўнае пісьменства, — у вялі­кай ступені залежаць ад канстатацыі этнічнага паходжаньня й падкрэсьленьня нацыянальнай тэматыкі. Цалкам апраўданым, скажам, зьяўляецца азначэньне “англа-ірляндзкая літаратура”, хоць яе й называюць “ангельскамоўнай літаратурай, створанай ірляндцамі”. А таксама “пошук ангельскамоўнымі ірляндцамі сваёй ідэнтычнасьці, з наданьнем ангельскай мове новае формы для выказваньня ірляндзкага досьведу”. І яшчэ, “такога кшталту ангельскамоўная літаратура, якая настолькі ж мясцовая й зьвязаная з гэтай краінай [Ірляндыяй], як і амэрыканская літаратура ў Амэрыцы”. Ірляндзкую літаратуру таксама называюць “нацыянальнай літаратурай Ірляндыі на ангельскай мове” ды “нацыянальнай ірляндзкай літаратурай на другой мове Ірляндыі”. Усе гэтыя тлумачэньні захоўваюць сваю ўчыннасьць нават пры наяўнасьці пэўных засьцярогаў: “Такія імёны, як Оскар Уайлд і Бэрнард Шоў, належаць да гісторыі ангельскай літаратуры, безумоўна, у той самай ступені, што й Голдсьміт ці Шэрыдан”6.

Увогуле, ірляндзкія паралелі могуць стацца вельмі карыснымі для разважаньняў на тэму Гогаля ды ўкраінска-расійскіх літаратурных стасункаў. Як ва Ўкраіне, так і ў Ірляндыі літаратурныя крытэры ды інстытуцыі вызначаюцца такімі паняткамі, як нацыянальнасьць, сюжэтны матэрыял і мова. Як Ірляндыя, так і Ўкраіна ўваходзілі ў склад імпэрскіх дзяржаваў, іхныя грамадзяне ўплывалі на разьвіцьцё суседзкіх літаратураў, а абодва народы сталіся сьведкамі імкненьня сваіх элітаў да імпэрскіх цэнтраў. Сказанае ніжэй цалкам магло б быць разьдзелам з украінскай гісторыі:

“Цягам апошніх часоў, пачынаючы недзе ад XVII стагодзьдзя, у Ірляндыі зьявілася бліскучая плеяда пісьменьнікаў, многія зь якіх, аднак, былі пералётнымі літаратурнымі птушкамі, якія шукалі сюжэтаў і рынку ахвотней у Англіі, чымся ў Ірляндыі. Калі б ангельская літаратура апошніх стагодзьдзяў пазбылася ўнёску такіх аўтараў, як Джонатан Сьвіфт, Уільям Конгрыў, Джордж Фарквар, Рычард Стыл, Рычард Брынсьлі Шэрыдан, Олівэр Голдсьміт, Дыён Букіко, Оскар Уайлд і Бэрнард Шоў, цалкам відавочна, што сучасная камічная традыцыя ангельскага пісьменства вельмі зьбяднела б. Літаратурная кар’ера большасьці зь іх праходзіла за межамі Ірляндыі; а тыя, хто быў змушаны, як Сьвіфт, вярнуцца ў Ірляндыю, рабілі гэта неахвотна. Збольшага яны заставаліся ў Англіі не з патрыятычных, а з эканамічных меркаваньняў. Лёндан быў літаратурным рынкам ангельскамоўнага сьвету. Ён быў выдавецкім і тэатральным цэнтрам, вось і ня дзіўна, што пісьменьнікі цягнуліся да гэтага рынку”7.

Вялікая розьніца між украінцамі й ірляндцамі палягае, вядома ж, у тым, што на канцэптуальным узроўні ірляндцаў ня блытаюць з ангельцамі, тым часам як украінцаў стэрэатыпна ўспрымаюць за расійцаў. Значэньне ірляндзкіх літаратурных постацяў для ангельскага пісьменства не пазбаўляе іх ані ірляндзкай нацыянальнасьці, ані імавернай магчымасьці ўвадначас належаць да ірляндзкай гісторыі. Брытанская гісторыя літаратуры й культуры, у процілегласьць “агульнарускай” (імпэрскай), захоўвае адчуваньне адрозьненьняў між рознымі нацыянальнасьцямі Аб’яднанага Каралеўства й прызнае наяўнасьць мясцовых сацыяльных працэсаў, інакшых, чым у цэнтры. І хоць праўда, што Брытанская імпэрыя мела тэндэнцыі да прыўлашчваньня ангельскамоўнае творчасьці са сваіх калёніяў, застаецца малаверагодным (прынамсі цяпер), каб ірляндзкія ангельскамоўныя тэксты аўтаматычна й без выняткаў прыпісваліся гісторыі выключна ангельскай літаратуры. А вось расійскамоўная імпэрская спадчына (ці то ў галіне бэлетрыстыкі, ці то тэхнічных або гуманітарных навук) зазвычай і надалей залічваецца выключна да набыткаў расійскай культуры.

Украінцы цягам стагодзьдзяў пісалі літаратуру на розных мовах (царкоўнаславянскай, старажытнарускай, польскай, лаціне, расійскай) і ў разнастайным палітычным і сацыяльным асяродзьдзі. Гогаль, безумоўна, увасабляў выяўленьне ўкраінскага генія сродкамі расійскае мовы, падобна як Скаварада выяўляў яго на сваёй спэцыфічнай гаворцы, характэрнай для XVIII стагодзьдзя. Вось жа, з гэтага вынікае, што Гогаль “належыць” да гісторыі ўкра­інскай літаратуры ня менш, чым Квітка-Аснаўяненка ці Шаўчэнка. Украінская гісторыя па-рознаму ацэньвае гэтых трох аўтараў, прызнаючы неаднолькавую ступень іхнага сацыяльнага, літаратурнага ды палітычнага значэньня для прагрэсу Ўкраіны. Аднак у кожным разе ўсе яны застаюцца ўкраінскімі пісьменьнікамі, ня толькі этнічна, але й дзякуючы свайму ўнёску ў літаратурна-культурны працэс і разьвіцьцё ўкраінскага сацыяльнага до­сьведу.

Хоць гэта можа падацца нязвыклым з гледзішча паноўных тэндэнцыяў сучаснай славістыкі, але посткаляніяльнае прачытаньне Гогаля вымагае ад навукоўцаў тлумачэньня, чаму і як менавіта Гогаль апынуўся ў таварыстве Пушкіна, Дастаеўскага і Талстоя. Калі Гогаль — частка расійскага нацыянальнага канону (а гэта цяжка абвергнуць), дык ягоная прыналежнасьць да гэтай структуры ня можа, вядома, прэтэндаваць на эксклюзіўнасьць, відавочную для этнічных расійцаў або цалкам асыміляваных украінцаў. І ня толькі таму, што Гогаль — этнічны ўкраінец, але й таму, што ягонае жыцьцё і творчасьць нельга ахапіць і вытлумачыць з дапамогай тых самых парамэтраў, якімі ацэньваюцца іншыя “расійскія” клясыкі.

Каб зразумець належным чынам Гогаля, неабходна яго перамясьціць зь невыразнай “усерасійскай” канструкцыі ў “імпэрскую публічную сфэру”, то бок у супольную сацыяльную прастору, якая не была цалкам сумешчанай ані з расійскай, ані з украінскай культурамі. Гэта будзе значыць прызнаньне складанага перапляценьня “расійскіх” і “ўкраінскіх” гісторыяў ды супольнасьцяў, што пераважна абмінаецца ў большасьці расійскіх літаратурных дасьледаваньняў. Зрэшты, гэта будзе значыць, што пра Гогаля давядзецца гаварыць як пра “ўкраінска-расійскага” пісьменьніка (так некалі выказаўся Піксанаў), або, мабыць, яшчэ дакладней, як пра “расійска-ўкраінскага”, і гэтая дэфініцыя будзе выклікаць аналёгіі з “англа-ірляндзкай” канцэпцыяй. Гэта, вядома, будзе вымагаць таксама прызнаньня самастойнасьці ўкраінскай культуры, што выяўляла сябе сродкамі расійскае мовы; культуры, якая, з аднаго боку, служыла ўкраінскай грамадзе, а з другога, праектавала сябе на імпэрыю, уплываючы на жыцьцё этнічных расійцаў. Посткаляніяльнае прачытаньне Гогаля, калі перафразаваць Трубяцкоя, не “выключае” Гогаля з расійскай літаратуры, аднак ставіць пад сумнеў апраўданасьць яе выключных прэтэнзіяў на яго і ўсталёўвае новыя ўмовы для ягонага знаходжаньня ў гэтай літаратуры.

З дапамогай этнічных супрацьпастаўленьняў дасьледнікі Гогаля імкнуліся вытлумачыць яго як пісьменьніка, што быў (ці, прынамсі, меў бы быць) толькі ўкраінцам або толькі расійцам; пісьменьніка, што належаў (ці меў бы належаць) або да ўкраінскай, або да расійскай літаратуры. Але тады страчвалася разуменьне таго, што ў той пэрыяд, пра які ішла гаворка, і ўкраінская, і ра­сійская ідэнтычнасьці знаходзіліся ў пачатковых стадыях свайго фармаваньня, якое адбывалася пад уплывам імпэрыі. Характарызаваць украінскі культурна-сацыяльны досьвед выключна на аснове яго стасунку да “расійцаў”, “Расіі” ці “расійскай культуры” — значыць прыпісваць апошняй нацыянальную акрэсьленасьць, якой тады папросту яшчэ не было. Найлепшы паказьнік усё яшчэ экспэрымэнтальнага цягам першай паловы ХІХ стагодзьдзя працэсу нацыянальнага самапазнаньня Расіі — гэта яе патрэба ўзбагачаць сваю ідэнтычнасьць за кошт Украіны і ўкраінцаў. Перакручаная лёгіка “агульнарускай” ідэі ёсьць ня чым іншым, як спробай палагодзіць супярэчнасьці, уласьцівыя імпэрскаму статусу Расіі ды яе прагненьню нацыянальнага быцьця. Калі Гогаль прызнаваўся, што сам ня ведае, якая ў яго нацыянальная “душа”, ён, мабыць, міжволі выяўляў загадкавы і няўлоўны характар усякай нацыянальнай ідэнтычнасьці ў Расійскай імпэрыі. Ягоная мара пра будучы дасканалы сынтэз украінцаў і расійцаў была, відаць, ня так правобразам “агульнарасійскай нацыянальнасьці”, як падсьвядомым жаданьнем спасьцігнуць сваю ўласную, ужо народжаную, але яшчэ ня вызначаную нацыянальную існасьць. На пачатку ХІХ стагодзьдзя і ўкраінскае, і расійскае грамадзтва толькі намацала шляхі да нацыянальнага выяўленьня. Аднак чым хутчэй імпэрская публічная сфэра рабілася арэнай расійскага нацыянальнага самаўсьведамленьня, тым менш стымулаў ідэнтыфікаваць сябе з палітычнай дзяржавай мелі ўкраінцы. Адносная раўнавага між украінцамі ды расійцамі, пра якую марыў Гогаль (“Ведаю толькі тое, што ніяк не аддаў бы перавагі ні маларасійцу перад расійцам, ні расійцу перад маларасійцам”), фактычна парушалася на карысьць расійцаў, падштурхоўваючы ўкраінцаў да ўсё радыкальнейшых формаў самасьцьвярджэньня й дыфэрэнцыяцыі. Гогалева пакаленьне не было, відавочна, гатовым да гэтага, але шмат у чым менавіта яно падрыхтавала глебу. Этнаграфічны і моўны характар супраціву, які чыніўся імпэрыі, спачатку адштурхоўваў ад сябе ўкраінскую грамаду, прызвычаеную да расійскае мовы. Магчыма, што тыя, каго Бялінскі называў “адукаванымі маларасійцамі”, і разьвілі б сваю расійскамоўную культуру, аналягічную англа-ірляндзкай, аднак пабудова расійскае ідэнтычнасьці на аснове імпэрскай поліэтнічнай культуры, здаецца, канчаткова пазбавіла іх такога рэальнага выбару.

1 Geoffrey Hosking, Russia: People and Empire, 1552-1917 (London: Harper Collins Publishers, 1997).

2 Bill Ashcroft, Gareth Griffiths and Helen Tiffin, The Empire Writes Back (London and New York: Routedge, 1989).

3 Robert A. Maguire, Exploring Gogol (Stanford, CA: Stanford University Press, 1994).

4 Н.К.Пиксанов, Украинские повести Гоголя. О классиках: Сборник статей (Москва, 1933).

5 The Empire Writes Back.

6 Усе цытаты з: Alan Warner, A Guide to Anglo-Irish Literature (New York: Gill and Macmillan St. Martin’s Press, 1981).

7 Robert Hogan (ed.), Dictionary of Irish Literature (Greenwood Press, Westport, Connecticut, 1979).

Пераклаў Сяргей Сматрычэнка

паводле Критика, 42000.