НІЗІНЫ

ОЖЕШКО ЭЛИЗА

І

На палі ападаў вясновы вечар, напоўнены пахам свежаўзаранай зямлі. Імжэў дождж. Было пахмурна і ціха. Па дарозе, абсаджанай рэдкімі дрэвамі, ішла босая жанчына ў сярмязе. Яна ішла хутка, не разбіраючы дарогі ў змроку і імгле, не абмінаючы ні лужын, ні глыбокіх каляін, якія з-пад яе босых ног пырскалі вадой і рэдкай сакавіцкай гразёй. Цяжкімі і дужымі былі гэтыя ногі і спрадвеку зжытыя з зямлёй, па якой ішлі. Ім было ўсё роўна, дзе ісці, абы толькі ісці хутка. Як і самой жанчыне было ўсё роўна, што яе акружае, абы толькі хутчэй дайсці туды, куды яна так спяшалася. Яна нічога не баялася: ні цемры, што насоўвалася з кожным крокам, ні цішыні, якая ахапіла наваколле, ні рассыпаных па палях грушаў-дзічак і таполяў, якія нагадвалі зданяў. І гэтаксама як нішто яе не палохала, так нішто і не захапляла: ні нерухомае скляпенне неба, аздобленае белымі і шэрымі аблокамі, ні пахі зямлі, якія прыносіў з загонаў цёплы вецер, ні зоркі, што самотна там-сям міргалі сярод хмар. Бясстрашная і абыякавая да ўсяго, стройная і дужая, гнаная нейкім клопатам, яна ішла і ішла... У канцы дарогі перад ёй мігнулі два асветленыя акны. Гэта былі будынкі нейкага фальварка, абгароджаныя звычайным драўляным плотам. Паміж доўгай варыўнёй і градамі можна было таксама разгледзець драўляную брамку, якая адчынялася толькі ў адзін бок. Якраз цяпер гэтая брамка рыпнула, з цяжкасцю пасунулася наперад і зарылася ў гразі. Тады рука, што яе адчыняла, пачала яе трэсці. Да грукату і ляскату, што рабіла тузаная туды-сюды брамка, далучыўся нізкі мужчынскі голас, які казаў: — Каб ты скісла! Каб цябе ваўкі! Аднак пажаданне, каб ваўкі з'елі браму, засталося няскончаным. Чалавек, што гэта казаў, з цяжкім мяшком на плячах, крэкчучы, праціснуўся праз вузкую дзірку і пайшоў па дарозе ў кірунку, супрацьлеглым таму, адкуль спяшалася кабета. Спачатку здалося, што яны размінуцца, не звяртаючы адно на другога ніякай увагі. Але мужчына, не паварочваючы твару, трошкі прыгорблены пад цяжарам мяшка на плячах, сказаў: — Хрысціна? — Я, — адказала кабета. — Які чорт цябе носіць па начах? — Такі самы, што і цябе, — адрэзала. З тону іх галасоў можна было падумаць, што яны ненавідзелі адно аднаго альбо былі ў зацятай сварцы. Аднак мужчына спыніўся. — Куды? — запытаўся зноў. — Да вуканома, — сказала жанчына і таксама спынілася. Яны стаялі здалёку адзін супраць аднаго праз дарогу. — Ардынарыя? — спыталася яна, рухам галавы паказваючы на мяшок. — Але! Асьміну жыта за мінулы месяц... з мякінай змяшала... каб ёй косці скруціла! — Хто? Бахрэвічыха? Ці гэта яна выдавала? — А яна... ведзьма! Каб ён выдаваў, мякіны б не даў... ды сама з ключамі прыляцела... «Давай, хаме, мяшок!» І насыпала палову жыта, а палову мякіны... каб ёй так хваробаў насыпала... Калі мужчына гэта расказваў, Хрысціна набліжалася да яго. А спынілася — было відаць, што ўглядаецца ў ягоны твар. — Ай, Ясюк, Ясюк! Каб яна дзень і ноч сыпала, не насыпала б табе столькі мякіны, колькі слёз вылілася праз яе з маіх вачэй... Вочы я праз яе над сабой і маімі сынкамі выплакала і думала, што за маю крыўду Пан Бог на яе хуткі канец нашле... Не наслаў. Пануе і раскашуе... Стаяла выпрастаўшыся і трэсла галавой. Мужчына толькі раз абыякава кіўнуў галавой. — Ага! — буркнуў. Раптам, аднак, спытаўся: — Чаго ты туды ляціш? Паглядзець яшчэ хочацца? Калі маладая была, выгнаў, то чаго ўжо зараз у вочы лезці? Лепш бы спала ў хаце на печы! Усё яшчэ выпрамленая, нерухомым позіркам упёршыся ў чалавека, сціснуўшы падбародак пальцамі правай рукі, кабета сказала: — Выгнаў, то і выгнаў... Але чаго ён перад тым сватоў, што прыязджалі да мяне, выганяў? Калі не кахаў, то навошта сватоў выганяў? Прамаўляла яна манатонным, ці то задумлівым, ці то здзіўленым голасам. І далей працягвала: — Кажа, бывала: «Хрысця, пачакай толькі! Як вуканомам мяне зробяць, ажанюся з табой». Сватоў праганяў... Ні мяне дружкі на дзяжу садзілі, ні мне спявалі: «Коні цугам! Коні цугам!», ні я зерне ў куты мужавай хаты сыпала, ні мне свякроўка галаву дзяжой накрывала... Голас яе набіраў гук манатоннага спеву. Ясюк нецярплівым рухам паправіў мяшок на спіне. — От, — сказаў, — прыпомніла сабе баба дзявочы вечар і плакаць стала... Але нялёгка было спыніць Хрысцініны прызнанні і скаргі. Не гаварыла, а хутчэй галасіла далей: — Ніхто мне гараваць не памагаў, ніхто маіх сынкоў на руках сваіх не калыхаў, ніхто маёй галоўкі не пашкадаваў. Сама, адна я жыла, працавала, гаравала, скуру з рук сабе здзірала, босая хадзіла, поснае ела, а ўсё пра сынкоў сваіх... — Годзе! Годзе! — буркнуў Ясюк. — Хадзі дахаты! Разам ісці весялей будзе! — Не магу я дахаты ісці, Яська, не магу дахаты! — завяла жанчына. — Мушу я ісці да Бахрэвіча і пакланіцца яму нізка, і пра ратунак для майго Піліпкі прасіць... — Ага! — прамармытаў мужчына, як быццам цяпер ужо зразумеўшы, чаго Хрысціна ішла да аканома. — Разумнейшы ён за мяне... можа, злітуецца над сваім уласным дзіцем... можа, парадзіць... можа, паможа... можа, уратуе... — Ага! — паўтарыў мужчына. І дадаў: — З Богам! — З Богам! — адказала кабета, і яны разышліся. Расстанне гэтае было раптоўным і развітанне кароткім. Яму цяжка было стаяць з асьмінай жыта на плячах, ёй трэба было спяшацца прасіць паратунак для Піліпкі. Жылі яны разам ці блізка адно каля аднаго, бо, адышоўшы колькі крокаў, мужчына павярнуўся і спытаў: — Калі дахаты вернешся? — Сёння, зараз! Ці ж я тут гуляць буду? Праз тую самую дзірку трошкі пахіленай брамкі, дзе са сваім мяшком ледзь праціснуўся Ясюк, яна лёгка ўвайшла на цёмны і гразкі панадворак фальварка. Пасярод гэтага панадворка на фоне вячэрняга змроку выдзялялася вялікаю цёмнаю плямай купка невысокіх дрэў: можа, кусты акацый, а можа, бэз. Шырокія палосы святла падалі на іх з двух асветленых вокан невялікага дома, залоцячы і аздабляючы далікатнымі ўзорамі яшчэ голыя, без лісця галіны. Хрысціна стала пад дрэвамі і цалкам злілася з іх фонам. З-за асветленых вокан далятала на панадворак гучная гамана. Грубы і раз'ятраны голас крычаў: — Не па-нямецку і не па-французску табе казала. Не раз і не дзесяць разоў, але сто разоў, тысячу разоў, мільёны разоў казала: «Як едзеш на імшу ў Рудню, дык прывязі бутэльку пантаку1!» Ці ты калі прывёз? Га? Чаму не прывёз? Узяў з сабою рубель, а дахаты прывёз дзесяць капеек... Як спаць пайшоў, я ўсе кішэні ў сурдуце і ў камізэльцы перавярнула і толькі дзесятку знайшла. А дзе ж рубель падзеўся? Пэўна, за яго для якой каханкі стужак накупляў, а віна для жонкі і дзяцей, каб не сорамна было госця прыняць, шкадуеш... Тут гэтая лавіна жаночых слоў была перапынена іншым голасам, таксама жаночым і таксама разгневаным, але гучаў ён маладзей і больш прыемна... — Мая мамка! Але ж хіба татка думае калі пра нас? Ці ж татка дбае пра тое, што з намі будзе? Трэцяя жанчына, таксама, відаць, маладая, падхапіла: — Здаецца ж, мы не галадранцы, каб госця як якія мужыкі прымаць... Што кузен Капроўскі падумае сабе, калі нават віна... — Але ж на боскую літасць, Мадзя, Рузя, Карольця... — спрабаваў адазвацца мужчынскі бас. — Маўчаць! — рашуча перапыніла яго самая старэйшая з жанчын. — Будзеш ты мне тут яшчэ рот адкрываць! Не з хамкай жаніўся, і дзеці твае — не хамскія дзеці. Ажаніўся з Капроўскай, і май пашаноту! Ці чуеш? — Чую, Мадзя, чую, але здаецца мне, што з раднёй не трэба такіх цырымоній рабіць і ў нашым становішчы... віно... — У нашым становішчы! У нашым становішчы!.. У тваім становішчы, а не ў маім! Лапцюжным шляхцюком быў і лапцюжным шляхцюком застаўся! Трэба было са сваёй хамкай Хрысцінай жаніцца, а не браць Капроўскую... Дурань! Пасля гэтай апошняй кропкі, якой яна так энергічна закончыла свой шумны пасаж, пачулася, як гучна стукнулі дзверы, і на ганак, аздоблены двума тонкімі слупкамі і дзвюма лаўкамі, выбег сярэдняга росту мужчына, шыракаплечы, каржакаваты, з непакрытай галавой. Выбег так, як стаяў, без шапкі; апынуўшыся на ганку, палез ва ўнутраную кішэню сурдута, выцягнуў адтуль насоўку і выцер ёй сабе твар. Цяжка ўздыхнуўшы, сышоў з ганка і ступіў колькі крокаў, як быццам збіраючыся ісці куды вочы глядзяць. І тады з глыбога ценю, што кідала на сярэдзіну панадворка купка дрэў, пачуўся вельмі ціхі воклік: — Паночку! Паночку! Бахрэвіч спыніўся, і ў тую ж хвіліну ад чорнай плямы адарвалася і высунулася на адну з палосаў святла, што спадала з вокнаў і залаціла ўзоры пасплятаных галін, Хрысціна. Босыя ногі яе ўвязлі ў гразі, высокая і зграбная постаць у грубай сярмязе не то трывожна, не то пакорліва згорбілася; галава ў чырвонай хустцы схілілася ў нізкім паклоне — так, што твару нельга было распазнаць, і толькі ў залацістым святле агніста бліснулі чорныя запалыя вочы. Гэтыя вочы і пазнаў, відаць, Бахрэвіч. — Ага! Гэта ты, Хрысця! — прамовіў. І адразу ж поўным перасцярогі рухам выцягнуў руку. — Чаго на святло вылазіш? — перапалохана зашаптаў. — Хавайся! Хуценька! Вунь там стань, паміж дрэў! Ну, чаго ты хочаш, кажы хуценька, бо калі бабы, барані Божа, убачаць, дрэнна будзе і мне, і табе. Чаго ты хочаш? Сялянка ў сярмязе з нізка схіленай галавой злілася зноў з агромністай чорнай плямай, і ў чорнай той цемры, дзе яна знікла, пачуўся здушаны шэпт, у якім гучалі хваляванне і просьба: — Пане, дарагі! Мілы! Злітуўся нада мной, няшчаснай сіратой, парадзь, дапамажы, ратуй Піліпку! Бахрэвіч, плячыстая постаць якога грузна вымалёўвалася на фоне пазалочаных галін, усё азіраўся на вокны дома і няўцямным рухам час ад часу выціраў насоўкай лоб. Пачуўшы імя Піліпкі, ён апусціў руку з насоўкай, моцна ўздыхнуў і, павагаўшыся крыху, ледзь чутным голасам спытаў: — Ну! Узялі хлопца ў войска? Дык ужо ж ведаю пра гэта, бо ты ж мне таксама тры месяцы таму вушы аб'ядала просьбамі, каб яго ўратаваў... — Раз толькі, паночку! Далібог, раз толькі прасіла... — зашэмраў у чорнай цемры пакорлівы ціхуткі голас, але Бахрэвіч нецярпліва махнуў рукой. — Забралі, дык і забралі! Не такія, як ён, ідуць... Паны і графы ў войска ідуць... дурніца ты! Што я табе на гэта парадзіць магу?.. От, дарэмна толькі ходзіш тут, на мяне і сябе бяду наклікаеш... Сядзела б лепей у хаце. Ну што, як табе зараз? Ясюк лепшы за Максіма? Бачыш, які я добры, не звер які... Як дазнаўся, што Максім вас крыўдзіў, дык адразу змясціў вас у Ясюковай хаце. З Ясюкамі лепш табе жыць, га? Ардынарыю Антоська бярэ такую самую, што і Ясюк, хоць маладзейшы і слабейшы. Хлеба вам хапае, га? Зноў абцёр насоўкаю лоб і чакаў адказу. Аднак не дачакаўся. Ягоную гаворку жанчына выслухала цярпліва, не перапыняючы яе нават уздыхам, але калі змоўк, замест таго, каб адказаць на пытанні, пачала: — Забралі, дык забралі. Ведаю я, што не такія, як ён, у войска ідуць... На тое яны ўжо нараджаюцца, каб ісці... паплакала, паплакала, дый плакаць перастала. Граматны, думаю сабе, і такі маленькі, такі прыгожы... дасць сабе рады, людзі любіць яго будуць, апека Божая над ім, сіратой... Сцішаны голас яе перарваўся на хвілю, чуваць былі ў ім слёзы. — Ну, дык чаго ж зараз хочаш? — з нецярплівасцю, усё часцей пазіраючы на вокны, спытаўся Бахрэвіч. У чорнай цемры штосьці хруснула, як быццам дзве рукі заламаліся ў роспачы. — Пане, дарагі, мілы! Яго шлюць зараз, шлюць далёка, далёка, на край свету... Пісаў ён мне, рыбка мая міленькая: «Мамачка, не вытрываю... грудзі мне баляць і ў жываце сілы ніякай няма... дарогі такой далёкай не вытрываю, тамтэйшага холаду і чужых людзей не вытрываю... Мамачка, каб мяне тут пакінулі, то хоць бы часам мог людзей нашых пабачыць і твае старыя вочы пацалаваць... Але не мне, не мне ўжо паміж вамі быць, паеду, дый памру на канцы свету... прыйдзі ты яшчэ да мяне, мамачка, хоць разочак, хай я хоць развітаюся з табой!» Заплакала яна ўжо па-сапраўднаму, але, трывожачыся, што не паспее ўсё сказаць, здушыла слёзы і шаптала далей: — Пайшла я ў Ангрод2... свету божага за слязамі не бачыла, але ішла... прыйшла да казармаў. «Піліпка!» — клічу. Выскачыў ён на ганак... кінуўся мне ў ногі і калені цалуе... «Мамачка, мы ўжо з табой апошні раз бачымся на гэтым свеце». — Глупства! — усклікнуў Бахрэвіч. — Ці ж ён адзін ў далёкі край ідзе... І іншыя ідуць і варочаюцца... — Ой, доля мая! — енкнула кабета. — Ідуць, ды не такія недалэнгі, як ён... бледненькі быў і слабенькі ад нараджэння... потым да яго тая ліхаманка прычапілася... — Ано! То чаму ж Антоську лепш не аддала? Той здаровы і моцны. — Альбо я каго аддавала, паночку, ой доля мая! Піліпку пазвалі... пайшоў. Старэйшы. Дваццаць і адзін гадок на мінулага, значыць, святога Юзафа скончыў, а Антоську дзевятнаццаты з восені пайшоў... Каб жа ён здаровы быў... але ж такі ніякенькі... Пачалі, паночку, яго вучыць, дый не скончылі... Забыліся пра беднага сірату... Парабка сапсулі, а ксяндза не зрабілі... Бахрэвіч нецярпліва адмахнуўся. — От! Яшчэ мне тут выгаворваць будзе! Дужага мужчыну ёй пакінулі, а недалэнгу забралі. Дык чаго ж болей хочаш? Што я табе параджу? Ідзі прэч і не цягайся тут дарэмна, бо як раззлуюся, то зусім цябе з Антоськам з маёнтка выпраўлю... Павярнуўся, каб адысці, але з цемры на залатую паласу святла высунуліся наперад дзве рукі, якія ўхапілі ягоныя рукі, а потым галава ў чырвонай хустцы схілілася нізка і пачала абсыпаць пацалункамі тыя рукі. — Пане! Найдаражэйшы! — шаптала кабета, цалуючы ягоныя рукі. — Злітуйся... ты мудрэйшы за мяне і за ўсіх нас, бедных людзей. Дай раду! Куды мне ісці, каго прасіць, каб не слалі яго далёка, каб пакінулі яго тут... Можа б, вы самі паехалі ў горад... у вас там знаёмыя розныя... можа б, што для яго выстараліся... Гэта ж тваё роднае дзіцятка... Гэта ж я праз цябе ўсё жыццё нешчаслівай была... Ні мяне дружкі на дзяжу садзілі, ні мне да шлюбу спявалі, ніхто мне гараваць не памагаў, ніхто галоўку маю не пашкадаваў... Раптам перастала. Узняла галаву. Чорныя, запалыя, сплаканыя вочы бліснулі і ўпёрліся ў твар мужчыны. — Паночак! Стафанка! Я на цябе не гнеўная... Не праклінала я цябе і праклінаць не стану... Голас яе зноў патануў у слязах. — Любіла я цябе, ой, любіла, як сваю ўласную душу... Пашкадуй ты мяне хоць крышку і Піліпку майго ўратаваць памажы... Бахрэвіч адчуваў сябе, відаць, заклапочаным і расчуленым. Ён пераступаў з нагі на нагу, гучна соп і ўвесь час мармытаў: — Ну, і чаго ўжо? Чаго? Досыць ужо! Ну, досыць! Памагу, параджуся... можа... У гэты момант на ганку пачуўся крык, грубы і адначасова прарэзлівы. Вельмі нізкія тоны спалучаліся ў ім адначасова з тонамі надзвычай высокімі, і выкрыквалі адно толькі слова, адно толькі імя: — Стафан! Ста-а-а-фан! Ста-а-а-афа-а-а-ан! Стафан Бахрэвіч здрыгануўся з галавы да ног і паспешлівым, усхваляваным шэптам кінуў Хрысціне некалькі слоў: — Вымятайся! Хутчэй! Каб і духу твайго не было! Пабегла, але, на жаль, устрывожаная ўцёкамі, не зважала на гульню святла і ценяў, што стваралі пасярод панадворка асветленыя вокны. Не толькі яе дух, але і сама яна, высокая і хударлявая, прыгорбленая страхам, гучна чвякаючы босымі нагамі па гразі, паказалася ў адной з палос святла, прамінула яе і знікла ў цяні. Але яе заўважыла і пазнала кабета, якая стаяла на ганку і з шырокіх грудзей якой вылятаў гэты покліч. Усёй таўшчэзнай сваёй паставай яна пахілілася наперад, выцягнула шыю; у святле, што падала з найбліжэйшага акна, паказалася яе галава з гладка зачасанымі валасамі, круглым, тлустым, чырвоным тварам і пукатымі блакітнымі вачыма, што набылі цяпер такі выраз, як быццам яна раптоўна ўбачыла вампіра ці васіліска. — А-а-а-а! Яна знікла з ганка, у сярэдзіне дома знік таксама і Бахрэвіч; за двума асветленымі вокнамі закіпела, як у катле. За тымі вокнамі быў досыць вялікі квадратны пакой, са звычайнай столлю з бэлькамі, з простай, пафарбаванай чырвонай падлогай, са старасвецкай мэбляй, аббітай квяцістым паркалем, з мноствам святых абразоў і свецкіх партрэтаў у блішчастых рамках на сценах, абклееных самымі таннымі шпалерамі, з мноствам, на камодзе і на століках, прэтэнцыёзных і надта ж брыдкіх цацак, як, да прыкладу: букетаў з ніцяных і папяровых кветак, кошычкаў з пацерак, кілішкаў і чарнільніц з каляровага шкла, гіпсавых лялек, сабачак і анёлкаў з цукру і г.д. На вокнах не было ні зялёных раслін, ні кветак, замест гэтага на сетачных, ручнога вырабу фіранках віселі розныя дзіўныя кошычкі, вазонікі, букецікі, таксама ручной работы, — з нітак, пацерак, паперы, паркалю і г.д. Пасярод стала, накрытага да вячэры, гарэла досыць масіўная лямпа, прыцемненая празрыстай засняй, якую таксама нейкія жаночыя пальчыкі вырабілі з паперы, вельмі старанна і па-майстэрску выкалаўшы на ёй шпількай разнастайныя ўзоры. Пакой дапаўняла ў адным з кутоў шырока пасаджаная печ з зялёнай цэглы, а ў другім куце стаяла вельмі старэнькае і занядбанае фартэпіяна, з аблезлай палітурай і пажоўклымі ад старасці клавішамі. У гэтым вось пакоі, у яркім, хоць і прыцемненым святле лямпы, крычучы і жэстыкулюючы, бегалі адна за адной чатыры асобы ў нейкай дзіўнай і вартай жалю барацьбе. Мужчына там быў адзін, Стафан Бахрэвіч. Жанчын жа было трое. Самая старэйшая, тоўстая, з вялікімі грудзьмі ў ваўнянай сукенцы, у прасторнай кофце, трымала ў тлустай чырвонай руцэ элегантны, з пазалочанай булдавешкай кіёчак, і круціла ім высока над сваёй галавой і над галовамі дзвюх маладых прыгожа прыбраных дзяўчат, што падымаючыся на дыбачкі і цягнучы рукі ўверх, рабілі роспачныя спробы ўхапіць і адабраць золатагаловы кіёчак. Такія ж і з такой самай мэтай намаганні спрабаваў чыніць і Бахрэвіч, але не мог, бо жонка ягоная, Мадзя з дому Капроўскіх, адной рукой баронячы прыладу сваёй помсты, другой трымала каўнер ягонага сурдута так моцна, што ён нізка згінаў свае шырокія плечы і шырока вылупліваў напаўпрытомныя блакітныя вочы. Кабета круцілася, сапла і размахвала кіёчкам; дзяўчаты цягнуліся за ім, падскоквалі і пішчалі; мужчына вырываўся, падымаў рукі, каб вызваліць каўнер свайго сурдута, і соп усё гучней. Пры гэтым яны падобна таму, як рухаюцца ў космасе сістэмы планет, бегалі падчас свайго зацятага змагання вакол накрытага да вячэры стала. Ніхто з іх не маўчаў, усе гаварылі адначасова. Гаворка гэтая была задыханая, перарывістая, але ўсё ж можна было пачуць асобныя сказы і словы, як, напрыклад, гэтыя: — З кім бацечка размаўляе... ля клумбы... Езус Хрыстус... З Хрысюняй сваёй... вечарочкам... мілы бацечка... воўк да лесу цягне... лапцюжны шляхціц да хамкі... — Мадзя! Сэрца маё... дзеці глядзяць... — Мама! Проша аддаць кіёчак! Гэта Людвікаў кіёчак... мама паломіць кузенаў кіёчак... — Мятлу! Езус Хрыстус, прынясіце мне мятлу, то аддам кіёчак... Вечарком... па клумбах з Хрысюняй... — Мадзя! Сэрца маё... ты ж ведаеш, што гэта ўсё прайшло!.. — Пакажу я табе прайшло, аж табе зоркі ў вачах засвецяць... — Мама! Не выпадае так з бацькам біцца... — Мама нас кампраметуе... мы праз гэта ніколі замуж не павыходзім... — Мятлу! Езус Хрыстус! Мятлу! Прэч, блазнота, не перашкаджайце... — Мама! Проша аддаць кіёчак... Мы не дазволім... — Не перашкаджайце, бо дам... І гэтая абяцанка не была дарэмнай. Кіёчак упаў на зямлю, Бахрэвічаў каўнер здабыў свабоду, затое два кулакі ўпалі на плечы дзяўчат, і яны, выбухнуўшы плачам, пакінулі поле змагання і з насоўкамі каля воч адвярнуліся да зялёнай печы. Бахрэвіч адным скачком апынуўся каля дзвярэй, і ў той жа час за вокнамі пачуўся ляскат брычкі. — Людвік прыехаў! — крыкнуў Бахрэвіч, і на твары яго адбілася невымоўная радасць. Як заяц цераз мяжу, ён пераскочыў цераз парог і знік у сенях. Бахрэвічыха гучна адсаплася, паправіла на галаве каптурык, абцягнула сукенку і паставіла ў кут кіёчак з пазалочанай булдавешкай. Паненкі дзьмухалі ў насоўкі і выціралі свае вочы ад слёз. Вусны іх, толькі што скрыўленыя, расцягнуліся ад задавальнення; яны прыгладзілі далонямі валасы, даткнуліся бантаў, што аздаблялі станікі і, насоўкамі, як веерамі, ахалоджваючы твары, пачалі хадзіць наўкруг стала, адна за другой, з дыстанцыяй, — гэта значыць павольна і паважна, з горда ўзнятай галавой і нядбайным пакалыхваннем рук туды і назад. Калі казаць увогуле, то яны рабілі прыемнае ўражанне. Зграбныя постаці, круглыя і шыракаскулыя тварыкі, як у бацькі і маці, але белыя і свежыя, кірпатыя носікі і малыя вочкі, ружовыя шчочкі і густыя валасы. Апрануты яны былі вельмі модна, а мода якраз у гэтым годзе змушала жаночыя строі як мага больш падкрэсліваць пышнасць грудзей і клубоў. Таму іхнія сукенкі з самай таннай тканіны былі надзьмутыя і выпуклыя ажно залішне. Брунетка Рузя ўпрыгожыла свае валасы пунсовай стужкай, а бландзінка Карольця — блакітнай. Усё было на іх і ў іх старанна дапасаваным і вытанчаным: ад свежых тварыкаў, якія, відаць, ніколі не апальвала спёка і не марозіў вецер, да чаравічкаў, што зграбна абціскалі моцныя і плоскія ступні. Рукі, што так грацыёзна памахвалі насоўкамі, таксама былі шырокія і грубыя і здаваліся на першы погляд не абы-якой сілы, але затое былі яны пакрытыя белай скурай, гладкай, як атлас. Вось так апранутыя і з такім вось выглядам, з высока ўзнятымі галоўкамі, хадзілі яны адна за другой наўкруг стала. Нельга сказаць, што іхнія крокі нагадвалі шум пралятаючага зефіру, але гэты тупат заглушаўся звонам, а хутчэй ляскатам талерак, якія расстаўляла на стале яшчэ разгарачаная і задыханая, але ўжо трошкі супакоеная Мадзя. Дзяўчаты два разы абышлі наўкруг стала, пакуль з трэскам не адчыніліся дзверы з сеняў і ў пакой не ўвайшоў Людвік Капроўскі. За ім, як цень, абвялы і нясмелы, усунуўся і, паглядам ацэньваючы сітуацыю, затрымаўся ля сцяны гаспадар дому. Калі б у гасцёўні Бахрэвічаў было цёмна, то постаць госця асвятліла б яе. Гэта быў чалавек не такі ўжо і маладзенькі, бо меў на выгляд пад трыццаць гадоў, але надзвычай элегантны, смелы, можна сказаць, вытанчаны, хударлявы, невысокі, з ног да галавы акрыты тонкім і добра скроеным сукном. Блішчаў ён шырокай, цвёрдай і беласнежнай манішкай кашулі, залатым ланцужком ад гадзінніка, залатой аправай блакітных шкельцаў, умешчаных на не зусім ужо каб і грэцкім носе, рудымі бакенбардамі, што аздаблялі бледны, адутлаваты твар з нізкім паморшчаным лбом, з вачыма, што кідалі з-за шкельцаў акуляраў вострыя і праніклівыя позіркі. — Вітаем! Вітаем пана адваката-дабрадзея! — выпрастаўшыся і працягнуўшы тлустую і чырвоную руку, надзвычай прыязна ўсміхаючыся, загаварыла Мадзя Бахрэвіч. Паненкі зашчабяталі: — Добры вечар, кузен! Дзе гэта, кузен, так доўга сядзеў? — Я ўжо думала, што кузен так закахаўся ў кагосьці, што і пра нас забыўся. Ходзячы каля стала, яны кідалі гэтыя словы госцю цераз плячо. Потым захіхікалі і на знак паразумення штурхнулі адна другую локцем. Людвік Капроўскі з размашыстай і шумнай элегантнасцю падступіўся напачатку да гаспадыні дому і, злёгку пацалаваўшы ёй ручку, падбег да паненак. Яны ўсё яшчэ хадзілі вакол стала, толькі ўзяліся пад рукі... Ён пачаў хадзіць перад імі, з рухамі і ўсмешкаю бывалага сэрцаеда. Усчаўся зноў вялікі шум, але на гэты раз вясёлы. Паненкі дапытваліся ў кузена: ці кахае ён там каго ў Ангродзе, ці тут у іхняй парафіі? На што ён, не даючы выразнага адказу, даваў зразумець, аднак, што кагосьці вельмі кахае, і панну Разалію пацвельваў нейкім панам Каролем, суседам. — Хай яго ліха возьме! — буркнула паненка. — Было б кім галаву сабе забіваць! — Чаму ж не? Прыстойны кавалер... — Ой, кавалер! Каршун нейкі! — адказалі абедзве ў адзін голас. — Як? Як паненкі яго называюць? — з вясёлымі іскрынкамі прытоенага смеху ў вачах пытаўся Капроўскі. — От, шляхцюра, недалэнга, і ўсё! Нізашто на свеце не выйшла б за такога... — Я таксама. Нам абедзвюм тутэйшыя кавалеры не да густу. Нам падабаецца толькі гарадская моладзь... Што за параўнанне! Капроўскі паклонам і ўдзячнай усмешкай падзякаваў за гарадскую моладзь, да якой і сам належаў. У гэты час Бахрэвічыха, якая перад гэтым знікла была з гасцёўні, унесла і паставіла на стале дзве талеркі, дзе на адной яшчэ сквірчэлі падсмажаныя каўбасы, а на другой дымілася баранова пячонка. Бахрэвіч запрашаў госця на гарэлачку, Бахрэвічыха, рэжучы пячонку, штурхнула старэйшую дачку Карольцю локцем: — Скокні на кухню, прынясі смажаную бульбу... Паненка нічога не адказала, але, зрабіўшы сур'ёзны выгляд, адвярнулася і, скубучы бант ля станіка, павольна адышла да печы. Тут ужо, выпіўшы гарэлачкі, падышлі да стала абодва мужчыны. На пытанне, што пан будзе есці, пан адвакат паведаміў, што каўбас не есць, але ад пячонкі не адмовіцца... Бахрэвічыха злёгку ўдарыла ў плечы малодшую дачку Рузю. — Бульбу смажаную да пячонкі... скокні ў кухню... Паненка нічога не адказала, але стала сур'ёзнай, адвярнулася і павольна адышла да акна. Бахрэвічыха счырванела, сыкнула, але стрымалася. Не просячы больш нічыёй дапамогі, скокнула сама. Ад таго скоку затросся стол, зазвінелі талеркі і ўздрыгнуў Бахрэвіч. Аднак не прайшло і дзвюх хвілін, як поўная смажанай бульбы салатніца стаяла на стале, і ўся кампанія, не выключаючы гаспадыні, села за вячэру. Падчас вячэры ішлі ажыўленыя і разнастайныя размовы. Перш за ўсё Мадзя загаварыла пра пантак. Перапрашала госця, што няма віна, і расказала, як Стафан забыўся прывезці з Рудні пантаку, хоць яму пра гэта настойліва гаварыла. Здагадлівы чалавек па бляску вачэй госця і дрыжанні мускулаў пад рудымі бакенбардамі мог бы без цяжкасці прачытаць: «Гэтая баба ўяўляе сабе, што я піў бы такое паскудства, як пантак! Ці яна пра іншае віно ніколі не чула?» Уголас, аднак, ён сказаў: — Але хай жа дарагая цёця не робіць са мной ніякіх цырымоній... Ці ж я чужы чалавек! — Гэта праўда, Людвісю, гэта праўда... твой бацька быў маім стрыечным братам... але зараз... ты пан адвакат... вялікая фігура... Кажучы гэта, яна ўсміхалася з неапісанай ветлівасцю і прыемнасцю, а калі з твару сваяка пераносіла пагляд на твар Карольці, здавалася, што промнямі сваіх вачэй прагне злучыць і звязаць гэтую пару. У гэты момант яна выглядала лагоднай і нават добрай. Узрадаваны гэтымі яе паводзінамі, пасмялелы Бахрэвіч напачатку паціху, а потым ўсё жывей і жывей пачаў размаўляць з госцем. З гэтай размовы выявілася, што пан адвакат з Ангрода гасцяваў у сваякоў ужо некалькі дзён, штодзень выязджаючы ў ваколіцы дзеля ўпарадкавання інтарэсаў. Інтарэсам, які парадкаваўся сёння, была размова з сялянамі адной з суседніх вёсак на тэму працэсу, які гэтыя сяляне вялі з адным з найбагацейшых землеўладальнікаў за тры валокі лугу і дзве валокі ворнай зямлі, што межавалі з іхнімі надзеламі. Капроўскі вёў гэты працэс і галоўнаю мэтай ягонага прыезду сюды было здабыць ад сялянаў на кошты інтарэсу пэўную грашовую суму. Бахрэвіч на ўсе вочы ўглядаўся ў яго, слухаючы гэтыя прызнанні. — Пабойся, пане, Бога! — усклікнуў ён. — Гэта ж дзікія прэтэнзіі! Той луг і тая зямля спрадвеку належалі Дзельскаму! Я ж тут нарадзіўся, пане... ведаю... Капроўскі пасур'ёзнеў і, паклаўшы на талерку відэлец і нож, засунуў рукі ў кішэні. — Хм! — сказаў ён, — калі не выйграюць, дык прайграюць... Засмяяўся і, нахіліўшыся да Бахрэвіча, утаропіўшы ў ягоны твар свае праніклівыя вочы, прамовіў раўнадушна: — Калі б, дарагі пане, мы вялі толькі тыя працэсы, што можам выйграць, мы б з голаду паўміралі... Нейкая своеасаблівая крывая ўсмешка, што прыадкрыла счарнелыя зубы, надала ягонаму твару цынічны выгляд спрытнюгі. У сямейным гурце, пад уплывам сытнай вячэры, а таксама, можа, і свежага тварыка Карольці, што сядзела насупраць, адчуў ён патрэбу выгаварыцца і адначасова трошкі пахваліцца сваімі ўмельствамі і сваімі ведамі. Не губляючы сур'ёзнасці, што сышла на яго разам з першай згадкай пра інтарэсы, ажывіўся і пачаў апавядаць не пра сябе, праўда, але пра некаторых сваіх калегаў, што на гэтым шляху мелі надзвычай удалыя вынікі. Былі гэта справы розныя і дзіўныя. Адзін уцягнуў засцянковага шляхціча ў працэс з суседам за кавалак зямлі, што меў вартасць сто рублёў, і выцягнуўшы з яго на працягу некалькіх гадоў у дзесяць разоў большую суму, прайграў працэс, і яшчэ, спаганяючы свой ганарар, выставіў на публічны продаж карову і каня кліента. Другі ж знайшоў удаву небагатага землеўладальніка, і праз колькі гадоў рэгулявання розных яе спраў выставіў на продаж за бясцэнак яе невялічкі, але сімпатычны фальварак і сам патаемна яго набыў, так што баба, не паспеўшы нават агледзецца, вылецела з чатырма дзецьмі на гарадскі брук. Бахрэвіч ляпнуў сябе па калене і, гучна засмяяўшыся, усклікнуў: — Але ж, бестыя, спрытны! І зараз уласны фальварак мае! Хо, хо! Чаму ж гэта чалавек не нарадзіўся з такім спрытам! Капроўскі расказваў далей. З-за адсутнасці таго няшчаснага пантаку Бахрэвіч усё наліваў яму ў кілішак дасканалую вішнёўку хатняга вырабу. Павінна была быць яна добрай, бо госць з выглядам знаўцы і аматара цмокаў языком і выпіваў кілішак за кілішкам, апавяданне сваё перапыняючы пахваламі: — Добрая! Сапраўды добрая! Дасканалая! Ён ужо добра разагрэўся, размахваў рукамі альбо, сунуўшы іх у кішэні, калыхаўся разам з крэслам, на якім сядзеў, узад і ўперад. Блакітныя шкельцы ў залатой аправе зваліліся з ягонага носа і, гайдаючыся на шнурку, пазвоньвалі аб ланцуг гадзінніка. Вочы яго без шкельцаў аказаліся быстрымі і шэрымі, і нібы ўвесь час чымсьці занепакоенымі. Цяпер блішчалі яны з-за прадмета гаворкі. Шчыра кажучы, быў гэта доўгі маналог, у якім штохвіліны мільгалі большыя і меншыя лічбы ад розных выйграных і прайграных працэсаў. Штохвіліны паўтараліся ў ім і такія словы, як палата, міравыя суды, справы, артыкулы закону, указы сенату і г.д. Нехта з калегаў купіў ужо сабе ў Ангродзе сімпатычную камянічку, нехта нядаўна ажаніўся і абставіў сваю кватэру, як князь, а хтосьці ўжо мае, напэўна, зараз трыццаць тысяч рублёў чыстымі, як бобу. Апошні выстаўляў на аўкцыён маёнткі і браў значныя сумы за адмову ад гандлявання, ён валодаў майстэрствам знаходзіць, калі трэба, усялякіх фальшывых сведкаў, і ўрэшце ад сялянаў нейкай багатай вёскі атрымаў такія паўнамоцтвы, што да гэтага часу ўсё яшчэ тую малочную карову доіць і доіць... — Вось спрытная шэльма! — усклікнуў зноў Бахрэвіч. — Чаго гэта чалавек з такім спрытам не нарадзіўся! — Не для пса каўбаса! — з пагардай зірнуўшы на мужа, буркнула Бахрэвічыха. І слухалі далей. Ад спосабу здабывання грошай прамоўца перайшоў да спосабу іх ужывання. Ён некалькі разоў наведаў вялікія гарады: быў у Варшаве і Пецярбургу, расказваў дзівосы аб тым, як жывуць людзі на свеце: ядуць, п'юць, забаўляюцца. Цэлымі начамі гуляюць у карты, шампанскае ліецца ракой, а якія жанчыны! Ці бачыў Капроўскі ў вялікіх гарадах нешта большае, чым карты, шампанскае, жанчыны? Невядома. Але з выразу пажадлівасці і суму, што адбіўся на ягоным твары, можна было здагадацца, што і гэтыя тры складнікі раскошнага жыцця ён бачыў толькі здалёк, не могучы не толькі спажыць, але нават даткнуцца да іх. Ён глыбока ўздыхнуў. — Дальбог, — сказаў, — жыццё без грошай такое глупства, што... Махнуў рукой. Не хапіла яму слоў на заканчэнне меланхалічнай тырады. Бахрэвіч уздыхнуў таксама. — Ат! — сказаў, — некаторым людзям Пан Бог дае такі спрыт, што з нічога багацеямі робяцца. — Спрыт спрытам, — абазваўся Капроўскі, — але і выпадак не апошняя справа. Адным грошы самі ідуць у рукі, іншыя ж, і шукаючы, не знаходзяць. На ўсё трэба шчасце. Уздыхнуў зноў. — І пры тым, — скончыў, — страшная канкурэнцыя... Барацьба за існаванне, як кажа Дарвін. — А хто ён такі? — выцягваючы шыю і настаўляючы вуха, спытаўся Бахрэвіч. — Дарвін? — гледзячы ў столь і разам са сваім крэслам адхінаючыся назад, перапытаў госць. — Ага! — з ротам, поўным смажанай бульбы, азвалася Рузя. — Памятаю... панна Шуркоўская, наша гувернантка, чытала нам аповесці Дарвіна... — Аповесці ён не пісаў, гэта быў вучоны, — растлумачыў Капроўскі. — Дык ты, Людвісю, вучоныя кніжкі чытаў? — здзівілася Бахрэвічыха. Госць пагардліва ўсміхнуўся. — А чаму ж не, цёця? Я ўсё чытаў... — Бачыш, Мадзюня, — надзвычай салодкім голасам прамовіў Бахрэвіч, — які з кузена вучоны адвакат! Усе законы, пане дабрадзею, як рэпу грызе... Мадзюня ўстала і, абышоўшы стол, узяла ў абедзве рукі галаву стрыечнага пляменніка і пакінула на яго ілбе пацалунак гучны, як стрэл з пісталету. — Езус Хрыстус, — пачала яна, — як бы твой бацька, а мой стрыечны брат, вечны адпачынак дай яму, Пане, пацешыўся б, каб зараз мог бы ўбачыць свайго сынка. Бядак марыў аб тым, каб свайго Людвіка ва ўніверсітэт паслаць і на доктара вучыць, а тут і школы нават не было за што скончыць... Вось, з чацвёртага класа выйшаў, а не горшы за іншых... Яна ўзняла галаву, вочы яе былі поўнымі слёз. Заплаканымі вачыма зірнула на Карольцю, якая таксама кінула на маці вільготны летуценны пагляд. Аднак госцю згадка пра няскончаныя чатыры класы не была прыемнай. Пацалунак аканоміхі выклікаў на яго вуснах выраз гідлівасці, які быў, аднак, хутка прыхаваны, і таму нікім не заўважаны. — Ах, мая цёця! — сказаў ён. — Глупства — гэтыя школы і ўніверсітэты! Я і без іх усё ведаю, і, далібог, ведаю нават такіх, што выйшлі з другога класа, а грошы ўмеюць рабіць лепш за кожнага з тых спадароў прысяжных, што нібыта і надта вучоныя, але часам такія інтарэсы з рук выпускаюць, якія б чалавек як за сябе закінуў і аблізаўся. Яны кажуць, што гэта непрыстойна, а тое брыдка, а іншае зноў з людской крыўдай і таму не хочуць... але хай ім цёця не верыць... ілгуць! Пабажуся, што ілгуць! Не бяруць такіх інтарэсаў, бо не ведаюць, як за іх узяцца... не ўмеюць... не з іхнім спрытам!.. — Пэўна! Пэўна! — у адзін голас пацвердзілі Бахрэвічы і зноў пачалі слухаць гаворку сваяка так, як яе слухалі раней: ён, павярнуўшы тоўсты карак да госця, з акругленымі вачыма і ліслівай усмешкай, яна — аблакаціўшыся на стол і падпёршы аголенымі рукамі падбародак. Рузя, брунетка з пунсовай жычкай у валасах, слухала таксама, але няўважліва, бо ўсімі сваімі белымі зубкамі малола каўбасы, пячонку і бульбу. Бландзінка Карольця, аздобіўшы валасы блакітнай стужкай, не слухала зусім, а толькі глядзела. Яна амаль нічога не ела. Узіралася ў кузена, як у ікону, і з выразу яе твару было відаць, што да яе не даходзяць ані маральныя, ані псіхалагічныя адценні ягонай гаворкі: з асаблівым замілаваннем аналізавала яна ягоныя рысы і рухі. Апошнія асабліва яе захаплялі. Як толькі Капроўскі, з рукамі ў кішэнях, так адхінаўся назад, што можна было не сумнявацца, што вось-вось пляснецца паміж чатырох ножак свайго крэсла, Карольціны вочы ласкава мружыліся, а на вуснах блукала закаханая ўсмешка. Відаць, гэты рух выдаваўся ёй апошнім крыкам элегантных паводзін і рабіў на яе непаўторнае ўражанне. Яе пастава таксама рабілася ўсё больш прывабнай. Адной з белых ручак яна механічна качала хлебныя шарыкі, другой жа падперла задуманы лоб. Раптам яна ўздрыгнула. Кузен звярнуўся да яе. Нахіліўшыся праз стол, голасам прыязным і спачувальным сказаў: — Кузіначка нічога не есць... Яна ўзняла галаву, затуманеным паглядам адказала на ягоны агністы пагляд і, моцна пачырванеўшы, адказала: — О, нічога! Так наелася сёння за абедам, што і зараз не галодная. — Карольця, дачушка! — папрасіў Бахрэвіч. — Заспявай што-небудзь! Вячэра скончылася. Бахрэвічыха з дапамогай босай дзеўкі ў даматканай спадніцы і кашулі прыбірала са стала. Дзеўка, хоць босая і ў даматканай кашулі, была здаровай, дужай сялянкай. На шыі ў яе вісела некалькі нітак каляровых пацерак, а над чырвонымі, разагрэтымі ля кухоннай печы шчокамі і пад ілбом, запэцканым сажай, па-маладому свяціліся васільковыя вочы. Капроўскі паглядам знаўцы і заўзятага каханка так загледзеўся на яе, што не пачуў просьбы Бахрэвіча, звернутай да дачкі. Пачуў ён адно голас Бахрэвічыхі. — Каролька! Ці чуеш? А ну ж! Уставай і ідзі да фартэпіяна. Ці ж панна Шуркоўская на тое вас іграць і спяваць вучыла, каб вы тут перад вераб'ямі выступалі! Паненка ўстала, падышла да фартэпіяна, села перад ім і, узяўшы некалькі акордаў, глянуўшы на кузена, заспявала:



О, анёле, што з гэтай зямлі
У нагорныя сферы лёт узносіш...



Гэта была любімая песня Бахрэвіча, і таму ўжо на другім радку ён пачаў падцягваць сваім грубым голасам:
У нагорныя сферы лё-о-о-о-т узно-о-о...

Але раптоўна змоўк. Бо Мадзя прашыла яго маланкавым позіркам. Сама ж, падсеўшы да Капроўскага, шаптала яму ў самае вуха, відаць, уяўляла сабе, што, гаворачы такім чынам, не перашкаджае таму слухаць спевы дачкі:
— Гувернантак для іх трымала... трое было... адна за другой... па-французску вучыліся, музыку, спевы, усё... У Рузі да музыкі здольнасцяў не было, але Карольці Пан Бог даў вялікі талент, дык тут пры панне Шуркоўскай яго выкарыстала... Езус Хрыстус! Колькі мне іхняя адукацыя каштавала! Той Шуркоўскай, мой Людвісю, пяцьдзесят рублёў плаціла, а яшчэ ж тая малпа так шмат ела, што нічога назапасіцца на яе было нельга. Возьме, бывала, і цалюткую глыбокую талерку смятаны з'есць... А такая была, перапрашаю, свіння, што пойдзе, бывала, і рыецца ў каморы... кавалкаў цукру ў кішэню нацягае.
Тут змоўк і голас Карольці, і акорды фартэпіяна.
— Ну, а зараз п'есу якую зайграй... тую, што са зменай рук... правая рука налева, а левая направа...
Клавішы стукнулі зноў, забрынчэлі струны, басавы ключ гудзеў, скрыпічны пішчаў і ў найбольш патэтычным месцы кампазіцыі выдатна імітаваў крык кагосьці, каго цягнуць за валасы: «ай! ай! ай! ай-ай-ай-ай-ай!»
Бахрэвічыха зноў наблізіла свае вусны да вуха кузена.
— Страшна працавітыя дзяўчаты! Гэтыя фіранкі і гэтыя патарафкі (падстаўкі), і гэтыя кошычкі, і гэты абажур зрабілі самі ўласнымі рукамі. Цэлымі днямі сядзяць, бедненькія, адна пры адным акне, другая пры другім і майструюць... Прызнаюся табе, Людвісю, як ксяндзу на споведзі, гледзячы на іх, часам маё мацярынскае сэрца крывёй абліваецца... марнуюцца... Адукаваныя паненкі... у глушы такой. Ці ж тут можна выйсці замуж так, як належыць? Ці ж тут якая адпаведная партыя знойдзецца?
Размова пра будучае замужжа кузінак, мусіць, не надта падабалася Капроўскаму, бо, падняўшы вочы на лямпу, ён перапыніў яе пытаннем:
— Сімпатычны абажур! Ці яго панна Караліна рабіла?
— Ага, Карольця, Карольця! — з шырокай усмешкай голасна сказала Бахрэвічыха і, зняўшы з лямпы засню, пачала яе паказваць з усіх бакоў госцю. І сапраўды, была гэта работа надзвычай цяжкая і далікатная. Каб выканаць яе, трэба было найменш тысячу разоў пракалоць іголкай паперу і з тых праколаў сфармаваць разнастайныя ўзоры. Капроўскі дзівіўся цярплівасці і працавітасці панны Караліны, калі раптам Бахрэвіч, які, седзячы за жончыным крэслам, прыслухоўваўся да іхняй размовы, высунуў яму перад тварам пухнатую, знятую з канапы, падушку, з усмешкай і нейкім гонарам вымаўляючы пры гэтым адно толькі слова:
— Ракака!
Падушка была такая вялікая і пульхная, а высоўванне яе пад самы нос Капроўскага такім нечаканым, што Капроўскі, у якога нервовая сістэма, мусіць, была трошкі не ў парадку, скалануўся з галавы да ног і, толькі праз некалькі секунд апрытомнеўшы, спытаўся:
— Што гэта!
— Ракака! — паўтарыў Бахрэвіч.
— Гэта таксама работа паненкі Караліны? Толькі чаму спадар яе так называе?
— От, быў тут неяк малады пан Дзельскі... пан Густаў, з вялікага свету кавалер, заехаў з палявання, паглядзеў на іхнія работы і кажа: «Работы дачушак пана дабрадзея — гэта сапраўднае ракака...» Тады Карольця якраз гэтую падушку вышывала.
— Можа, ракако? — задумліва перапытаў Капроўскі.
— А можа! Хто ж яго ведае! Але што гэта значыць?
— Што?
— Ну гэтае ракака ці ракако? Што гэта значыць?
— Ага? Ты часам не ведаеш, Людвік, што гэта значыць, — падтрымала мужа Бахрэвічыха. У абаіх блішчэлі цікаўнасцю вочы.
Капроўскі чмыхнуў, трошкі надзьмуў шчокі і зірнуў у столь.
— Ну, — сказаў ён, — так называліся даўней розныя будынкі.
— А-а-а-а-а! — здзівіліся Бахрэвічы, зусім нічога не разумеючы, чаму работы іхніх дачок насілі такія самыя назвы, што і нейкія там будынкі.
Карольця ўстала з-за фартэпіяна. Рузя, шырока пазяхаючы, паднялася з канапы. Бахрэвіч, гледзячы ў вочы госцю, як бы жадаючы сказаць таму вялікую таямніцу, спытаўся:
— Што ж? Можа, ужо пан адвакат засумаваў па Марфеі?
Сумаваць то ён і сапраўды сумаваў, толькі не па Марфеі. Гаворка з Бахрэвічыхай і яе мужам выклікала на ягоным бледным прывялым твары выраз нудоты і смутку. Можа быць, смуткам напаўняла яго думка аб тым, што цяжкія абставіны жыцця змушаюць яго праводзіць падобныя вечары...
— Слова гонару! — сказаў ён устаючы. — Чалавек так ператросся па вашых д'яблавых дарогах, што, можа, ужо і пара адпачыць. Заўтра раніцай дасьце мне, спадару Стафане, конікаў... Мушу вяртацца дадому.
Пасля гэтых словаў усе, апрача Карольці, паўставалі з месца і пачалі ўпрошваць госця яшчэ пабыць у іхнім доме. Бахрэвіч абдымаў яго і цалаваў у абедзве шчакі, так, што шчокі сталі вільготнымі і блішчастымі. Бахрэвічыха, абхапіўшы яго кароткімі тоўстымі рукамі, крычала, што нябожчык, бацька Людвіка, перавярнуўся б у труне, калі б ведаў, якую крыўду ён робіць сястры, і так расчулілася, што ажно галасіць пачала. Рузя казала, што кузен, кавалер з вялікага свету, пагарджае сваімі сваякамі, бо яны вяскоўцы і парафіяне, адна толькі Карольця, пачуўшы пра ад'езд кузена, стаяла, як укапаная, і, утаропіўшыся ў яго, як у абраз, прасіла адно вачыма.
Ён, аднак, не згадзіўся.
— Інтарэсы! — паўтараў. — Інтарэсы! Інтарэсы!.. Далібог, не магу! Слова гонару! Інтарэсы. Там мяне чакаюць!
І пачаў усім казаць дабранач. Каля Карольці затрымаўся на хвіліну і шапнуў ёй вельмі ціха некалькі слоў. Дзяўчына зачырванелася, як мак, і на знак згоды кіўнула галавой.
Хутка ў аканомавым доме панавала ціша. Цемра ахінула гасцёўню і ўсе «ракака», што аздаблялі яе. Затое ў прылеглай хацінцы, поўнай скрыняў і гаспадарчых прыладаў, так што ледзьве можна было праціснуцца праз іх, на адным з двух шырокіх, засланых ложкаў, Бахрэвічава Мадзя ў кароткай сподняй спадніцы з грубага, хатняга вырабу палатна і ў бруднаватай начной кофце расплятала і ўкладала на ноч сваю вартую жалю рэдзенькую касу. Перад ёй, таксама з распушчанымі, але густымі і доўгімі валасамі, стаяла Рузя. Яна ўжо зняла станік і расшпіляла гарсэт, што надзвычай шчыльна аблягаў яе пульхную, ладную фігурку. Вочы Бахрэвічыхі блішчалі, і яна дапытвалася ў дачкі:
— Як табе здаецца, Рузя, выйдзе з гэтага што ці не?
— Ці ж я ведаю, мама! Каролька ў яго так закахалася, што цэлымі начамі не спіць, толькі ўздыхае альбо плача. Мне здаецца, што ён таксама ў яе закахаўся. Калі былі мы ў Ангродзе, хадзіў увесь час з ёй на шпацыр, а тут я некалькі разоў бачыла, як яны цалаваліся. Але ж ці я ведаю? Можа, ён толькі так... баламуціць Карольку!
— Хай толькі паспрабуе! — усклікнула Бахрэвічыха, падымаючы кулак і страляючы з вачэй маланкай.
Рузя нарэшце расшпіліла гарсэт і з палёгкай уздыхнула.
— Так мне гэтыя рогі ў цела ўядаюцца, што часам проста трываць не магу... Усе мужчыны такія...
— Якія? Што ты вярзеш?
— Баламуты! А татка што, лепшы быў? Хрысціну кінуў... Можа, і кузен Карольцю...
— Што ты разумееш? — крыкнула маці. — Хамка адно, а шляхецкая дзіця іншае... Хай толькі пасмее ён Карольцю збаламуціць і кінуць!..
Яе ахапіла яе вялікая трывога, але не за Карольцю.
— Дзе татка? — спыталася.
— Альбо я ведаю? — адказала Рузя, вельмі занятая развязваннем шнуркоў ад турнюра.
— Чуеш, што кажу! Ідзі зараз жа і паглядзі, дзе татка...
А калі Рузя, дзвюма рукамі падтрымліваючы расшпіленую спаднічку, выпрасталася і, надзьмуўшыся, збіралася адысці да печы, мацярынская далонь з глухім пляскам упала на яе белыя пульхныя плечы.
— Пойдзеш ты ці не, калі табе кажу?..
Рузя скочыла так хутка, што турнюр сам сабой зваліўся з яе пад самыя ногі маці. Не зважаючы на гэта, Рузя выскачыла на ганак і ўбачыла чырвонае святло ліхтара, што мільгала то тут, то там паміж забудовамі фальварка. На адной назе ўляцела ў хату і, не ўваходзячы больш у бацькоўскі пакой, з каморкі, што займала разам з сястрой, надзвычай цеснай і бруднай, заваленай усялякім рыззём, праз парог крыкнула:
— Татка з ліхтаром будынкі абходзіць.
Бахрэвічыха, відаць, добра разумела значэнне тых слоў, бо адразу ж супакоілася і толькі спытала:
— А дзе Карольця?
— Ці ж я ведаю! Можа, на шпацыр з кузенам пайшла, — адказала надзьмутая Рузя.
Бахрэвічыха нічога не сказала, толькі хвіліну гучна сапла і чмыхала. Суняўшы перажыванні за мужа, пачала трывожыцца за дачку. Можа, раздумвала, што рабіць. Аднак не зрабіла нічога. Укруцілася ў коўдру і яшчэ раз азвалася да дачкі:
— Рузя, глядзі, каб мне ў аўторак нагадала пра посны абед. Будзем усе дзеля шчасця Каролькі пасціць дзевяць аўторкаў ажно да святога Антонія.
Некалькі хвілін не было ніякага адказу. Відаць, Рузя набіралася адвагі, бо яшчэ пакрыўджаным голасам адказала:
— Мая ты мамуля, калі кузен Карольцю сапраўды кахае, дык ажэніцца з ёй без святога Антонія, а калі толькі баламуціць, дык тут і сам д'ябал не дапаможа...
— Дурніца! Тваё шчасце, што я ўжо ляжу... Як Каролька прыйдзе, скажаш, каб сюды ішла. Мушу і ёй трохі маралі пачытаць...
На дзядзінцы чырвонае святло ліхтара доўга соўгалася і мігцела паміж будынкамі фальварка. Абышло яно хату парабкаў, стадолу, абору, спіжарню. Бахрэвіч ужо шмат гадоў штовечар, перш чым легчы спаць, хацеў паглядзець уласнымі вачыма, ці пагашаны ўсюды агні, ці не спяць начныя вартаўнікі, ці не залезлі дзе злодзеі. Гаспадар з яго быў дбайны і працавіты, таму вось ужо дваццаць гадоў займаў ён адну з лепшых аканомскіх пасад, што былі ў вялікім Краснавольскім маёнтку. Уладары гэтых багаццяў, вялікія паны, знаходзіліся звычайна там, «дзе цвітуць лімоны і апельсіны». Стары і вялікі двор у галоўным маёнтку займаў кіраўнік, а па фальварках жылі аканомы, якія былі пад кантролем кіраўніка, але досыць незалежныя і добра аплочваліся. Бахрэвіч жыў у Лясной, але меў пад сваёй апекай яшчэ адзін фальварак — Вульку, што месціўся за тры вярсты ад Лясной. Грашовую суму ён атрымліваў невялікую — разам са штогадовымі ўзнагародамі складала яна каля двухсот рублёў. Але ардынарыю давалі яму шчодрую, і складалася яна з усіх гатункаў збожжа. Ён меў права трымаць некалькі кароў, пару коней і колькі яму хацелася птаства, свіней і авечак. Меў ён таксама на сваю карысць морг лёну, пару моргаў бульбы, вялікі і дагледжаны гарод. Словам, у аканомавым доме ўсяго было ўдосталь: булак, гародніны, вяндліны, мукі і круп розных гатункаў. Дзякуючы Мадзі, ад гэтага дастатку, што зрабіў шчокі ўсёй сям'і поўнымі і румянымі, назбіралася яшчэ і ў шуфлядзе камода трохі асігнацый. Няшмат, бо адкуль жа магло назбірацца многа? Але і на тую драбязу каля дваццаці гадоў рупліва і цяжка працавалі абое з Мадзяй... Ох, гэтая Мадзя! Гэта брыльянт быў, не кабета! Ніхто б нават спадзявацца не мог, што спадарыня асэсарка, у бацькоў якой бывалі самыя лепшыя ў ваколіцы паны і якую, толькі страціўшы месца, бацька рашыўся выдаць за аканома; каб дачка чыноўніка, што з дочкамі спраўніка была калісьці запанібрата і нават на вечарынах пару разоў у знатных дамах танцавала, магла стаць такой ашчаднай і працавітай гаспадыняй. Насамрэч, асэсар Капроўскі, звольнены з пасады, якую заняў новапрыбылы станавы, памёр бы ў галечы, калі б зяць напрыканцы жыцця не прыняў яго ў свой аканомскі дом. Праўду кажучы, Мадзя не прынесла ў дом мужа нічога, апрача срэбных лыжак, ахвяраваных калісьці асэсару нейкім чалавекам, які, з выпадку не аплочаных у пару падаткаў, заўсёды меў патрэбу ў сімпатыях дзяржаўных падатковых службаў. Але, з другога боку, злучэнне Бахрэвіча з гэтай жанчынай сямейным вузлом надало яму значнасці: Капроўскія ў параўнанні з Бахрэвічамі былі такой арыстакратыяй, што калі б Мадзя была нават гультайкай, ніхто б не пасмеў яе за гэта ўпікнуць. Аднак яна, наадварот, была такой жанчынай, на якой трымаецца дом мужа. Шчыравала, ашчаджала, напаўняла хату дастаткам, ад якога яшчэ заставалася крыху, каб адкласці ў шуфляду камоды. Уставала на досвітку і ў простым адзенні і абутку даглядала ўсё: кароў, курэй, гарод, кухню. Займалася гандлем: высылала ў Ангрод на кірмаш гладышы з маслам, змяшаным у нейкай частцы з бульбяной кашай. Людзі куплялі масла з кашай, з чаго Мадзя рагатала да колікаў у жываце, пад акампанемент мужавага смеху, які прыходзіў ад яе ў захапленне. Пасылала таксама на продаж сыры, яйкі, птушак, курынае і гусінае пер'е. Калі ў якім-небудзь з гэтых прадуктаў магла зрабіць якую дамешку ці падман, то рабіла. Калі якому-небудзь з парабкаў пры выдачы ардынарыі магла дасыпаць ў зерне мякіны, то дасыпала, а добрае зерне, што сэканоміла, пакідала сабе. Часта недасыпала і ніколі не сядзела, склаўшы рукі, толькі адзін раз на тыдзень, едучы ў касцёл, старанна прыбіралася. Аб адным яна толькі думала, над адным толькі галаву ламала — каб дому і сям'і якім-кольвек чынам прыдбаць рубель, залатоўку ці хоць грош. Любіла смачна і шмат паесці, аднак да раскошы не імкнулася. З вясёлай усмешкай і з поўнымі талеркамі прымала сяброў мужа, а таксама кавалераў дачок, але пра іншыя забавы нават не думала. Няраз падчас мыцця бялізны, біцця масла ці разбірання свежаніны босая цэлы Божы дзень, з закасанымі рукавамі так уходжвалася, што, ледзь толькі дападала да ложка, у імгненне вока пачынала так храпці, як быццам гучалі некалькі духавых інструментаў. Такая яна была. А яе мацярынскія пачуцці і надзвычайны розум, што выявіўся падчас выхавання дачок? Сам Бахрэвіч ніколі б так не здолеў выхаваць дзяўчат, як патрафіла яна. Дзе там! Нават не ведаў бы, як за гэта ўзяцца!
Гэта яна, што была некалі з дочкамі спраўніка на «ты» і пару разоў на вечарынах танцавала ў ядвабнай сукенцы, падумала не толькі пра тое, каб даць дочкам адукацыю, але і змагла ажыццявіць сваю задуму. Яна, што сама калісьці вучылася, ведала, чаму паненкі павінны навучыцца. Выйшаўшы за аканома, яна хутка забыла ўсё дашчэнту, чаму яе некалі вучылі, апусцілася і агрубела. Аднак валодала рэччу найважнейшай — тэорыяй. І кіруючыся ёю, з вялікай цяжкасцю вышуквала гувернантак: напачатку абы-якіх, і нарэшце, на заканчэнне адукацыі адкрыла панну Шуркоўскую, якая, хоць і брала вялікую плату (ажно пяцьдзесят рублёў у год) і ў дадатак жахліва шмат ела, але затое была выдатнай настаўніцай. Гэта пры ёй Каролька навучылася спяваць: «О, анёле, што з гэтай зямлі» ды іграць «La ariere d'une Vierge», а Рузя, якая да музыкі ніякіх талентаў не мела, так захапілася французскай мовай, што, калі аднойчы звярнулася на гэтай мове да Густава Дзельскага, які адведваў яе бацьку, дык кавалер з вялікага свету ад здзіўлення аж анямеў. Гэтая панна Шуркоўская панавучвала іх таксама выробліванню разнастайных дрындушак, якімі цяпер, калі не было гасцей, займаліся яны цэлымі днямі, і яшчэ навучыла іх шматлікім таямніцам і дробязям у дамскіх паводзінах і дамскіх строях. Кошты ўтрымання такой дарагой настаўніцы, яе ненажэрнасць і капрызы Мадзя зносіла з сапраўды анёльскай цярплівасцю: за тры гады яна аблаяла яе не больш дзесяці разоў і ні разу не набіла. Крыніцай гэткай цярплівасці і гэткага самакантролю была толькі мацярынская любоў. Дачок яна берагла, як зрэнку вока. Злавала яе часам тое, што ад іх няма ніякай дапамогі ў гаспадарцы, і калі дзяўчаты не хацелі паставіць самавар ці прынесці з кухні ежу, задумвалася над тым, ці часам іхняя адукацыя не зайшла занадта далёка. У падобных выпадках і ў шмат якіх іншых, а таксама і зусім без усялякіх нагод, плечы паненак уздрыгвалі ад мацярынскіх кухталёў, ці ад мятлы, ці скручанага матка тоўстых нітак хатняга вырабу. А наогул любіла іх самаахвярна. Калі хварэлі — адпойвала іх настоямі зёлак і абкладала горамі кампрэсаў, калі жадалі якога-небудзь убрання — даставала ім грошы, за іхні гонар і дасканаласць гатовая была заўсёды выдрапаць вочы нават роднаму бацьку, калі б яшчэ жыў. А паколькі была схільная да плачу амаль гэтаксама, як і да прыступаў гневу, дык па сто разоў на год плакала, то над іхняй доляй, то ад захаплення іхняй дасканаласцю, то ад злосці, што яны ў доме ні да чога не здатныя.
Такая яна была. Ці ж мог Бахрэвіч не цаніць такога брыльянту, ці ж мог пры ўсіх гэтых яе вартасцях не пераносіць пакорліва адзінай яе заганы, якой было шчодрае злоўжыванне крыкам і недалікатнымі выразамі, а таксама лёгкасць, з якой хапалася яна за мятлу? Увогуле, гэтыя праявы моцнага характару яшчэ нават павялічвалі павагу, якую меў ён да жонкі, і падагравалі ягоную прыхільнасць да яе. Ён належаў да той вялікай катэгорыі людзей (значна большай, чым думае нехта, хто мяркуе пра чалавецтва павярхоўна), да той катэгорыі, што шануе бізун і любіць яго прыхільнікаў на зямлі. Бахрэвіч баяўся жонкі, і якраз гэты страх абуджаў у ім да яе пашану і ўдзячнасць. Калі б не той бізун, то, можа, быў бы ён як шмат іншых — распіўся б, разгультаіўся б і ні да чога не дайшоў. Калі б той бізун адразу ж пасля шлюбу не апынуўся ў яе энергічных руках, дык ён бы трымаў яго над ёй і здзекаваўся б з лагоднай, ціхай і пакорлівай. Вакол той, што трымала гэты сімвал зямнога каралеўства, хадзіў ён на дыбачках, асцярожна, гаварыў з ёю мякка, нясмела, глядзеў ёй у вочы, як сабака, што жадае адгадаць волю свайго гаспадара; у хвіліны зацішша цалаваў яе грубыя чырвоныя рукі. Калі б гэтыя рукі былі тонкія і далікатныя, ападалі б на іх замест пацалункаў рамяні бізуна.
Аднак былі часы, калі Бахрэвіч кахаў трошкі іначай; не праз павагу да бізуна, не праз удзячнасць за продаж на сямейную карысць масла, змяшанага з бульбяной кашай, не за прызнанне ў кабеты вышэйшага роду і розуму, але так, з Божай ласкі, нібы з натхнення сэрца і захаплення вачэй, якія не мог адарваць ад статнай і гнуткай постаці, ад смуглага твару і кучаравых валасоў, ад сакавітых, як спелая вішня, вільготных вуснаў сялянкі. Была гэта сялянка, нават не гаспадарская дачка, сірата, без дому, вартая жалю парабчанка. Быў ён тады малады і з грудзей ягоных яшчэ не зусім выветрылася свежасць і паэзія шляхецкага засценка, які ён толькі што пакінуў дзеля службы ў двары. Быў ён засцянковы шляхціц. У бацькавым засценку на пятнаццаці моргах зямлі вырасла ажно чатыры браты Бахрэвічы. Двое старэйшых пажаніліся і засталіся на месцы, двое малодшых пайшлі ў свет. Стафан далёка не пайшоў. Чытаць, пісаць і лічыць навучыў яго дарэктар, наняты ў складчыну для дзяцей некалькімі сем'ямі ў ваколіцы. Спрытны, стройны і пакорлівы, з лёгкасцю атрымаў ён у краснавольскім маёнтку месца дробнага чыноўніка, з гучнай назвай «намеснік». Стаў ён намеснікам не якога-небудзь манарха, але аднаго з краснавольскіх аканомаў. У гэтым жа самым фальварку была і яна: прыгожая, зграбная, чарнавокая дзяўчына. Бахрэвіч так закахаўся ў яе, што надоўга нават забыўся пра тое, што яна сялянка. Станам сваім нагадвала яна маладую бярозу, вочы яе былі поўныя агню, з-за пунсовых вуснаў паказваліся ва ўсмешцы белыя зубы, а калі расплятала косы, хавалася да пояса ў хвалях кучаравых валасоў. Была яна працавітая, бо сярод чужых людзей ніколі не атрымала дарма кавалка хлеба, але нясмелая і паслухмяная, бо як бяздомная сірата залежала ад усіх. Намеснік быў для яе асобай настолькі важнай, як для намесніка сам ўладальнік краснавольскіх зямель. Быў ён да таго ж у той час хлопец зграбны і жвавы. З загарэлым тварам і белым ілбом, з пшанічнымі вусамі над пунсовымі вуснамі, з тым агнём у вачах, якім маладосць і фізічнае здароўе напаўняюць чалавека, што гадаваўся сярод палявой свежасці, на начлежных росах, мужнеў за плугам і на касьбе. Цяпер ужо сам не араў і не касіў, аднак працу гэтую ведаў добра, спрытна і дбайна нёс сваю службу, працадаўцам плаціў паслухмянасцю і марыў заняць пасаду аканома. Добра было яму тады на свеце. Чорнавалосая дзяўчына цудоўна дапамагала яму ў цярплівым чаканні спаўнення амбіцыйных надзей. Пакуль прыйшла тая фартуна, была ў яго каханка, адданая яму целам і душой, пакорлівая, якая і думала толькі пра тое, каб яму падабацца. Час ад часу лаяў ён яе і нават трошкі біў. «Варона, — казаў, — каб хоць калі мне слова сказала, як лаяць яе пачну. Толькі пойдзе ў кут і плача, зацірка з малаком!» Аднак сілаю яе прывязанасці да яго сам прывязваўся да яе ўсё больш. Неўзабаве сталася тое, чаго ён так горача прагнуў і што з усёй сваёй душы і ўсіх сваіх сіл імкнуўся зарабіць. Далі яму аканомства, і не абы-якое, а ў самой Лясной, ды яшчэ з дадаткам Вулькі. Тады чарнявая Хрысця надзіва хутка яму збрыдла. Што мог сабе дазволіць намеснік, не было ўжо годным аканома, і ў дадатак не абы-якога, а таго, што сядзеў на двух найлепшых фальварках краснавольскага маёнтка. Акурат тады прыгадаў ён сабе, што была яна сялянкай. І забыўся зусім пра тое, што два ці тры разы з вялікай злосцю і галасам выгнаў з парабчанскай хаты вясковых сватоў, якія прыходзілі браць прыгожую і працавітую дзяўчыну за жонку для гаспадарскіх сыноў. Сам сабе ён казаў: «Чаго яна прычапілася да мяне?» Аднак ёй сказаць гэта не мог: хацеў некалькі разоў, але словы колам стаялі ў горле, бо добра памятаў, як доўга і палка мусіў старацца, каб пераадолець яе сарамлівасць і страх. Зрэшты, нельга было і цяпер сказаць, што ён перастаў яе кахаць. Наадварот, ён добра разумеў, што расстацца з ёй будзе яму вельмі цяжка. Калі б не была яна сялянкай, дык ажаніўся б з ёй, хоць бы яна і не мела нічога. Да грошай ён не быў надта падкі, але гонар шляхецкі цаніў. Быў ён амбітным. Абдымаў і цалаваў Хрысцю з жарсцю і замілаваннем, але гадзіну пазней марыў пра жаніцьбу з паненкай з добрага дому. «Калі б трафіла, — казаў ён сваім прыяцелям, — то ажаніўся б з босай і голай, была б толькі з добрай сям'і і з адукацыяй». Трафіла. Прыяцелі засваталі, павезлі да паненкі, заручылі і ажанілі. Быў перад тым яшчэ дзень, калі з Лясной выйшла высокая чорнавалосая сялянка з маладым, але звялым ад пакут і слёз тварам, ведучы за руку адно маленькае дзіцятка, а другое трымаючы каля грудзей. Старэйшага з тых хлопцаў звалі Філіп, у сялянскім вымаўленні Піліп, малодшага Антосік. У той жа самы дзень Бахрэвіч, на ўсе зашчапкі замкнуўшыся ў сваім пакоі, ажно выў ад плачу. Такі ён быў. Але толькі аднаго разу змагаўся са сваім сэрцам. Самым блізкім прыяцелям прызнаваўся ён тады, што сэрца ваявала ў ім з розумам і розум перамог, пане дабрадзею. Потым усё жыццё ён віншаваў сябе, што не зрабіў глупства, дзеля сялянкі не завязаў для сябе свет. Але яшчэ доўга, калі ўспамінаў гэтую сялянку, нешта яму так сціскала сэрца, што ажно твар насоўкай выціраў, сплёўваў і як мага хутчэй ішоў у поле, каб забыцца ў працы. Былі гэта, аднак, часовыя з'явы. Потым нарадзіліся дочкі, пачалі збірацца грошыкі... Мадзя паказала ўвесь шык сваіх вартасцяў... Начальства яго любіла, за пасаду сваю ён не баяўся, выгады ўсялякія меў, прыгажосцю і адукацыяй дачок ганарыўся, і часам нават які ўрадовец ці нават пан наведваў ягоны дом. Адчуваў сябе амаль шчаслівым. Праўда, меў часам трошкі і непрыемнасцяў — з-за мятлы, але значна больш хацеў гэтага, чым таго, каб ягоная жонка была заціркай з малаком.
Цемра і цішыня ахінулі фальварак у Лясной. Каля парабчанскай хаты начны вартаўнік сек дровы, другі ж за стадолай час ад часу працягла свістаў. Зрэдку вялікі дварняк, што спаў у будцы на саломе, брахаў адрывіста і тут жа змаўкаў. Бахрэвіч, абышоўшы будынкі і зазірнуўшы ў кожны кут, згасіў ліхтар і падняўся на ганак. Аднак у хату не пайшоў, сеў на вузкую лаўку, паставіў каля сябе ліхтар і задумаўся. Толькі што ішоў каля таго месца, дзе колькі гадзінаў таму размаўляў з Хрысцяй, і прыпомніў сабе тую гаворку. Быў ён такі, як ёсць, але злога сэрца не меў. Цэлы вечар, бавячыся з госцем, адведзіны якога прынеслі яму гонар і надзею выдаць замуж адну з дачок, і тады, калі еў з апетытам баранову пячонку, і тады, як з захапленнем слухаў песню: «О, анёле, што з гэтай зямлі...», адчуваў, аднак, што нешта глуха яму дакучае. Цяпер, седзячы на ганку, у густой цемры думаў:
«Што я ёй параджу? Ці ж я магу Піліпку тут чым дапамагчы? Бяруць у войска? Бяруць. Шлюць салдата далёка? Шлюць. Што я за фігура, каб у такія інтарэсы ўмешвацца... Можа, з Капроўскім пра гэта парадзіцца... Пайду, вось, спытаюся, ці не знойдзе ён якой рады... Можа, просьбу падаць ад маткі, каб хлопца па хваробе пакінулі... Але зноў жа, а як Капроўскі, барані Божа, перад Мадзяй прагаворыцца, што мяне гэтая справа абходзіць! Нічога з ім не станецца. Хоць свет паглядзіць і на чалавека выйдзе. Баба — заўсёды баба. Як была заціркай з малаком, так і засталася. Бывала... жывот у мяне забаліць, а яна ўжо так перажывае: ногі мне абдымае, галавой да іх туліцца, як бы ў труну са мной разам кладзецца... Так і за сынамі свету Божага не бачыла і не бачыць, дык і выдумляе невядома што. Сказаў бы Капроўскаму, ды баюся, каб перад Мадзяй... Лепш ужо нічога не буду казаць... Што ўжо там? Баба паплача-паплача, а Піліпка праз пару гадоў і вернецца...»
Махнуў рукой, устаў і пайшоў у дом.
ІІ

Пакінуўшы фальварак у Лясной, ішла яна раскіслай дарогай па цемры, толькі павольней, як дагэтуль. Нашто ўжо цяпер спяшацца? Вярталася з тым самым, з чым гадзіну таму ішла туды. Нічога не выхадзіла, таму і прыгорбілася яе высокая постаць і стала цяжкай хада. Цемра ўсё гусцела, узняўся вецер і пачаў падаць дробны дождж. Сярод пустых і чорных палёў абсаджаная дрэвамі дарога з Лясной да Вулькі здавалася доўгім тунелем, над якім сярод расплаканых аблокаў не свяціла ніводная зорка і ў глыбіні якога павольна сунулася жаночая фігурка, самотная і вельмі ж дробная ў параўнанні з навакольным абшарам цемры і пусткі.
— Такая доля мая, як гэтая ночка! — сказала напаўголаса яна, і магло здацца, што вецер, які ў тую хвіліну пралятаў над дарогай, падхапіў гэтыя словы, панёс іх на густое поле, круціў іх там, як сухія лісты, з шэптам, уздыхамі і енкам. Калі заенчыў вельмі гучна, жанчына перажагналася: — У імя Айца і Сына і Святога Духа... — прамовіла зноў напаўголаса.
Можа, думала, што там ў начной цямрэчы заенчыла ад пакутаў чыясьці душа. І замаўчала. Вецер усё мацней пачаў шкуматаць яе сярмягу, хустка ў яе на галаве так змокла, што струмені вады з яе ліліся на вушы і шыю. З-пад босых ног пырскалі з лужынаў фантаны рэдкай гразі. Прайшоўшы тры вярсты, што аддзялялі Лясную ад Вулькі, яна зноў пачала гаварыць сама з сабой:
— От, яшчэ не спяць! Можа, дзіцятка хворанькае!
Гэтыя словы выклікала маленькае чырвонае святло, што блішчала сярод цёмных збудаванняў Вулькі. Яна сышла з дарогі і крыху прайшла па заараным загоне, пад сцяной пуні ці аборы, потым пералезла праз нейкі невысокі плоцік і, гэтак скараціўшы сабе дарогу, апынулася перад дзвярыма таго дома, у невялічкім акне якога мігцела тое святло. Гэта быў так званы чацвяртак, дзе знаходзілася жыллё для сем'яў чатырох парабкаў. Кожная сям'я павінна была там мець пакой і каморку з асобным уваходам. Аднак вулькаўская гаспадарка вымагала васьмі парабкаў, а чацвяртак быў там толькі адзін. Кіраўнік маёнтка быў чалавек ашчадны, і яму не хацелася будаваць тут другі будынак. На сесіі аканомаў, што адбывалася пад ягоным старшынствам штосуботы, калісьці запытаўся ў Бахрэвіча:
— Што рабіць? Будаваць у Вульцы другі чацвяртак ці не?
Мадзін мужык добра ведаў усе схільнасці і норавы свайго начальніка. Падумаўшы крыху, адказаў:
— Не будаваць, яснавяльможны пане. Навошта будаваць?
— А як жа будзе?
— У кожнай кватэры размесцім па дзве сям'і.
— Праўда? А ці змогуць яны там змясціцца?
— Ой-ой! Чаму ж гэта ім не змясціцца? Ці ж ім выгоды якія патрэбны?
Яны і сапраўды змясціліся, бо што ж было рабіць? Парабак ёсць парабак, таму што быць ім павінен, ці тут, ці там, але павінен. З другога боку, у Вульцы было не горш, чым дзе-небудзь, з жыллём і ў іншых месцах было не лепш. Адным у Вульцы за год службы станавілася прыкра, і яны пакідалі яе, другія сядзелі тут па шмат гадоў, як ужо каму выпадала. Ясюк служыў тут даўно, жывучы то з тымі, то з іншымі людзьмі. Год таму пасялілі да яго маладога парабка Антося і ягоную маці Хрысціну, якіх перавялі сюды ад іншага парабка — Максіма, бо Максім абзываў Антоську крапіўнікам, а Максіміха пару разоў цягала па хаце за валасы Хрысціну, прыгадваючы той усё: якой яна была і адкуль сваіх двух сынкоў прынесла. Ясюкі былі людзьмі спакойнымі і ўмелі жыць у згодзе з усімі. З Хрысцінай і яе сынам нават пасябравалі, можа, таму, што маці маладога парабка не толькі ніколі першай сваркі не пачынала, але, нават калі яе чапалі, маўчала. Дзяцей Ясюковых яна вельмі палюбіла і дапамагала мацеры іх даглядаць так, як быццам яны не былі чужымі. Цяпер, паказаўшыся ў дзвярах, павіталася:
— Хай будзе пахвалёны...
— На векі вякоў, — адказалі ёй тры мужчынскія галасы і адзін жаночы.
Як выглядала хата? Была яна вялікая, але вельмі нізкая, з закурэлымі да чарнаты сценамі і столлю, з глінабітнай падлогай і адным невялікім акном, праз рамы якога дзьмуў сакавіцкі вецер. Бахрэвіч праўду казаў: «Ці ж ім выгоды якія патрэбныя?» Маглі б паабтыкаць акно так, каб божыя вятры не заляталі ў хату, але не рабілі гэтага. Можа, не мелі чым, а можа, так ужо зжыліся з ветрам, што прымалі ягоныя адведкі без прыкрасці. Гэты пакой хоць і быў досыць вялікі, але рабіў уражанне надта цеснага, найперш з-за нізкай столі, а яшчэ таму, што напаўняла яго мноства гаспадарчых прылад і жыўнасць. Былі там лаўкі, сталы, двое кроснаў, балеі, вёдры, чыгуны, прылады для цёркі і часання лёну, матавілы, бочкі з квашанымі буракамі і капустай, мяшкі з бульбай, збожжам, мукой і г.д. У куце стаяла печ з чорнай, як пекла, сярэдзінай з падпечкамі і прыпечкамі. На печы былі відаць чатыры босыя дзіцячыя ножкі, што вылазілі з-пад саматканых кашуль, пад печчу спалі тры курыцы і адзін пеўнік, на палку ляжала жанчына пад саматканай коўдрай і худой цёмнай рукой калыхала сплеценую з лазы і падвешаную вяроўкамі да столі калыску. У калысцы спала немаўлятка, якому было толькі некалькі дзён. Гэтая жанчына была Ясюковай жонкай, слабая яшчэ пасля нядаўніх родаў. Звычайна не рабіла яна сабе такіх цырымоній, каб некалькімі днямі ляжання плаціць за тое, што прывяла на свет новага чалавека. Паляжыць дзень які, дый годзе! Калі ўставала, то не для ўсякай работы, а хаця б абіраць бульбу, гатаваць ежу, даглядаць старэйшых дзяцей. Гэтым разам, аднак, аслабела надаўжэй, чым звычайна: схуднела і неяк збялела. Невядома чаму. Можа, так сабе проста па Божай волі, а можа, і таму, што роды былі цяжкімі і доўгімі і пакліканая з суседняй вёскі знахарка, на хвіліну, на адну толькі хвіліну, падвесіла яе да столі нагамі ўверх... «Каб толькі дзіцятка ў жываце выпрасталася!» — казала. Дзіцятка і сапраўды, відаць, выпрасталася, бо на свет прыйшло жывое і здаровае. Але маці ніяк не магла ачуняць і ўсё яшчэ ляжала, а паколькі ў той дзень і другая гаспадыня хаты адсутнічала, то вячэра значна спазнілася. Ясюк і Антосік пачалі яе рыхтаваць, вярнуўшыся з поля, якое аралі да змроку, а потым яшчэ кармілі і паілі сваіх коней, а потым ставілі плугі ў належнае месца і трошкі пасварыліся з іншымі парабкамі перад дзвярыма ўжо за нейкую вязку сена. Цяпер перад агнём, што гарэў у печы, час ад часу памешваючы нешта драўлянай лыжкай у чыгунах, стаяў толькі Антосік, прыгожы малады парабак, з светлымі, ільнянымі валасамі і агністым паглядам блакітных вачэй. Ясюк, вусаты і плячысты мужчына, з чорнай шчэццю на смуглявым твары і цёмнымі быстрымі вачыма, сядзеў на лаве за сталом і гаварыў з чалавекам, які з выгляду быў поўнай яму процілегласцю. Моцны і плячысты парабак выглядаў стомленым і апатычным. Сядзеў згорбіўшыся, расклаўшы на стале локці, і глядзеў з-пад густых броваў досыць лагодна, але хмурна і як бы недаверліва. Госць жа, наадварот, быў хударлявы, рухавы і выпрамлены, немалады бледны твар яго з доўгім носам і барадой клінам, аздабляла сівая шчэць. Маленькія шэрыя вочы глядзелі смела, нават трошкі нахабна, часам мільгала ў іх жорсткасць і хцівасць. Адзенне ягонае было з жоўтага сукна і зусім іншага фасону, чым сялянскія сярмягі, паблісквала металёвымі гузікамі і бронзавым медалём, навешаным каля пятліцы. Ужо толькі зірнуўшы на яго, па выпрамленай і мускулістай постаці, па выразу вачэй і крою адзення можна было распазнаць у ім былога салдата.
Прыход Хрысціны не перапыніў размову Ясюка з госцем. «На векі вякоў», — адказалі ёй і больш не звярталі на яе ўвагі. Яна ж кіўнула галавой сыну, які гэткім самым кіўком ёй адказаў, і стала каля агню. Чырвоны водбліск полымя асвяціў яе ўсю: чорныя ад гразі ногі, намоклае адзенне, высокую і яшчэ зграбную постаць, адно што худую і знясіленую, пасмы зблытаных, ужо з сівізною валасоў, што выбіваліся з-пад намоклай чырвонай хусткі на лоб, загарэлую і агрубелую скуру, што сабралася ў шматлікія маршчыны. Гэта быў лоб шасцідзесяцігадовай бабулі, а ёй не было і сарака. Шчокі яе таксама былі звялыя і зморшчаныя, амаль аранжавага колеру. Затое вялікія чорныя агністыя вочы і бледныя, але прыгожай формы вусны, з-пад якіх выглядаў рад белых зубоў, былі на гэтым састарэлым твары яшчэ не загубленымі адзнакамі маладосці, напамінкам пра былую прыгажосць Хрысціны. Яна стала каля печы, абапёршы локаць на адной далоні, другой жа падпёршы сабе галаву. Стаяла так і ўзіралася ў агонь. У форме яе далікатных вуснаў, у запалых шчоках і ў выразе нерухомых вачэй была цэлая бездань смутку. Светлавалосы парабак, мяшаючы ў гаршку зацірку з салам, спытаўся ў маці:
— Ну што, мама?
Не змяняючы ані паставы, ані выразу вачэй, адказала:
— Нічога сынок. Пойдзе наш Піліпка на край свету, і не пабачаць больш яго нашыя вочы. Відаць, што для нас, бедных, ніякага ўжо ратунку няма.
Антосік уздыхнуў і паківаў галавой. У калысцы заплакала малое, і Хрысцініну задумлівасць як ветрам здзьмула. Яна зусім не дбала аб тым, каб перасушыць адзенне, абагрэць застылыя ногі. Хутка падышла да ляжанкі і нахілілася над хворай. Пашапталіся трошкі між сабой, і хворая са стогнам павярнулася тварам да святла. Хрысціна выцягнула з калыскі малое і паднесла да яе грудзей. Потым прысела на край ляжанкі ля хворай і, склаўшы на каленях рукі, упершыню звярнула ўвагу на гаворку Ясюка і госця. Перад імі стаяла бутэлька гарэлкі і алавяная чарка. Частаваліся ўзаемна з вялікай далікатнасцю, абменьваючыся пасля кожнай перакуленай чаркі пажаданнямі здароўя. Аднак перакуленых чарак было няшмат. Ясюк не быў п'яніцам, што ж да госця, то хоць ягоны пачырванелы нос, здавалася, і выдаваў любоў да моцных напояў, але цяпер чалавек заставаўся цалкам пад уплывам размовы. Ён пераконваў і да нечага надта імкнуўся схіліць Ясюка. З недапітай чаркай у руцэ, выпрамлены, уставіўшыся сваімі быстрымі і хітраватымі вочкамі ў твар парабка, ён гаварыў:
— Яй-богу, Ясюк! Каб я быў на тваім месцы, дык даўно б ужо ў сваёй уласнай хаце сядзеў, еў, піў і ні пра што не дбаў бы. Ці табе так добра на парабкоўскім хлебе, што дзядзьку на сваёй уласнай зямлі панаваць дазваляеш?
Парабак павольна пахітаў сваёй цемнавалосай цяжкай галавой.
— Ой, добра! — адказаў. — Каб маім ворагам так добра было! А што рабіць? Чалавек быў яшчэ дзіцем, калі злыя людзі пакрыўдзілі, ведама, сірата, без бацькі. Як толькі бацька памёр, дык дзядзька зараз усю зямлю і ўсадзьбу і ўсё на сваё імя, значыць, перапісаў. «Мяне, кажа, камісія, гаспадаром зрабіла, дык і ўся зямля мая, а брат, кажа, у мяне парабкам быў і братаваму сыну тут, значыць, нічога не належыць». Людзі мне парадзілі, каб у суд ішоў, а ён хадваката наняў сабе такога, што як пачаў брахаць, дык і выбрахаў сабе ўсё дарэшты. А я, значыць, ужо без нічога застаўся, тай з гаспадарскага сына зрабіўся парабкам...
Махнуўшы рукой і ўліўшы сабе ў чарку крыху гарэлкі, кіўнуў госцю галавой:
— На здароўе! — сказаў.
— А што рабіць? — казаў далей. — Што прапала, то прапала. Над сіратою Бог з калітою. З жонкай і дзецьмі з голаду не памром. Цесць сто рублёў пасагу даў... Багаты... агароднікам служыць... Даў бы і больш... «Як ты, Яська, кажа, будзеш мець за што кавалак зямлі купіць, другія сто дам...» От, можа, і дасць Пан Бог Усемагутны, што і куплю... то жонка заробіць, то з пенсіі застанецца... сякі-такі грош ёсць.
— Шмат? — хціва спытаўся былы салдат.
Селянін хітравата ўсміхнуўся. Скрытнасць і асцярожнасць узялі ў ім верх над гаварлівасцю, абуджанай гарэлкай.
— Сам не ведаю, — напаўсур'ёзна, напаўжартам адказаў. — Можа, шмат, можа няшмат... а такі ёсць...
— Ну, а гэта ж зямля, што дзядзька ў цябе ўкраў, так і прападзе?
— А што рабіць? — уздыхнуў Ясюк. — Можа, мая праўда была, а можа, ягоная. Хай нас Пан Бог судзіць.
— Ой, ты дурань! — з дзіўнай гарачнасцю і энергічнасцю закрычаў салдат. — І ты сабе думаеш, што ўжо скончана, запячатана і прапала! Маўчыш і трываеш! А ці ж не можаш ты зараз таксама хадваката наняць і дзядзьку за сваю крыўду ў суд пацягнуць. Ці ж ён адзін хадваката мець мог? А ты не можаш? Га? Я тваю справу з дзядзькам ведаю, як свае пяць пальцаў. Далібог, тыя ягоныя прэтэнзіі нічога нявартыя, і даўнасць яшчэ не настала. А хапеляцыя для чаго? А зеркала ў палаце нашто?.. Гэй!..
Ён узняў указальны палец і круціў ім у паветры.
— Гэй, гэй! — паўтарыў. — Ты палаты не бачыў. А я бачыў. Вялікая такая зала, як касцёл, а ў ёй стол чырвоным сукном накрыты, а за сталом яснавяльможныя паны сядзяць у мундурах, золатам вышываных, і судзяць...
— Золатам вышываных... — паўтарыў Ясюк, які з такой цікавасцю ўслухоўваўся ў апавяданне госця, што ажно рот разявіў.
— А што ж ты думаў? Не ў такіх сярмягах, як твая. Блішчаць ад золата... на стале зеркала стаіць...
Абодва з пашанай пахілілі галовы. Ясюк уздыхнуў.
— Перад царскім зеркалам, перад чырвоным сталом, перад яснавяльможнымі панамі, што блішчаць ад золата, стаяць хадвакаты і гавораць... Так і так, яснавяльможны суд, кажуць... так і так кажуць... а суд маўчыць і слухае... Слухае, слухае, потым устае і выходзіць.
— Выходзіць? — паўтарыў Ясюк такім тонам, быццам шкадаваў, што ўжо заканчваецца прыгожая дзівосная казка.
— Ага, выходзіць: дык што ж, што выходзіць? Ідзе сабе ў другі пакой, каб пагаманіць пра тое, што хадвакаты брахалі. Потым вяртаецца... усе ўстаюць... а найважнейшы з суду, яво правасхадзіцельства з паперы голасна чытае: «Іск Ясюка Гарбара прызначыць справядлівым, у дзядзькі ягонага Паўлюка Гарбара зямлю і сядзібу адабраць і аддаць Ясюку».
На гэтае неспадзяванае заканчэнне Ясюк Гарбар падняў галаву і хмурныя вочы яго заблішчалі.
— Ага! — усклікнуў. — Каб жа так і было...
— Чаму ж не будзе? — з удаванай абыякавасцю азваўся салдат. — Каб ты, Ясюк, толькі захацеў, то і было б... Я б табе такога хадваката прывалок, які так піша, што ажно сам міністар дзіву даецца, а як пачне брахаць, то ажно суд рот разяўляе і на ўсе вушы слухае.
Ясюк ажывіўся.
— Можа, гэта той самы, што вядзе працэс грыньскіх сялян з Дзельскім? — спытаўся.
— Той самы, а ты яго бачыў?
— Бачыў, здалёку... Я з сенам праз Грынькі праязджаў і бачыў, як з грыньскімі перад карчмой гаварыў. Кажацца, вельмі мондры.
— Ого! — пацвердзіў госць. — Я ж табе, Ясюк, казаў, што ён як напіша, дык сам міністар дзівуецца...
— Мусіць і вельмі багаты, такі залацісты ланцуг на жываце ў яго...
— Ей, ей! Яшчэ які багаты... Чаму ж яму багатым не быць?.. Людзі да яго, як у касцёл, ідуць... А за чый працэс возьмецца, дык заўсёды выйграе, далібог, заўсёды...
— Заўсёды? — задзіваваўся Ясюк.
— Заўсёды, — пацвердзіў госць. — Такі ўжо ў яго розум. Як ён ужо людзям напамагаўся, гэй, кожнаму паможа... Каб там хто ўжо невядома якую бяду меў, дык ён як возьме ў свае рукі, шчасце з яе зробіць...
Парабак глыбока задумаўся і па добрай хвіліне ледзь прыўзняў галаву.
— Слухай, Мікалай! — пачаў гаварыць цішэй, чым перад гэтым, — а вельмі дарагі гэты хадвакат?
Мікалай зморшчыў сівыя бровы і, перабіраючы ў паветры пальцамі, пачаў штосьці мармытаць. Даваў зразумець, што робіць нейкую таямнічую арыфметычную аперацыю.
— От, і не вельмі дарагі, — сказаў голасна, — пяць працэнтаў бярэ... ніколі больш, барані Бог, ніколі больш чым пяць працэнтаў...
— Што ж гэта такое гэтыя працэнты?
— Гэта такая аплата, — патлумачыў Мікалай. — Гэта аплата, дык ужо трэба яму даць... Без гэтага нельга. Калі ён табе скажа: «Ясюк, дай мне за гэты інтарэс сто рублёў», значыць, дай яму сто рублёў... гэта значыць і будзе пяць працэнтаў ад таго, значыць, маёнтка пра які ідзе працэс... О! А калі ён табе скажа: «Ясюк, дай грошы наперад», значыць дай наперад, бо як не дасі, дык ён на цябе і глядзець не захоча... А нашто ты яму? Ці ён такіх, як ты, дзела вядзе? Дорага ён ад цябе не возьме, пяць працэнтаў возьме, больш не возьме... Але гэта ўжо трэба... Без гэтага ўжо няможна... Ці ж ты яму брат ці сват, каб ён табе дарма рабіў?
Было відаць, што Ясюк слухаў Мікалая ўсёй душой і з усіх сваіх сілаў, аднак поўнага сэнсу ягоных слоў зразумець не мог. Можа, і зразумеў бы, калі б не гэтыя працэнты... Гэтыя працэнты былі для яго поўнай загадкай і разам з тым імпанавалі яму, змушалі яшчэ больш верыць у розум Мікалая, у які ён верыў і так.
— Значыць, — прамовіў ён, — калі б да яго ішоў з просьбай пра тое... значыць... пра зямлю, што ў мяне дзядзька забраў, трэба яму колькі грошай занесці адразу...
— Ці ж я ведаю? Можа, пяць працэнтаў ад той зямлі, можа, дваццаць рублёў будзе... можа, трыццаць...
— Хай будзе дзесяць!.. — пачаў ужо нервавацца парабак.
— А пойдзеш да яго заўтра? — з іскрамётнымі вачыма спытаўся салдат. — Ён заўтра чуць свет з Лясной выедзе і заедзе ў грыньскую карчму пагаварыць... Калі ты, Ясюк, туды прыйдзеш, я цябе яшчэ зарэкамендую... далібог зарэкамендую... Ты мне не чужы, я цябе от такім маленькім знаў... ты з Грынек і я з Грынек... як я ў войска ішоў, ты от такі маленькі быў...
Расчуліўшыся, ён выцер сабе пальцамі нос, выцягнуў з кішэні шыняля чырвоную паркалёвую хустку і абцёр ёй сабе вусы.
Селянін задумаўся. Адну руку ўсадзіў у чупрыну густых, чорных і шорсткіх валасоў, другую нерухома трымаў на стале. Вочы ўбіў у стол. Вагаўся і думаў. Змагаліся ў ім супярэчлівыя пачуцці: жаданне супакою і задаўненая, разбуджаная сёння, крыўда на дзядзьку, страх выпусціць з рук заробленыя грошы і ахвота вярнуць страчаную зямлю.
У гэты час на стале з'явіліся бохан чорнага хлеба і міса гарачай заціркі з салам. Хлеб разам з вялікім нажом у драўляным тронку прынёс з каморы Антосік; зацірку ж Хрысціна толькі што пераліла ў місу з гаршка і місу паставіла на стол. Тут пры місе паклала чатыры драўляныя лыжкі і, склаўшы рукі пад грудзямі, не рухаючыся, пільна пачала ўзірацца ў твар Мікалая. Ясюк кроіў хлеб, Антосік з лыжкай у руцэ нецярпліва чакаў, каб старэйшыя далі знак есці. Яна ж стаяла і глядзела на былога салдата. Той засмяяўся.
— А табе што, Хрысціна? — спытаўся жартам. — Вылупіла на мяне вочы, як быццам першы раз на гэтым свеце бачыш.
Не спускаючы з яго вачэй, паволі і задуменна яна пачала гаварыць:
— Не першы раз, Мікалай, я бачу цябе на гэтым свеце... Не чужы ты мне, так, як і Ясюку... Ты з Грынек і я з Грынек, усе мы з Грынек, толькі што я бедная сірата была, над якой ніхто ніколі літасці не меў. Май жа ты, Мікалай, зараз да мяне літасць... Памажы, уратуй... Слухала я, слухала, што ты тут Ясюку казаў... калі той вялікі хадвакат дапамагчы яму можа, значыць, і мне можа, калі ўсіх ратуе, значыць, і майго Піліпа выратуе...
Перастала гаварыць, і яе пагляд з праніклівага зрабіўся жаласным. Мужчыны ўжо елі зацірку. Мікалай, трошкі пааднекваўшыся, таксама падсеў да стала. Па-ранейшаму прамы, як палка, лыжку ад місы да рота і ад рота да місы нёс запаволеным рухам, глытаў густую, запраўленую з'ялчэлым салам ежу, за кожным разам тыльным бокам левай далоні выціраючы сабе вусны і падбародак. Пры гэтым ён глядзеў на Хрысціну і сумна ківаў галавой.
— Ой, што бяда будзе твайму Піліпку, то бяда! — казаў. — І так ужо нялёгкае жыццё маладога салдаціка, як яго ад мацярынскай спадніцы возьмуць і ў шыхт паставяць. «Зброю на плячо! Зброю да нагі! Направа, налева марш!» А тут, барані ты, Пане Божа мой, нагу не так як трэба паставіць, фельдфебель падскочыць і кулаком у твар...
Словы вайсковых каманд Мікалай выкрыкваў грубым голасам, прытым жахліва моршчыў бровы і энергічна ўзнімаў над галавой лыжку, з якой сцякалі кроплі заціркі. І кожны раз, калі ён так крычаў, павекі Хрысціны пачыналі хутка міргаць і маршчыны на яе лбе хваравіта ўздрыгвалі. Антосік жа затрымліваў лыжку ля рота і, узіраючыся наіўнымі вачамі ў апавядальніка, узрушаным голасам выкрыкваў:
— А Езус!
— Нялёгкае, нялёгкае жыццё салдаціка маладога, — цягнуў далей былы салдат, — але там, куды твайго Піліпку пашлюць, будзе яшчэ горш... Я там быў, ведаю... Скура з мяне ад марозу злазіла, і ў жываце ўсё застыла... Бывае, што з'ем, усё ў чысты лёд ператвараецца... У лазарэце мяне паклалі... шэсць месяцаў ляжаў з жоўтай трасцай, і жоўты такі стаў, як сланечнік... А як з лазарэту выйшаў, дык родная маці мяне не пазнала б. Будзе таксама і Піліпку твайму, матуля, ой будзе... толькі горш яшчэ, бо я быў моцны і здаровы хлопец, дык вытрымаў, а ён такі дахадзяга, не вытрымае... далібог, не вытрымае!
Хрысціна, якая таксама пачала была есці, трымала лыжку ў паветры, і твар яе быццам скамянеў. Рамтам кінула лыжку, заенчыла і абедзвюма рукамі ўхапілася за галаву. Сагнула галаву аж да лаўкі, ківалася і галасіла:
— Божа ж мой, Божа! Божа ж мой, Божа!
Антосік перастаў есці і, стоячы над маткай, пачаў паўтараць:
— Годзе, мама! Ну, годзе! Годзе!
Не чапаў яе зусім і нічога больш не казаў, толькі адны гэтыя словы, але ўсё больш настойліва і жаласна.
— Годзе! — грубымі галасамі паўтарылі Ясюк і Мікалай. Апошні ж пачаў казаць:
— Эй, дурная баба, дурная! Чаго ты енчыш і лямантуеш і Пана Бога надарэмна ўспамінаеш? Пан Бог паслаў ужо табе шчасце. Пан Бог паслаў ужо табе такога пана, што твайго Піліпку ўратуе. Ты мяне толькі папрасі, каб я цябе яму зарэкамендаваў, а ён ужо, калі толькі захоча, то твайго Піліпку паблізу пакіне, дальбог, пакіне, от, можа, і да Грынек на зімовыя кватэры прышлюць.
Хрысціна, як бы ўзнятая нейкай дужай рукой, выпрасталася ў імгненне вока і прыпала да Мікалая.
— Дабрадзейку, бацюхна родненькі, зарэкамендуйце і памажыце мне ўпрасіць таго пана!
Кажучы гэта, цалавала локаць былога салдата, і здавалася, што зараз пачне цалаваць ягоныя калені.
— Ну, то і добра! — з раз'яснелымі шэрымі вачыма прамовіў Мікалай. — Але, — дадаў тут жа, — трэба заплаціць пяць працэнтаў... без гэтага нічога не выйдзе... пяць працэнтаў, о, калі, баба, у цябе ёсць грошы...
— Ёсць, дабрадзею! Ёсць мае крывавыя, што я сабе за дваццаць гадоў для сыноў сваіх і на смерць сваю збірала... Што для Антосіка, то пакіну, а што для Піліпкі, то аддам, хай яму на збавенне будзе... Працавала я, гаравала, жала, палола, наймалася да ўсякай работы, скуру работай сабе з рук здзірала, поснае ела, босая хадзіла, а ўсё для іх збірала...
Кажучы пра скуру, здзіраную з рук, выставіла пад святло лучыны, што гарэла ў пячной шчыліне, свае малыя, худыя, чорныя, як зямля, рукі, з скрыўленымі, гузаватымі ад сярпа і каромыслаў пальцамі, ад капання зямлі і іншых непасільных работ, якія рабіла яна дзевятнаццаць гадоў без перадыху... Што поснае дваццаць гадоў ела, верылася без цяжкасці, і нават у гэты сакавіцкі вечар яе ногі былі абутыя толькі ў слой бруду. Мікалай паглядам, які можна было б назваць саркастычным, акінуў постаць гэтай бядачкі і скрывіў вусны.
— Многа ты там грошай можаш мець? — сказаў нядбала. — Пэўне, на пяць працэнтаў не хопіць.
Хрысціна, відаць, спалохаўшыся, што яе падазраюць у недахопе сродкаў і што Мікалай можа адмовіцца ад сваёй пратэкцыі, ударыла сябе кулаком у грудзі.
— Маю! — крыкнула. — Далібог маю, хопіць!
— Ну, а ці шмат маеш?
Скрыжавала рукі на грудзях і пачала казаць:
— От, скажу табе, Мікалай, усё, як ксяндзу на споведзі... Сто рублёў я маю для Антосіка, сто рублёў для Піліпкі і сто рублёў для сябе на смерць... каб мяне, як памру, сыны добра пахавалі, у прыгожай труне, з ксяндзом і з харугвамі... Жыла я ў цяжкай бядзе, хай жа мяне пахаваюць у багацці... і хай сынкі жабракам грошы даюць і ксяндзу на імшу за маю душу, і на маёй магіле маляваны крыж паставяць. Вось што я маю, працай цяжкай сабрала. Поснае ела, босая хадзіла і сабрала. Сама, апрача Пана Бога, аніхто мне не дапамог.
Прызнанне гэтае распачынала яна з неахвотай і толькі пад пагрозай страты пратэкцыі Мікалая. Але на апошніх сказах выпрамілася, змучаны твар яе праяснеў і быццам памаладзеў, чорныя вочы заблішчалі. І дзіўна, заблішчалі яны пачуццём гонару.
— Сама працавала, сама назбірала. Ніхто мне не дапамагаў, — паўтарыла.
Калі стаяла такая выпрамленая і гарачымі сваімі шчырымі вачыма глядзела на двух мужчын, а на далікатных бледных вуснах яе блукала лагодная ўсмешка, то са спрацаванай жабрачкі, з цёмнага, усімі зневажанага быдла перамянілася ў чалавека, што ведае сваю вартасць і годнасць.
Мікалай глядзеў на яе са здзіўленнем. Псіхалагічны аспект, як расла і расцвітала душа кабеты, зусім не закрануў ягонай увагі, затое ўразілі яго пачутыя лічбы. Радасны выраз з'явіўся на ягоным твары.
— Ну, баба! — крыкнуў. — Гэй, каб я з такой ажаніўся, то зараз бы свет перавярнуў. Але мая распуста пайшла сабе ў свет, а дзяцей мне на карку пакінула... Вяртайся ў хату, салдацік, а жонкі тваёй ані духу! Дзе яна зараз, гэтая Марыська мая, дзе?..
На імгненне нават забыўся пра Хрысціну, трос галавой, і штосьці вільготнае заслала яму шэрыя вочы. І ў глыбіні грудзей нейкі сумны ўспамін зварухнуўся, агарнуў жаль... Нядоўгай была, аднак, гэтая расчуленасць былога салдата, які, вярнуўшыся з вайсковай службы, у хаце не застаў сваёй Марыські. Праблемы бліжніх займалі яго, надзіва, значна больш.
— Ну, — сказаў ён, — дык і ты прыходзь заўтра разам з Ясюком у грыньскую карчму.
Ясюк як быццам ачнуўся.
— Калі ж, — запусціў ён руку ў валасы, — калі ж я і сам яшчэ не ведаю, як зрабіць... Ісці ці не.
На гэты раз пачуўся ад печы лагодны і слабы голас.
— Ідзі, Ясюк, ідзі... Не адкідай ласкі Божай! Паспрабуй... Можа, табе зямлю прысудзяць і гараванне нашае скончыцца... Ой, бяда, што я такая слабая... сама б пайшла і ў ногі таму пану пакланілася. Ідзі, Ясюк, калі Бога баішся, ідзі! Я нядужая, можа, памру хутка, хоць паміраючы буду ведаць, што ты на парабкоўскім хлебе жыць перастаў і дзеці...
Не магла скончыць. Была такая слабая, што голас яе перарваўся. Застагнала толькі і паклікала Хрысціну, каб дзіцятка ад яе забрала і паклала ў калыску. Ясюк хвіліну пазіраў у той паўзмрок, адкуль гаварыла да яго жонка і дзе паціху кугакала немаўлятка.
— Ну добра, сказаў ён, устаючы. — Пайду! Хай будзе, што будзе, пайду! Трохі грошай з сабой вазьму. Можа, Пан Бог злітуецца і ўзнагародзіць...
Мікалай ззяў.
— Ну, — закрычаў, — вып'ем!
— Вып'ем, — азваўся Ясюк, які, відаць, гучным голасам і энергічнымі жэстамі хацеў задушыць у сабе рэшткі неспакою і сумненняў.
— На здароўе!
— На шчасце!
— Пі, Хрысціна!
Узяла чарку з рук Ясюка і, адвярнуўшы галаву і локцем засланіўшы твар, выпіла яе да паловы.
— Пі! — налягаў разахвочаны Ясюк.
— Пі! Ды дзякуй Пану Богу за сваё шчасце! — крычаў Мікалай.
— Не магу, — прасілася жанчына. Далібог, не магу! Не піла я ніколі гарэлкі, бо і грошай шкадавала і п'яніцай зрабіцца баялася страшна... Столькі, колькі магла, за здароўе добрых людзей выпіла... больш не магу...
Яны і сапраўды ведалі, што ніколі болей як паўчаркі не выпівала, і таму пакінулі яе ў спакоі.
Затое прычапіліся да Антосіка:
— Пі, парабак, — крычаў Мікалай. — Салдатам не будзеш, каля старой маткі цябе пакінулі...
— Пі, — далучаўся Ясюк. — На добрую жаніцьбу і шчаслівую долю...
Антосік трошкі па-дурному ўсміхаючыся, відочна ўзрадаваны ўвагай старэйшых, працягнуў сваю руку па чарку.
— І не думай! — крыкнула Хрысціна і стала перад сынам у такой паставе і з такім выразам твару, як быццам хацела засланіць яго сваім целам ад смяротнай кулі.
— Пусціце, мама! — спрабуючы адсунуць яе, пачаў разахвочаны парабак.
— І не думай! — паўтарыла і так паглядзела на яго, што апусціў галаву і прысаромлены адышоў ад стала. Яна ж звярнулася да двух старэйшых мужчын:
— Сама я не піла і ім не дазваляла. Сама піць не стану і, пакуль жыць буду, ім не дазволю... Яны не такія, як іншыя... шануюць матчыну волю...
Антосікаў выгляд сведчыў, што яна гаворыць праўду. Ён стаяў, апусціўшы вочы, нават не думаючы рвацца да гарэлкі. Яна ж гаварыла далей:
— Выраслі яны ў мяне не п'яніцамі і не злодзеямі... Берагла іх ад п'янства і ад усялякай распусты, як ад агню... З малых гадоў да паслухмянасці і да працы прывучала. Ведалі яны, як я з імі гаравала, свету за імі не бачыла, то і шкадавалі мяне і слухаліся. Вось так іх і пагадавала. Сама. Апрача Бога, аніхто не дапамагаў.
Ясюк і Мікалай у знак згоды ці пашаны ківалі галовамі. Антосік падышоў да маткі і пацалаваў ёй руку, яна пагладзіла яго па ільняных валасах, але зараз жа звярнулася да Мікалая. Той, другі, далёкі і ў бядзе, як стрэмка, балеў у яе сэрцы. Зноў пачала прасіць былога салдата, каб за яе да таго вялікага хадваката слова замовіў.
— Мы ўжо ўдваіх з Ясюком прыйдзем, і што мой бабскі розум расказаць не патрапіць, Ясюк дагаворыць.
Былы салдат устаў з лавы і пачаў развітвацца з гаспадаром. Не п'яныя ад выпітай гарэлкі, але трохі расчуленыя, абдымаліся і гучна цалаваліся. Праз нейкі час у хаце стала зусім цёмна і ціха. Затое праз шчыліны ў дзвярах было відаць святло ў бакавой каморцы і чуліся адтуль прыглушаныя шэпты. Там перад адчыненай невялікай скрыняй сядзела на зямлі Хрысціна, а каля яе стаяў Антосік і трымаў у руках запаленую лучыну. Жанчына паспешліва адхінула ўбок крыху адзення, свайго і сынавага, і з-пад яго, з самага дна куфра, выцягнула нейкі прадмет, прадаўгаваты, як вузкі мех, звязаны ўверсе шнурком. Была гэта нечым напханая тоўстая ніцяная панчоха. Хрысціна развязала мноства вузлоў, якімі быў завязаны верх панчохі, і спачатку выцягнула адтуль дзве нейкія паперы, пажоўклыя, пачарнелыя, з абдзёртымі краямі. З вялікай пашанай агледзеўшы іх з усіх бакоў, асцярожна, як быццам бы гэта было шкло, якое магло пабіцца, адклала іх убок. Гэта былі гмінныя пасведчанні пра яе паходжанне і паходжанне яе сыноў, а таксама пра розныя правы, якія мелі яны на гэтым свеце. Тых правоў было няшмат, і не было ў іх нічога надзвычайнага, аднак без гэтых пасведчанняў правы іхнія ўвогуле зводзіліся да нуля. І таму гэта быў скарб, які Хрысціна берагла як вока ў лобе; пасля выйсця яго на свет з панчохі паказаўся другі скарб: асігнацыі адна- і трохрублёвыя, а таксама срэбныя саракоўкі, залатоўкі і дзесяткі, нават трошкі медных манет. Відаць, што складала яна ў панчоху ўсё, што мела, як трапляла да рук. За тое, што дзень палола пшаніцу, — саракоўка, за два дні жніва — рубель, за тое, што насіла ваду каромысламі гаспадыні намесніка, — шэсць грошаў, за згрэбанае сена — два злотых, за цэлыя два тыдні жніва — дзве трохрублёўкі, трэцяя — за тры месяцы даення кароў, чацвёртая і пятая — зберагла з парабкоўскага заробку Антосіка і г.д. і г.д. Колькі разоў штодзённым спажыткам былі для яе і сыноў ячныя крупы, бульба, хлеб і соль, столькі разоў кожны грош, што трапляў у руку, хаваўся ў глыбінях ніцяной панчохі. Хавалася там усё гэта на працягу цэлых дзевятнаццаці гадоў.
Цяпер Хрысціна лічыла асігнацыі. Лічыла б яна доўга, калі б не дапамагаў ёй у гэтым сын. Малады парабак, якога нейкі вясковы разумнік, таксама з былых салдатаў, паводле жадання маткі чытаць, пісаць і лічыць вучыў, умеў чытаць так слаба, што амаль зусім не ўмеў, пісаць жа нават не браўся, затое лічыў добра. Відаць, меў да лічэння асаблівы талент, і маці яго да гэтага больш, чым да чаго іншага, заахвочвала. Агульнымі намаганнямі налічылі сто рублёў. Хрысціна хвіліну трымала іх у руках, гледзячы сыну ў вочы.
— Гэта Піліпкавы грошы, — сказала.
Парабак адказаў кіўком галавы:
— Ведаю.
— Цябе я не пакрыўджу... тваіх не парушу...
Антосік махнуў рукой, што павінна было зноў азначаць:
— Што мне там!
Аднак узіраўся ў глыбіню панчохі. Нягледзячы на філасофскую абыякавасць, выказаную праз павагу да маці, было відаць, што грошы, прызначаныя для яго, вельмі яго цікавілі. Хрысціна, трымаючы ў адной руцэ асігнацыі, другой падперла твар і задумалася. І яе таксама, як гадзіну таму Ясюка, ахапіла трывога за гэтыя грошы, крывавым потам заробленыя. А з другога боку, у галаве яе, нібы віхор, шумелі словы Мікалая: «Скура з мяне ад марозу злязала і ў жываце усё застыла, шэсць месяцаў жоўтая трасца трэсла...»
— Езус! — войкнула кабета і пачала хуценька завязваць панчоху, прыкрываць яе адзеннем і замыкаць куфар. Хаваючы за пазуху выцягнутыя грошы, сказала паўшэптам сама сабе:
— Можа, злітуецца Пан Бог Найвышэйшы...
Вярнуўшыся ў хату, узлезла на печ. У цёмнай, як сажа, хаце быў чуваць храп двух мужчын, што спалі на лавах, ціхае сапенне дзяцей на печы і цяжкае, трошкі хрыплае дыханне хворай Ясюковай жонкі. Неўзабаве да гэтага хору далучылася і пахропванне Хрысціны. Заснула і яна таксама. За сцяной шумеў вецер, дождж хлюпаўся ў лужыны, а ў палове ночы разнёсся па хаце крык:
— Піліп! Піліп! Піліпка!
Гэтае імя, што доўга-доўга паўтаралася, гучала ў цемры рознымі тонамі: то сцішаным шэптам, то крыкам трывогі, то спеўным галашэннем, нагадваючы тужлівы матыў, з якім жанкі вяртаюцца вечарам з поля. Але кабета, што вымаўляла і выспеўвала яго на такі лад, спала... І спалі ўсе, хто быў побач. Не было каму абудзіць яе ад цяжкага сну: ніхто не адарваў галавы ад падушкі, каб супакоіць яе. Пад ранне Ясюк і Антосік перасталі храпці, хворая і дзеці спалі як каменныя. У гэтай глыбокай начной цішыні і цемры, у шуме ветру за сцяной яшчэ некалькі разоў сонны жаночы голас заводзіў:
— Піліп! Піліп! Піліп!
Так на досвітку ў густой і халоднай расе азяблая перапёлка склікае сонным голасам сваіх птушанят.
Свет за вакном хаты афарбаваўся ў сіні колер. Заспявалі на панадворку пеўні: то разам, то адзін за другім. Голасна зачырыкалі вераб'і ў застрэшшы, а таксама ў бязлістых і мокрых галінах раскідзістай вярбы. Распачаўся рух і ў чацвертаках. За тонкай сцяной раздаўся крык Максіміхі, самай звяглівай з усяго жаночага насельніцтва фальварка. Нейкае дзіця там раўло немым голасам, можа, адлупцаванае маткай. Іншыя дзіцячыя галасы, вясёлыя, адгукаліся з сяней, а потым на панадворку шчабятаннем сваім заглушалі ціўканне вераб'ёў. Уставалі парабкі, гучна пазяхалі, апраналі кажухі і ішлі ў аборы і стайні. Іхнія цяжкія крокі бухалі наўкол чацвертака па размоклай зямлі. Фальварковы сабака, вялікі жоўты дварняк з пушыстым хвастом, бегаў па дзядзінцы, кідаючыся ва ўсе бакі, выпушчаныя з падпечка куры пранізліва кудахталі. А каля аборы грымеў гучны голас намесніка, што раздаваў загады і падганяў парабкаў да хуткага іх выканання. То тут, то там сунуліся па панадворку жоўтыя і зялёныя горы на двух нагах. Гэта былі парабкі, што неслі на плячах з пуні ў аборы і стайні салому і сена. Усе вокны ў чацвертаку, а таксама вокны іншага будынка, дзе жылі намеснік і арандатар, засвяціліся залатым святлом ад распаленых агнёў. Праз нейкі час з комінаў паказаліся струменьчыкі дыму, што потым скручваліся ў клубы і, гнаныя вільготным паветрам долу, развейвалі шэрую імглу на дзядзінцы і напаўнялі наваколле гаркаватым пахам сажы. Дажджу не было, але ўсё на свеце: неба, зямля, дрэвы, дахі і плот здаваліся як быццам толькі што выцягнутымі з вады. Нягледзячы на рух і занятасць працай, парабкам, відаць, было халаднавата. Зябкая вільгаць сакавіцкага рання расіла жоўтую скуру іхніх кажухоў. Намеснік, малады і жвавы хлопец з гучным голасам, апрануты ў кажушок, які адрозніваўся ад парабкоўскіх толькі тым, што быў карацейшы і зверху абцягнуты сукном, у ботах ажно да калена, паціраў чырвоныя рукі і паспешліва запрагаў дагледжанага коніка ў пафарбаваны ў зялёны колер вазок. Пры гэтым ён весела пасвістваў. Збіраўся ехаць у парафіяльны касцёл, бо была нядзеля. Каровы, авечкі і коні былі ўжо накормленыя, наставалі на цэлы дзень адпачынак і свабода ўсім старэйшым і маладзейшым работнікам Вулькі.
Адпачынку не мелі толькі жанчыны. Варылі яны ежу на раніцу і полудзень, у балеях ці начоўках купалі дзяцей, часалі і пераапраналі іх у чыстыя кашулькі. Гэтае купанне, часанне і прыбіранне ў чыстыя кашулі адбывалася ўсяго толькі адзін раз у тыдзень, у нядзелю, але з вялікай пунктуальнасцю. У хаце Ясюка яно ішло таксама, як і ў іншых хатах. Галена, хоць і была хворая, спаўзла з ляжанкі і з дапамогай старэйшай дзяўчынкі, дзевяцігадовай Насткі, рабіла, што магла. Памочніца ў яе была добрая. Настка прынесла дроў і вады, запаліла печ, паставіла перад агнём гаршкі з вадой і ўзялася часаць меншага брата. Галена толькі кіравала яе дзейнасцю, сама ж усыпала ў гаршкі круп і солі і, ужо стаміўшыся, прысела на ляжанку абіраць бульбу. Была яна маладая, хударлявая, з бледным змучаным тварам. Яе нездаровы стан выдавалі худыя рукі і сумны выраз блакітных вачэй. Сядзела на ляжанцы скурчыўшыся і высунуўшы босыя ступні з-пад доўгай сіняй спадніцы. Абабранае з бульбы лушпінне старанна скідвала ў цабэрак на корм для парсючка, які акурат цяпер, рохкаючы і шукаючы спажывы, з'явіўся пад сталом і лавамі. Час ад часу яна азывалася да малога Юзіка, які нецярпліва рваўся з-пад грэбеня сястры да парсючка ці, выцягваючы рукі, штурхаў лазовую калыску, дзе ціха ляжала немаўлятка. Паміж Юзікам і гэтым немаўляткам прыходзілі на свет яшчэ трое дзяцей, але адразу пасля нараджэння яны паўміралі. Не дзіва, што Галена, не маючы трыццаці гадоў, выглядала слабай і змучанай. Цяжка нараджаць дзяцей, хаваць іх — яшчэ цяжэй.
Ясюка і Хрысціны дома ўжо не было. Выйшлі яны адначасова, як толькі парабак скончыў сваю абавязковую работу. Пайшлі ў грыньскую карчму за кіламетр ад Вулькі. Напрыканцы Грынек, вялікай, доўгай і разбудованай вёскі, стаяла гэтая карчма — вялікая хата, абстаўленая лавамі і сталамі, з аднаго боку якой былі сені, а з другога — стайня. У стайню падарожнікі маглі ўязджаць праз вялізную бясформенную дзірку, якая звалася тут брамай, проста з дарогі, што вузкай сцежкай, поўнай лужын, выбоін і каляін вілася праз роўнядзь палёў. З гэтай вялікай хаты з лавамі, сталамі і вялізным чорным, як сажа, комінам вузенькія дзверы вялі ў маленькі пакой, дзе жыла сям'я арандатара. Усе карчомныя сцены і столь былі ўчарнелыя і вышчарбленыя, усе падлогі — гліняныя. Ад мноства ног, што па іх хадзілі, пабіліся яны ў глыбокія ямы. Шырокім вокнам не хапала многіх шыбаў, якія былі заменены кавалкамі старой паперы, а тое шкло, што трымалася яшчэ ў спарахнелых рамах, было зялёнае і мутнае і ўпускала святла толькі на тое, каб у хаце вечна магла панаваць шарая гадзіна.
Цяпер у гэтай хаце было тлумна і шумна. Грыньскія сяляне збіраліся тут, каб яшчэ раз пагаварыць са сваім адвакатам, які вось ужо два гады вёў працэс за луг і ворныя землі супраць колішняга іх уладальніка Дзельскага. Паінфармаваныя былым саладатам Мікалаем, што пан хадвакат гэтым ранкам будзе праязджаць тут, едучы з Лясной, прыйшлі сюды, вядома, не ўсе, бо вёска мела шэсцьдзесят двароў, а дэлегавалі са свайго гурту некалькі больш кемлівых, а можа, проста тыя, якія з выйгранага працэсу маглі мець найвялікшую карысць і таму неслі большыя кошты. Выпадак быў вельмі зручны. Замест таго, каб ехаць у Ангрод за тры мілі, як столькі разоў яны рабілі за гэтыя два гады, маглі яны ў сябе на месцы канчаткова дамовіцца са сваім прадстаўніком. Гэтая дамова павінна была быць канчатковай, як было падобных ёй ужо нямала. Дадуць яны прадстаўніку грашовую суму ў пяцьсот рублёў ці не? Калі дадуць, то працэс, напэўна, неўзабаве будзе выйграны, калі ж не дадуць, прадстаўнік ні за што не адказвае. Так было ўжо неаднойчы. Выдаткі іхнія на гэты працэс былі як агромністая рака, што пачыналася з маленькай крынічкі. Адразу казалі ім, што можна выйграць яго за трыццаць рублёў, і пасля доўгіх роздумаў далі яны па паўрубля з хаты. Потым трэба было заплаціць дваццаць, потым яшчэ дзесяць і зноў пяцьдзесят, потым адразу сто, потым зноў дзесяць і пятнаццаць, а неяк аднойчы ажно дзвесце. Гэтыя розныя сумы пасля доўгіх абмеркаванняў вырашалі яны заўсёды выплочваць і плацілі, і кожная папярэдняя служыла ім за аргумент для наступнай. Калі ўжо тую на інтарэс патрацілі, дык павінны і гэтую патраціць, каб папярэдняя не прапала. Цяпер ішла гаворка пра адну суму, але павінна яна была быць апошняй, і гэта ўжо ясна, як амэн у пацерах. Яшчэ ўчора вагаліся — выплочваць яе ці не, і ў выніку прадстаўнік пакінуў іх страшна раззлаваны. Гэтае злосці яны і спалохаліся. Прападзе інтарэс, і прападуць патрачаныя на яго грошы. Мікалай жа ўзрадаваў іх весткай, што сёння яны змогуць перахапіць хадваката на дарозе. А то ўжо пагаворвалі, што трэба будзе зноў вандраваць у Ангрод.
Таму і прыйшло ў карчму некалькі дэлегатаў, а некаторыя іншыя прывалакліся з цікавасці і таму, што была нядзеля. Ясюк з Хрысцінай таксама прыйшлі і селі ў кут на лаву. Моцны пах авечых кажухоў змяшаны з пахам скураных ботаў з доўгімі халявамі напаўняў хату. Амаль усе былі абутыя і выглядалі досыць заможнымі. Кажухі на ўсіх былі амаль новыя, з багатымі каўнярамі з чорнага футра альбо трошкі паношаныя і забруджаныя, але ў сярмягах, што не надзяваліся ў гэтую халодную пару, было толькі пару чалавек. Адразу было відаць, што жыхары Грынек мелі добрую зямлю і менш за іншыя вёскі былі ахоплены п'янствам. Сядзелі яны па-рознаму, і твары таксама былі ў іх розныя. Адны, седзячы на лаўках, паклалі локці на стол, другія, маладзейшыя, бязвусыя, апусціўшы рукі на калені, разявіўшы раты, услухваліся ў размовы старэйшых. Большасць жа таўклася перад сталом, крычучы, штурхаючыся і замаўкаючы на хвілю, каб паслухаць, што кажа Мікалай. Былы салдат сядзеў пад сцяной пасярод лавы, увесь блішчасты ад ззяння начышчаных гузікаў шыняля. Між бледных шчок чырванеў канец ягонага завостранага носа; сівая кароткая шчэць падкрэслівала сухасць і завостранасць ягонага профілю. З іскрамётнымі вачамі і хітраватай усмешкай на тонкіх вуснах расказваў ён надзвычай цікавыя рэчы. Амаль пятнаццаць хвілін даводзіў ён сваім слухачам, што нікому іншаму, а толькі яму абавязаны грыньскія сяляне сваім цяперашнім розумам.
— Дурнямі былі, — казаў, — дазваляючы Дзельскаму засяваць землі і касіць лугі, якія паверачная камісія толькі памылкова ў план не паставіла, далібог, толькі памылкова. Дзяды і прадзеды вашы там сеялі і касілі. Праўду я кажу ці не?
— Праўда, то праўда, — хорам азвалася некалькі галасоў, а адзін з іх дадаў:
— Толькі бачыце, Мікалай, дзяды і прадзеды нашыя паўсюды сеялі і касілі, на ўсёй зямлі сеялі і касілі, а нам жа ўсё ж гэтай зямлі не аддалі...
Гэтыя словы трошкі са шчырай, а трошкі са злой весялосцю казаў Паўлюк Гарбар, Ясюкоў дзядзька, немалады сіваваты селянін, апрануты ў добры кажух і абуты ў самыя дарагія боты. Быў гэта, відаць, самы заможны з грыньскіх гаспадароў селянін і пасля Мікалая найбольш паважаны ў вёсцы.
— Але! — пацвердзіла ягоныя словы некалькі галасоў. — Казалі, што ўсё аддадуць, а цяпер за сваё мусім ваяваць.
Мікалай лістасціва ківаў галавой.
— Ой вы, дурныя людзі! — пачаў. — Як гэта вы хочаце, каб усё адразу зрабілася. Сам Бог сем дзён свет ствараў, а вы хочаце, каб вам адразу ўсю зямлю аддалі...
— Адразу! — буркнуў Паўлюк. — Дзевятнаццаты год як надзялілі, і да гэтага часу нічога лепшага яшчэ няма...
— Будзе! — урачыстым голасам выгукнуў Мікалай. Узняў указальны палец і паўтарыў: — Я ведаю, што будзе, усё будзе!
— Усё? — задзіваваўся нейкі разяваты голас.
— Усё! — ударыўшы кулаком аб стол, пацвердзіў Мікалай і ўзяўся расказваць аб тым, што чуў і бачыў на шырокім свеце. А чуў ён і даведаўся, што калі не ў гэтым годзе, дык праз два гады, а калі не праз два гады, то праз дзесяць гадоў, але ўся зямля будзе належаць сялянам: і ворная, і лугі, і пашы, і лясы, словам — уся зямля... Калі быў ён дзеншчыком, чуў як палкоўнік і генералы пра гэта гаварылі... Так і гэтак казалі, так і гэтак... А ён, стоячы за дзвярыма, у дзірку для ключа глядзеў і слухаў... І розныя такія кніжачкі на свеце ёсць, дзе напісана, што ўсю зямлю трэба раздаць сялянам. Ён гэтыя кніжачкі чытаў. Былі такія добрыя людзі, што яму далі пачытаць, а ён чытаў і запамінаў, а зараз ім кажа, што ўсё будзе...
— Як Бог Богам, усё будзе і ўжо нават указ на гэта ёсць, толькі яшчэ міністар яго не пусціў. Як міністар пусціць і па паліцыях разашле, тады... усё будзе!..
Гаворачы так, Мікалай ажывіўся і расхваляваўся. Шчыраю праўдай было, што ў тое, пра што гаварыў, ён сам верыў вельмі моцна. Шэрыя вочы яго гарэлі, голас гучаў пераканальна ды імпэтна. Гэтаксама моцна верылі альбо хацелі верыць у ягоныя словы і слухачы. Адны твары свяціліся радасцю і светлай надзеяй, на іншых — з'яўляўся смутак, як бывае звычайна з людзьмі, калі думаюць яны пра сваю самую запаветную мару. Мікалай сваімі апавяданнямі і абяцаннямі закранаў у гэтых грубых і моцных грудзях струны іх мараў, іхніх самых дарагіх і запаветных жаданняў. Як чэрві, што, бясконца точачы зямлю, набіраюцца яе колеру, так і гэтыя людзі колерам сваёй скуры амаль дараўняліся да колеру глебы. Была яна для іх роднай стыхіяй, мацярынскімі грудзьмі, што іх кармілі, каханкай, якую ад першых крокаў свайго жыцця штодзённа абдымалі спякотнымі абдымкамі цяжкай працы. Таму так і жадалі яе, прагнулі яе моцна і яшчэ больш, і так без канца... Мікалай сваімі словамі кранаў і казытаў гэтыя іхнія жаданні, так што смяяліся і плакалі яны ў іхніх грудзях, выбухаючы агнём у вачах, абдымаючы тугой цёмнае, парослае шорсткімі валасамі чало. Але ж ці не быў і сам ён чарвяком, народжаным на загоне, і хоць паўжыцця і правандраваў па свеце, ці ж не захаваў і ён у сваіх жылах той самай крыві, што цякла ў іх? І ягоная хата з палоскай зямлі таксама была на ўскрайку вёскі, і неаднойчы ў сваіх марах падаўжаў ён гэтую палоску аж да небакараю. Таму і яго, калі гаварыў пра ўсю зямлю, ахоплівала жарсць. Асцерагаць пачаў сваіх слухачоў, што ўказ, пра які ён гаварыў і які міністар вось-вось са сваёй канцылярыі выпусціць, «зробіць усё» толькі для тых, якія цяпер пільнуюцца сваіх інтарэсаў і для таго, што ім належыць, іншым не аддаюць...
— Калі Капроўскаму грошай пашкадуеце і працэс з Дзельскім прайграеце, міністар пра гэта дазнаецца і прышле ў паліцыю такое прадпісанне: «Грыньскіх сялян больш зямлёй не надзяляць, бо дурні, не ўмелі бараніць свайго, і тую зямлю, што ім належыла, добраахвотна аддалі іншаму». О!
Скончыў. Сярод сялян узняўся гармідар.
— Не дадзім! — крычалі. — Як Бог Богам, не дадзім. Памром, а не дадзім! Апошніх валоў прададзім, душы жыдам папрадаем, а не дадзім! Капроўскаму грошы мы прынеслі. Няхай бярэ і адбярэ наша. Твая праўда, Мікалай. Хто дурань, таму нічога не дадуць, а хто разумны і інтарэс свой ведае, таму будзе ўсё...
У гэты час перад карчмой пачуўся грукат колаў і данёсся крык:
— Мікалай! Мікалай!
Салдат ускочыў і пабег да дзвярэй, да якіх паціснуліся грамадой і сяляне. Усім тлумам высунуліся за карчомныя дзверы, дзе на брычцы, запрэжанай парай укормленых коней аканома, сядзеў Капроўскі. З нерухомай галавой і тварам, схаваным у футраны каўнер, пачаў гаварыць ён з Мікалаем пра нейкага ягонага сына Юрку, які, як можна было зразумець, служыў у яго лёкаем.
На сялян, што акружылі ягоную брычку, ён нават не зірнуў. А тыя прасілі яго, каб вылез з брычкі і зайшоў у карчму.
— Яснавяльможны пане, — пачынаў Паўлюк, — толькі на мінутку ўвайдзіце... пагаворым...
— На мінутку! — плаксіва паўтаралі іншыя.
— Не пакідайце нас, яснавяльможны пане! Не гневайцеся на нашую дурасць... — схіляючыся сівой галавой аж да колаў брычкі, цягнуў Ясюкоў дзядзька.
— Але! Не гневайцеся! — падтрымліваў і енчыў хор.
Урэшце Капроўскі павярнуў да іх свой твар, пабліскваючы блакітнымі шкельцамі акуляраў.
— Мае дарагія, — сказаў ён, — калі не давяраеце мне і сказалі ўчора, што не хочаце далейшых выдаткаў на інтарэс, дык рабіце, як вам падабаецца, ідзіце да іншага. Іншы, можа, будзе вам таннейшы. Толькі прышліце каго па свае паперы.
Гаварыў гэта ўсё звысоку, пагардліва, але худы твар яго нервова ўздрыгваў, а вусны сціскаліся ў хваравітую і неспакойную грымасу. Няцяжка было здагадацца, што ў глыбіні сваёй душы ён добра калаціўся і думаў: «А калі і праўда пойдуць да іншага!» На секунду з-за акуляраў утаропіў свой пільны пагляд у вочы Мікалая. Той усміхнуўся ледзь-ледзь, але шматзначна.
— Хай ужо яснавяльможны пан даруе ім іхнюю дурасць, — сказаў, — яны нічога не разумеюць...
І, звяртаючыся да сялян, спытаўся:
— Ну, праўда, што вы нічога не разумееце?
— Не разумеем, не разумеем, яснавяльможны пане, — кланяючыся, адказалі ўсе, апроч Паўлюка, які не хацеў прызнаваць таго, што нічога не разумее, і нават трошкі нахабна хадваката цягнуў за рукаў сурдута.
— Вылезьце, пане, — казаў, — мы грошы прынеслі. Сваёй зямлі Дзельскаму не дадзім, згінем, а не дамо...
— Ну, — сказаў Капроўскі, стоячы на брычцы, — толькі ўжо па просьбе Мікалая...
Тады пачалі высаджваць яго з брычкі і весці ў карчму. Падставілі яму пад локці свае чорныя спрацаваныя далоні, ішлі перад ім, за ім, каля яго, зазіралі яму ў твар, гаворачы, крычучы, расказваючы ўсе разам.
Калі Капроўскі ўвайшоў у карчму і скінуў з плячэй на рукі сялян воўчае футра, было відаць, што адчуваў сябе адразу крыху ніякавата і не ведаў, што яму рабіць і казаць. Нязмушаная элегантнасць, якой фанабэрыўся ўчора ў гасцёўні Бахрэвічаў, сёння пакінула яго амаль цалкам. Добра разумеў, што тут была б яна не да месца, затое імкнуўся замяніць яе надзьмутым тварам і строгай паставай. Меў, аднак, ён тут свайго супольніка і, ведаючы пра гэта, хутка вярнуў сабе былую ўпэўненасць. Супольнікам жа ягоным быў тут Мікалай. Быў ён нават яшчэ нечым большым, сувязным паміж ім і той грамадой, якая без яго і не ведала б пра існаванне хадваката, не кажучы ўжо пра пачатак працэсу. Мікалай, гэты вясковы разумнік, рыхтаваў і ачышчаў дарогі Капроўскаму, гарадскому разумніку. Першы ведаў вясковых людзей, другі — напамяць артыкулы закону, і разам яны дапаўнялі адзін другога, і не маглі абысціся адзін без аднаго. Мікалай хутка перабег карчму і пачаў дзьмухаць на лаву, якую таксама некалькі сялян узяліся старанна выціраць поламі сваіх кажухоў. На гэтае вычышчанае месца салдат і Паўлюк пасадзілі Капроўскага, падтрымліваючы яго за локці. Паўлюк зараз жа палез за пазуху і выцягнуў адтуль жменю асігнацый. Як музыкі, паслухмяныя дырыжорскай палачцы, усе іншыя зрабілі тое самае. Усунулі рукі за пазухі і павыцягвалі з-пад кашуляў жмені папяровых грошай. Некаторыя развязвалі рагі анучак, з якіх выпадалі паперкі, скручаныя ў форме шарыкаў. Над карчомным сталом, зробленым з некалькіх старых, заплямленых, павышчэрбліваных дошак, у кірунку хударлявага чалавека ў зграбным сурдуце, з залатым ланцужком і блакітнымі акулярамі на ўздзёртым носе выцягнулася некалькі пар рук, дужых і чорных, амаль як зямля, з вузлаватымі, скрыўленымі, са шрамамі пальцамі. Некаторыя з гэтых рук цягнуліся смела і нават настойліва, іншыя, такія дужыя, трошкі дрыжалі і адступалі, каб праз нейкую хвіліну трывожным і нясмелым рухам зноў высунуцца наперад. Мікалай час ад часу падкідаў які-небудзь вясёлы жарцік. Капроўскі сваімі малымі худымі рукамі з кароткімі пальцамі ў пярсцёнках хутка і спраўна лічыў грошы. Сяляне слухалі гэтае лічэнне з вялікай увагай, з пахіленымі да яго галовамі, з нерухомымі тварамі. Непадалёк ад гэтае групы на фоне чорнага коміна з'явілася хударлявая постаць і рудавалосая галава жыда-арандатара, які здалёк з дагодлівай усмешкай чакаў хвіліну, калі пасля заканчэння інтарэсу настане час усеагульнага піцця гарэлкі.
— Пяцьсот! — голасна і з прыціскам вымавіў Капроўскі, устаў, выпраміўся і пачаў гаварыць. Гаварыў ён хутка, манатонна, з трошкі пахіленай галавой, але з упэўненым выразам твару, які слухачы ўжо добра памяталі. Стараўся выбіраць выразы зразумелыя для ўсіх, а калі ў яго гэта не атрымлівалася, то Мікалай, што стаяў за яго плячыма, дапаўняў і тлумачыў ягоныя словы. Праўда, сяляне слухалі Капроўскага так ўважліва і з такім захапленнем, што ўмяшанне Мікалая выклікала ў іх толькі незадавальненне. Адмахваліся ад яго рукамі, нецярпліва кажучы:
— Знаем, знаем! Ты ўжо маўчы, Мікалай! Хай яснавяльможны пан гаворыць.
І яснавяльможны пан гаварыў: пра маніфест дзевятнаццатага лютага, пра ліквідацыйную камісію, пра камітэт па зямельных пытаннях, пра з'езд міравых пасрэднікаў, пра палату, сенат, сенацкія ўказы, апеляцыі, артыкулы закону з такога, такога і такога года... Бязвусая моладзь так шырока паразяўляла раты, што ў іх магла ўляцець варона, старэйшыя пачалі дабрадушна ўсміхацца і ківаць галовамі, час ад часу пераглядаючыся паміж сабой. У іхніх усмешках адбівалася поўнае супакаенне за лёс толькі што выдаткаваных грошай; погляды выяўлялі думку: «От дык брэша! Але ж разумны!» На заканчэнне прамоўца сказаў: «Будзьце здаровыя, мае дарагія» і жэстам, у якім можна было лёгка ўбачыць жаданне як мага найхутчэй уцячы адсюль, схапіў са стала сваю далікатную футравую шапку. Сяляне расступіліся ў глыбокай пашане, а Ясюк і Хрысціна высунуліся з кута, дзе дагэтуль сядзелі як нямыя і нікім не заўважаныя сведкі ўсяго, што тут рабілася. Тады Мікалай ухапіў Капроўскага за локаць і вельмі ціха сказаў яму на вуха некалькі слоў. Хадвакат зморшчыў бровы і незадаволена прыцмокнуў языком. Надта ж пільна, мусіць, яму хацелася пакінуць карчму. Меў ён пэўныя эстэтычныя густы, якія змагаліся ў ім з патрэбаю матэрыяльных выгод, і паколькі на гэты раз ладны яго партфель ажно распух ад грошай грыньскіх сялян, можа быць, першае і пераважыла б другое, калі б Мікалай зноў не адыграў для яго ролю анёла-вартаўніка. Ён так хутка і спрытна, што сяляне амаль не заўважылі, што адбылося, упіхнуў Ясюка і Хрысціну ў каморку арандатара, куды таксама, але ўжо значна далікатней, адправіў і Капроўскага, а сам, застаўшыся ў карчме, прымкнуў дзверы гэтай каморы. Ясюк і Хрысціна апынуліся паміж двума высока засланымі ложкамі перад абліччам адваката, што пабліскваў шклом залатых акуляраў у жоўтым святле мутнага акна.
Ясюк трымаўся яшчэ нядрэнна, бо падтрымлівала яго нянавісць, якой з учарашняга вечара загарэўся ён да свайго дзядзькі Паўлюка. Пару дзён назад ён яшчэ гаварыў з ім мірна і нават прыязна. Нават не быў перакананы, хто з іх у гэтай спрэчцы меў рацыю. «Можа, мая праўда была, а можа, яго, хай Пан Бог судзіць», — казаў. Паўлюк, са свайго боку, ставіўся да яго нядрэнна. Што там было даўней, то было, але потым быў яму сватам да агароднікавай Галены, дзяцей да хросту насіў і пару разоў дапамагаў у малых клопатах. Сёння ўсё змянілася. Ясюк з кута, у якім сядзеў, сачыў за дзядзькам хмурным і злосным паглядам, і цяпер, стоячы перад адвакатам, нясмеласць, што адчуваў, перамагаў сваёй нянавісцю. Інакш было з Хрысцінай. Яна склала рукі пад грудзьмі і, упіўшыся ў Капроўскага поўнымі слёз вачыма, плаксівым голасам пачала гаварыць:
— Не мяне, яснавяльможны пане, дружкі на дзяжы саджалі, не мне да шлюбу спявалі...
Тады Ясюк, адсунуўшы яе рукой, выйшаў наперад.
— Я, яснавяльможны пане, і яе і сваю справу раскажу...
Хрысціна спалохалася, што Ясюк будзе дрэнна расказваць і з гэтага выйдзе бяда для Піліпкі. І таму, адпіхаючы яго, цягнула сваё:
— Дзевятнаццаць гадоў сыноў сваіх я гадавала, працавала, гаравала, поснае ела...
Парабак сваёй шырокай рукой зноў яе адсунуў.
— Хай яснавяльможны пан будзе ласкавы паслухаць...
Кабета, ухапіўшыся за яго плячо, зноў высунулася наперад.
— Недалужны, яснавяльможны пане, ад самага нараджэння благенькі быў і худзенькі, а потым як тая ліхаманка прывязалася, што пяць месяцаў...
На гэты раз Ясюк штурхнуў яе так моцна, што яна ажно ўсперлася на парэнчы жыдоўскага ложка.
— Баба гаворыць, як вецер вее... Хай яснавяльможны пан паслухае...
— Ціха, Ясюк, — зноў не вытрымала кабета. — Калі ён нарадзіўся, яснавяльможны пан, бабка сказала, што даўжэй як тры дні не пражыве... Пан Бог даў! Выжыў! Чытаць і пісаць навучыўся... Далікатны.
Капроўскі стаяў як статуя, з насупленымі ад унутранага абурэння брывамі, але трываў. Калі ўжо Мікалай рэкамендаваў яму гэтых людзей, значыць, яны каштавалі гадзіну ягонага часу. Але нават усёй гадзіны ў яго яны не забралі. Скончылася тым, што Ясюк расказваў, а Хрысціна, стоячы за ягонымі плячыма, хліпала толькі і часам дадавала слова-другое. Парабак пра яе і свой клопат гаварыў павольна, разважліва, хмурна і досыць звязана.
Расказ селяніна, адказ і абяцанні адваката, пераход з рук Ясюка і Хрысціны ў ягоныя рукі пачкі асігнацый — усё заняло не больш як паўгадзіны. Потым Капроўскі ў арандатарскай каморы перагаварыў яшчэ трошкі з Мікалаем, уручыў яму добрую частку атрыманых грошай і паехаў. Мікалай, старанна пералічыўшы і схаваўшы ў кішэню шыняля грошы, вярнуўся ў карчму, дзе разышоўся ўжо пах гарэлкі, чуліся крыкі і калатня. Ясюк, што не меў з сабой грошай, апроч тых, якія ўручыў адвакату, зажадаў гарэлкі ў крэдыт, чаго дагэтуль ніколі не рабіў. Піў ён таксама, як ніколі дагэтуль, і адразу ж распачаў сварку з Паўлюком. Той пра нешта здагадаўся і, раз'ятраны ўзноўленай пляменнікам даўно забытай спрэчкай, пачаў даводзіць слушнасць сваіх правоў на зямлю нябожчыка брата. Сярод сведкаў адны падтаквалі Паўлюку, іншыя ж бралі бок Ясюка, які, ужо добра падпіўшы, бэсціў дзядзьку і двух ягоных сыноў, што ўступаліся за бацьку. Самая вялікая і самая стыхійная з жарсцяў гэтых душ — жарсць валодання зямлёй, зманлівая, абвостраная, выбухала тут полымем нянавісці ў вачах, брыдкімі праклёнамі ў вуснах. Нянавісць паліла грудзі, трывога за грош, кінуты на шалі ўдачы, грызла іх неспакоем, прахалоду і супакаенне павінен быў прынесці мутны трунак з гідлівым пахам алкаголю, які ў бутэльках і алавяных чарках з дапамогаю дваіх сваіх дзяцей разносіў ці ставіў на стол арандатар.
Хрысціна тым часам не ішла, а ляцела назад у Вульку. Здавалася, што разам з клопатам пра сына скінула яна з сябе цяжкія кайданы. Памаладзела, свежы румянец з'явіўся на ейных шчоках, чорныя вочы ззялі, як дваццаць гадоў таму. Калі ўляцела такая ў чацвяртак, Галена, што ўсё сядзела на ляжанцы, абазвалася з прыязнасцю:
— Ну што? Ці Пан Бог пацешыў?
Хрысціна абняла яе і, сеўшы на зямлю, задыханая, узрадавана пачала расказваць:
— Вялікі пан... Мудры вельмі і багаты, мусіць, найпершы адвакат у Ангродзе, Піліпку абяцаў выратаваць... Казаў... «Можна, чаму нельга? Генерала, значыць, таго палка, дзе Піліпка служыць, ведаю... З ім пагавару, каб яго далёка не пасылалі, каб у іншы полк перавялі, што ў Ангродзе застанецца... А калі, кажа, генерал не захоча, то, кажа, да вайсковага міністра просьбу падамо...» А такі Піліпку не пашлюць туды, дзе скура ад марозу злазіць і жоўтая трасца трасе.
Расказваючы ўсё гэта, задаволена смяялася, і, калі паказвала ва ўсмешцы свае здаровыя белыя зубы, можна было назваць яе яшчэ маладой і прыгожай. Падхапілася з зямлі і, узяўшы на рукі немаўлятка, якое расплакалася, пачала з ім хадзіць па хаце, калыхаць яго і гушкаць. Галена спыталася пра Ясюка.
— Абяцаў, — адказала Хрысціна, — і яму абяцаў, што ад дзядзькі зямлю адбярэ...
— Слава табе, Пане Божа! — шапнула Ясюкова. — А дзе ж ён цяпер? — спыталася.
— З грыньскімі застаўся ў карчме, цешыцца...
У гэтую хвіліну вясёлая пара ўбегла ў хату. Былі гэта Настка з Юзікам. Дзяўчынка ў паркалёвай спаднічцы і чыстай кашулі, зашпіленай на блішчасты гузік, з выгаралай тоненькай коскай, заплеценай ззаду і аздобленай кавалкам чырвонай стужкі, убегла ў хату з крыкам і смехам, апярэджваючы меншага браціка, усім адзеннем якога была доўгая кашулька, падвязаная паскам, вытканым маткай, і лес ільняных валасоў на галаве. Ён гнаўся за сястрой, прарэзліва спяваючы і піскліва брынкаючы на скрыпачцы. Гэта была незвычайная скрыпачка, зробленая з драўляных прутоў і туга нацягнутых шнуроў. Быў да яе таксама і смык з нацягнутымі замест струн ніткамі. Падобныя інструменты ў вялікай колькасці вырабляў Мікалай, раздаючы іх потым дзецям у вёсцы і ў фальварку. Юзік колькі дзён таму толькі атрымаў гэты падарунак ад салдата і таму рэзаў ад вуха, танцуючы пры гэтым і спяваючы. Пачынаючы ад дзвярэй аж да ляжанкі, дзе сядзела маці, ён круціўся колам па хаце, гучна прытопваючы босымі ножкамі, дрыготкім ад вялікай радасці голасам спяваў:
Дылі, дылі скрыпачка,
Упала баба з прыпечка...

Настка таксама круцілася за братам па крузе і прытопвала босымі ножкамі, толькі спяваць не магла, бо рагатала так гучна і залівіста, што ажно круглы і бледнаваты яе тварык разружавеўся, як мак. У абаіх дзяцей вочы іскрыліся, нібы абсыпаная брыльянтамі біруза, а коратка падстрыжаныя валасы хлопца пры кожным ягоным падскоку ўзляталі ўверх і рассыпаліся па галаве, як сноп бледна-залатых промняў. Хворую Галену гэтая сцэнка развесяліла. Яна ўсміхалася бледнымі вуснамі і чулліва шаптала:
— Ой, дурненькія вы, дурненькія! Ой, неразумныя такія!
А Хрысціна хутка паклала малое ў калыску, узялася ў бакі і, нахіліўшыся да Юзіка, таксама прытупнула нагамі.
Дылі, дылі скрыпачка,
Упала баба з прыпечка... —

задыхаючыся ад смеху, пачынаў Юзік.

Хрысціна заканчвала:
А дзед яе за вуха!..

— А бадай вас, бадай жа вас! — смяялася да знямогі Галена. А ў гэтую хвіліну адчыніліся дзверы і ў хату ўвайшоў па-святочнаму прыбраны Антосік, у зграбнай сярмязе і доўгіх ботах. Вяртаўся з касцёла. Хрысціна кінулася да сына.
— Ужо я Піліпку выратавала, сыночак, ужо я браціка твайго мілага ўратавала.
Малады парабак шчыра ўзрадаваўся і адразу ж папрасіў паесці. Даўно ўжо быў час палуднаваць. Полудзень з'елі ў гэты раз без Ясюка, які прыйшоў дадому значна пазней і п'яны. Галену гэта трошкі здзівіла.
— А! Што гэта з ім сталася? — спытала. — Ніколі ж такога не было!
Але ўрэшце, думала яна сабе, нічога дзіўнага, што селянін часам нап'ецца, а яшчэ ў такі дзень, які, можа, увесь ягоны далейшы лёс вырашае. Таму і не злавала на мужа, і ўчынак ягоны не брала да галавы. Пад вечар абодва мужчыны, адзін на лаве, другі на печы, заснулі. Галена, Хрысціна і дзеці лушчылі боб, які збіраліся гатаваць на вячэру. Каля ног Галены, што сядзела на ляжанцы, стаяла сіта, напоўненае пачарнелымі струкамі, і гаршчок, куды кідалі вылушчаны боб. Хрысціна, Настка і Юзік сядзелі на зямлі. Усе маўчалі. Настка ажно надзьмула губы і голасна сапла, так моцна захапіла яе работа. Юзік трошкі драмаў... У цішыні, што панавала ў хаце, было чуваць толькі гучнае дыханне мужчын, якія спалі, і лусканне сухіх струкоў бобу. І раптам здалёку, з-за брамы фальварка недзе з ціхіх палёў прыплылі гукі вайсковай трубы, што грала манатонную ваенную пабудку... Хрысціна ўзняла галаву.
— Гэта Мікалай... — сказала.
— Ага, — пацвердзіла Галена.
Мікалай і сапраўды, зняўшы свой шынель і бліскучыя медалі, меў звычку садзіцца вечарам перад сваёй хатай і граць на трубе.
Вячэрняе сонца з-за дажджлівых аблокаў выслала на зямлю пару касых промняў. Акенца Ясюковай хаты зарумянілася, як іскрысты рубін. Чырвонае полымя ўпала на людзей, што месціліся каля ляжанкі. Боб, што падаў у гаршчок з рук дзвюх жанчын і дзяўчынкі з льнянымі валасамі, стаў падобным у яго святле да залатых пацерак. Басаногае хлапчанятка ў кашульцы заснула, паклаўшы галаву на плячо сястры. Мікалаева труба далёка-далёка ўсё яшчэ грала манатонную салдацкую пабудку, а Хрысціна, не ўзнімаючы галавы і хутка-хутка разлушчваючы бабовыя струкі, думала, напэўна, пра сына-салдата, бо па ейным твары павольна і ціха з маршчынкі на маршчынку каціліся слёзы.
ІІІ

Ані брудная хата, поўная сялян, ані гасцёўня аканома, ўпрыгожаная хай сабе і найлепшымі «ракака», не былі для Капроўскага роднай і любімай стыхіяй. Роднай і любімай стыхіяй яго быў горад, не якая-небудзь вялізная сталіца, вымаганні якой, аднолькава як і радасці, цалкам пераўзыходзілі меру ўсіх ягоных сіл, але адзін з тых сярэдніх гарадоў, якія найлацвей, пры пэўных варунках грамадскай атмасферы, робяцца збіральнікамі пылу і каламуці, дзе паўстаюць і віруюць раі людскіх мікробаў. Гэтыя арганізмы такія дробныя, што заўважыць іх на целе грамадства можна толькі праз мікраскоп. Такім гарадскім мікробам быў і Капроўскі. Быў ён настолькі малым і настолькі малую, здавалася б, ролю іграў у гэтым свеце, што кожны, хто на людскі мурашнік паглядае зверху і няўважліва, ледзь-ледзь змог бы яго заўважыць, і, пэўна, не захацеў бы да яго прыглядацца. Не вызначаўся ён ні паходжаннем, ні багаццем, ні прыгажосцю, ні талентам, ані асаблівымі вартасцямі, ані добрымі ўчынкамі. Было б каму і чаго прыглядацца! Мікроб, і ўсё! Хай сабе застаецца, які ён ёсць, і жыве, як яму падабаецца, такой драбязой чалавецтву займацца няварта! Так сказаў бы кожны, хто глядзіць на людскі мурашнік зверху і няўважліва. Але калі хто-небудзь аднойчы больш пільна прыгледзеўся б да яго і ягонага руху, то павінен бы быў задаць сабе пару цікавых пытанняў: «З чаго ён узнік? Якое ягонае мінулае? Чым ён займаецца на свеце?»
Узнік ён проста з гарадскога пылу і бруду. Можна было б нават сказаць, што ягоная знешнасць прыстасавалася да гэтай стыхіі, альбо нават што яна стварылася з розных яе складнікаў. Так як колер сялянскай скуры робіцца амаль аднолькавым з колерам зямлі, так і скура ягонага твару, рыхлая і жоўтая, была падобная да пылу, які спякотнай парой завісае над вуліцамі і асядае на дамы Ангроду. Ягоныя вочы з пачырванелымі і міргаючымі павекамі, здавалася, былі аслепленыя святлом, якое сонечнымі днямі адбіваюць белыя гарадскія муры, і выедзеныя тытунёвым дымам, што напаўняе цукерні. Вочы гэтыя, аслепленыя нездаровымі водбліскамі і выедзеныя тытунёвай атрутай, засланяў ён блакітным шклом акуляраў, часткова таму, што яны міргалі і балелі, а часткова і таму, каб аслабіць іхні бляск, востры, нібы запалены ля газавых лямпаў, і іхнюю хцівую рухавасць, якая, здавалася, сочыць за бесперапынным і неспакойным гарадскім вірам. Задзёрты нос і грымаса бледных вуснаў надавалі ягонаму твару выраз нахабнай самаўпэўненасці, вузкі лоб парэзаны быў ніцямі зморшчынак, што выпісвалі гісторыі таямнічых згрызотных турбот і няўдач. Невысокі і худы, з малымі рукамі і нагамі, усёй сваёй фігурай ён паказваў перавагу нерваў над іншымі складнікамі свайго арганізму; можна было нават сказаць, што ён увесь быў з нерваў і што ў дадатак нервы гэтыя былі хворымі. Пры самым маленькім хваляванні нервовыя дрыжыкі прабягалі па ягоных вуснах і шчоках, рукі пачыналі дрыжаць. У гэтай фізічнай слабасці, хутчэй у рысах, што яе вызначалі, відаць было, як на далоні, няправільнае харчаванне, бяссонныя ночы, праведзеныя сярод узбуджанай азартнай гульні і гаму, якім напаўнялі задымленую атмасферу вандроўныя спявачкі і музыкі, відаць былі ў ёй вынішчальныя жарсці і атрутныя ўцехі, пагоня за грашыма, пустыя растраты іх і здабыванне зноў. Уся гэтая постаць гарадскога мікроба была задрапавана палітурай вытанчанага адзення і своеасаблівай элегантнасцю ў рухах і мове, так як чырвоная ці шакаладная фарба пакрывае аблупленыя сцены старых гарадскіх дамоў і як лайкавыя пальчаткі хаваюць рукі людзей на вуліцы, учора ці сёння яшчэ забруджаныя людской крыўдай і слязамі.
Якім было ягонае мінулае? Капроўскія былі калісьці дробнымі землеўладальнікамі, і акурат гэтая сямейная акалічнасць значна прычынілася да ўтварэння таго арэолу, якім акружыла Бахрэвіча жаніцьба з Мадзяй. У досыць даўнія часы некаторыя члены гэтай сям'і, не могучы змясціцца ўжо на вузенькім зямельным надзеле, пайшлі ў свет, паступілі на службу ў дзяржаўныя ўстановы і зрабілі сабе там, зрэшты, сціплую кар'еру. Адным з такіх быў бацька Мадзі, які на працягу дваццаці гадоў цешыўся пасадай паліцэйскага, што ў даўнейшыя часы мела назву асэсар. Свайго пляменніка, бацьку Людвіка, паводле пратэкцыі ўвёў ён у аддзел ангродскай паліцыі. Людвік нарадзіўся ўжо ў горадзе; ён быў сынам паліцэйскага чыноўніка і засцянковай шляхцянкі, якую ягоны бацька ўзяў замуж за трыста рублёў пасагу і прывёз у горад. Вясковая дзеўка, гожая, працавітая і вясёлая ў родным сваім засценку, ператварылася на гарадскім бруку ў жанчыну смешную і дурную. Ганарылася новым сваім становішчам і разам з тым была праз яго ж нешчаслівай. Насіла капелюшы, а на іх цэлыя велізарныя кветнікі, свае тоўстыя рукі зацягвала ў пальчаткі і больш ахвотна сябравала з самымі цёмнымі мяшчанкамі і гарадскімі кухаркамі. Ціхі і абмежаваны бацька, затурканы працай, цэлыя дні праводзіў у канцылярыі, а калі быў вольны, спаў ці ішоў да таварышаў на партыю прэферанса. Людвік рос сярод мітуслівых клопатаў і праблем убогай гаспадаркі, сярод бесперапынных размоў і плётак маці і яе сябровак, у таварыстве сыноў гэтых сябровак, тыповых вулічных падшыванцаў, якім быў і сам. У падзёртым швэдары і напаўбосы цэлымі днямі гойсаў ён па дзядзінцах і гарадскіх плошчах, з захапленнем і хцівасцю разглядаючы вітрыны крам. Гарадскія пейзажы, размовы з таварышамі, убоства бацькоўскага дому заўчасна распалялі яго апетыт да бліскучых і смачных уцех гэтага свету. Ягоны бацька, ціхі і сонны бюракрат, усё ж, відаць, меў у сваёй галаве разумныя думкі, бо, калі Людвіку споўнілася дзесяць гадоў, загадаў яму хадзіць у гімназію. Хадзіў і нават нядрэнна вучыўся. Нараджаліся ў ім амбіцыі, успрынятыя з бледных вуснаў бацькі, які часта казаў яму пра сваю найзапаветнейшую мару аб тым, каб сын ягоны калі-небудзь стаў доктарам. Доктарства падабалася і хлопцу, як нешта такое, што прыносіць часам багацце і значнасць. Не надта здольны ад прыроды, ён старанна працаваў, і можна сказаць, што быў гэта самы чысты і самы ўзнёслы перыяд у ягоным жыцці. Нават з пункту гледжання асабістага: здабытыя веды пачыналі адмываць яго ад бруду вулічных знаёмстваў і гулянак, ад вульгарнай прыземленасці мацярынскіх сябровак. Такім чынам скончыў ён чацвёрты клас і меў пятнаццаць гадоў, калі раптам ад бледнага, замучанага бюракрата адабралі крэсла, на якім сядзеў ён больш як дваццаць гадоў. Гэта не было пакараннем за асабістыя грахі, а толькі вынікам грамадскага крызісу, які адначасова закрануў і сямейны гонар, таго самага асэсара, бацьку Мадзі. Увесь род знаходзіўся ў поўным заняпадзе. Цяжкая бяда зазірнула туды і сюды, ніхто нікому не мог дапамагчы.
Без людской дапамогі для пятнаццацігадовага хлапчаня, аслабленае нялёгкім дзяцінствам, не надта здольнае, без пэўнай сілы характару і падтрымкі маці, школьная навука стала не магчымая. Калі ніхто не ўнёс за яго чарговай аплаты і не было за што купіць падручнікі, Людвік зняў школьны мундзір, сеў у куце халоднага дому і горка заплакаў. Была гэта зноў самая ўзнёслая хвіліна ў ягоным жыцці, з якой пазней неаднойчы смяяўся... У другім куце гэтага халоднага дому заходзіўся кашлем ягоны бацька, а ля стала, на якім нічога, апрача кавалка хлеба, не было, плакала маці. Праз год бацькі ў Людвіка не стала. Скінуты са свайго крэсла канцылярыст памёр ад сухотаў, якія пачаліся ў яго ад нуды, а таксама з жабрацтва, пераадолець якое не дазволіла яму хвароба. Пасля доўгіх старанняў і мноства нізкіх паклонаў Людвік атрымаў пасаду, маленькую і няпэўную, бо трымалася яна на валаску, але адганяла ад яго і ягонай маці прывід галоднай смерці. Прайшоў ужо час цудоўных летуценняў пра будучае доктарства, летуценняў, што, плывучы з тых ці іншых крыніц, сеялі ў ягонай душы ўзнёслыя зярняты; настаў час абароны ад канчатковага жабрацтва, унутранай раззлаванасці на лёс, жарсцлівых пажаданняў лепшае долі, глухой зайздрасці, нізкіх паклонаў, нявольніцкага згінання плячэй пад усялякі плот, пад які можна пралезці. Праз дванаццаць гадоў пасля таго, як ён развітаўся са школьным мундзірам, у Людвіка не было ўжо маці, і ён пакінуў службу. Зрабіў гэта добраахвотна ў выніку разлікаў і добра прадуманых цёмнымі начамі планаў, выпешчаных ў ягоным раз'едзеным атрутай гневу і жалю сэрцы. Зрабіўшы гэта, стаў ён на гарадскі брук, як сябра той змрочнай дзіўнай суполкі людзей у элегантных сурдутах і лайкавых пальчатках, ахвочых да ўсялякіх прысмакаў жыцця; яны не мелі пад нагамі ані кавалачка зямлі, ані маральнага грунту, — нічога, апрача разбэшчаных інстынктаў спажывання, апрача тых схільнасцяў і сімпатый, што выспяваюць на каменнях гарадскога бруку і ў пыльных, брудных гарадскіх завулках.
Зрабіўшыся гэткім пралетарам, Капроўскі, аднак, не адчуў трывогі. Зусім шчыра меркаваў, што мае ў сваіх руках спецыяльнасць, у якой нават лічыцца майстрам. Добрая памяць і шматгадовая практыка ў канцылярыі, а ў дадатак успаміны, што захаваліся з дзяцінства, дазволілі яму стварыць у галаве багаты спіс законаў, працэдур, звілістых сцежак і цесных юрыдычных пералазаў. Адчуў сябе так, як быццам скончыў якую акадэмію. Добра ведаў, што і як павінен рабіць, і не хапала яму толькі аднаго — сувязяў з людзьмі. Ахвотна, ах як ахвотна і з якой радасцю ўзнёсся б ён да высокіх грамадскіх сфер! Аднак адразу зразумеў, што гэта было неверагодным, і таму не траціў часу на дарэмныя лятункі і спробы. Адразу зышоў да нізоў, да людзей безабаронных, цёмных, даверлівых, затурканых нястачай і нязбытнымі пажаданнямі. Але ў роспачы зразумеў, што гэты грунт быў для яго такім самым чужым, як і ранейшы. Не ўмеў па ім хадзіць, бо яго не разумелі і ён не разумеў, ішоў і рабіў усё навобмацак, абыходзілі яго іншыя, тыя, хто ўмеў свае языкі і галасы зніжаць да вульгарных гукаў і слоў, хто не захапляўся шляхетнымі вінамі так, як ён, не гідзіўся так непераадольна, як ён, звычайнай гарэлкі і смуроду авечых кажухоў. Абыходзілі яго, і атрымлівалася ў іх значна лепш, хоць, як ён быў упэўнены, не мелі яны і сотай часткі яго здольнасцяў. Тады прыклад іншых і дастатковы ўласны спрыт дарадзілі яму ўзброіцца рукамі, якія б выконвалі для яго тую працу, што ў васьмінога выконваюць ягоныя шчупальцы. Такіх рук, адной з якіх быў камісаваны салдат у Грыньках, знайшоў ён шмат, і яны добра працавалі, бо разумелі, што яны без яго, як, зрэшты, і ён без іх, — нішто. Таму работы ніколі не бракавала, і яна прыносіла плён, і ўсё ішло як найлепш, і Капроўскі ўжо дасягнуў бы сваёй мэты, якою было багацце, калі б...
Шмат часу прайшло з той пары, калі быў ён у Лясной і Грыньках. І аднойчы бліжэй да абеду, седзячы ля акна сваёй спальні, чытаў ён нейкі ліст, накрэмзаны на ружовай паперцы. Быў тады жнівень, пагодны і яшчэ спякотны... Жыллё гарадскога мікроба напаўняла задушлівае і смярдзючае паветра брудных і зачыненых памяшканняў. Вокны вітальні і двух невялікіх і невысокіх пакояў выходзілі на дзядзінец, акружаны спарахнелымі платамі і хаткамі, падобнымі больш да сабачых будак, чым да чалавечага жылля. Ад чырванаватых круглых камянёў, з якіх быў зроблены брук дзядзінца, ішла сухая, пякучая гарачыня, на сценах хатак і парканах сонца паразвешвала шаты манатоннага, нязноснага бляску. Унутры дома, у вітальні, пятнаццацігадовы хлопец у портках і кашулі, седзячы на сенніку, які служыў яму ложкам, ляніва чысціў дарагія, модныя чаравікі. Гасцёўня, што адначасова была і прыёмнай і кабінетам, калісьці, відаць, старанна прыбіралася. Насупраць уваходных дзвярэй вісела вялікае люстэрка ў раме, якая з-пад тоўшчы пылу яшчэ кідала цьмяныя водбліскі золата. Каля сцяны стаялі канапы і крэслы са старой, але мяккай абіўкай, пасярод жа распасціраўся вялізны стол з мноствам папер і юрыдычных даведнікаў, упрыгожаны безліччу разнастайных дрындулак са шкла і бронзы. Гэты стол разам з фатэлем з высокімі парэнчамі, што суседнічаў з ім, рабілі сур'ёзнае, нават грознае ўражанне. Палінялы і затаптаны дыван упрыгожваў гэты пакой, аздаблялі яго таксама рэпрадукцыі на сценах, на адной з якіх жывымі фарбамі свяцілася дзіцячая галоўка. Ніжнюю частку гэтай карціны заседзелі мухі і пакрыў пыл і толькі сам дзіцячы твар, ружовы і наіўны, з усмешкаю райскай нявіннасці, здзіўляў у гэтым памяшканні, быццам пераломлены ў гнілой вадзе промень ідэалу. Спальня была цеснай, бо перапаўнялі яе: ложак з раскіданай бялізнай, шэзлонг, што схаваўся пад гурбай адзення, вешалка, поўная разнастайных убораў, столік з тазікам і кавалкам мыла, нэсэсар з люстэркам і рознымі прадметамі мужчынскага туалету, стол, на якім сярод розных камізэлек і гальштукаў, насовак і грабянёў, кавалкаў хлеба, сыру і селядца на шчарбатых талерках, сярод бутэлек поўных і напаўвыпітых, стаяў, пыхкаючы параю, укаранаваны імбрычкам, самавар. Клубы пару, якія вырываліся з самавара, яшчэ больш згушчалі і награвалі паветра ў пакоі, дыхаць якім было сапраўды цяжка, і пагражала гэтае дыханне павольным, але няўхільным атручваннем. Аднак Капроўскі ані цяжкасці, ані атрутнасці зусім не адчуваў. Было гэта роднае ягонае паветра, іншага ён не ведаў і не прагнуў. Не адчыняў нават акна сваёй спальні, ля якога сядзеў. У халаце і тапачках, з нерасчасанымі валасамі, бо толькі што ўстаў. Ягоны твар быў больш чым калі стомлены і азызлы, але свяціўся ўсмешкай, калі чытаў наступнае:
«Мой анёлак! Пяты ўжо ліст пішу да цябе, а адказу як не было, так і няма. Ці ты пра мяне забыўся, ці перастаў кахаць? Памятай, калі гэта так, то згубіш мяне навекі. Няхітрая штука, калі такі чалавек, як ты, разумны і з вялікага свету, падмане маладую дзяўчыну, але памятай пра тое, што са мной будзе, калі ты мяне пакінеш і ўсё адкрыецца. Я ўжо і зараз цэлымі начамі плачу і думаю, што прыйдзецца мне некалі ўтапіцца з адчаю. А толькі чакаю і чакаю, ці часам не прыедзеш альбо не напішаш да бацькоў, што будзеш браць мяне замуж. Памятаеш, як абяцаў тады зараз жа сказаць маім бацькам, што будзеш са мною жаніцца. А цяпер ужо нават не пішаш мне. Анегдай у сакрэце ад мамы Тарэску (гэта дачка нашага парабка) паслала на пошту, ці часам ліста мне няма, а як яна вярнулася і сказала, што няма, са злосці дала ёй у карак. Ах, мой Людвік! Ты мой ідэал, мая зорка на шляху, мой анёл. Калі спяваю маю любімую песню: «О, анёле, што з гэтай зямлі ў нагорныя сферы лёт узносіш», ты заўсёды стаіш перад маімі вачыма і так узлятаеш, узлятаеш аж пад самае неба. Не магу табе ўсё апісаць, што са мной робіцца. Апетыт страціла зусім. Мама ўчора першы раз у гэтым годзе зрабіла дасканалую сялянку (гэта такая страва, што робіцца са смятаны). Даўней так аб'ядалася гэтай сялянкай, што мне ажно ў бакі калола, а ўчора аніразу ў рот не ўзяла. Прытым маю розныя непрыемнасці з боку мамы, якая летам заўсёды больш крычыць на нас, чым зімой, бо мае вельмі шмат работы. Я б нават хацела ёй часам дапамагчы, бо і праўда матухна забіваецца з гэтай работай, і Рузя таксама хацела б, але нам тут усё выглядае агідным, за што ні вазьміся. Рузя дык трохі больш празаічная, чым я, у яе няма свайго ідэалу, дык часам і дапаможа ў чым маме, а я дык толькі пра цябе і пра цябе думаю, мой анёле, а мама, як раззлуецца, дык крычыць. Анегдай дык нават дала мне кухталя, а сёння зноў пачала мяне ні з таго ні з сяго цалаваць і дапытвацца, чаму я такая сумная. Вядома, я ёй нічога не сказала. Хай Пан Бог бароніць, каб бацькі даведаліся пра тое, што паміж намі адбылося да шлюбу. Але я веру, што гэта настане хутка, што ты злітуешся нада мной і не будзеш зважаць на тое, што я бедная вясковая дзяўчына і парафіянка, а ты разумны кавалер з вялікага свету і, як бацька кажа, мецьмеш вялікі маёнтак.
Два сэрцы звязаныя,
Ключ кінуты ў мора,
Ніхто нас не разлучыць,
Хіба ты, о Божа!

Калі ты мяне любіш, дык хуценька адпішы. І бацькам напішы, што мы жэнімся. Я думаю, што наш шлюб павінен адбыцца не пазней, чым на святога Стафана, на імяніны бацькі. Калі ты так не зробіш, дык я ўтаплюся з адчаю. Злітуйся і ратуй, твая да магілы
Карольця».
Скончыўшы чытаць гэты ліст, Капроўскі спахмурнеў.
— Д'ябальская сітуацыя, — буркнуў, — я быў бы вар'ятам, каб дзеля нейкай аканомавай дачкі свет сабе завязаў. Закахалася ў мяне, дала сябе злавіць, а зараз чакай, Пятро, сыр з'ясі...
Зноў кінуў вока на ліст.
— Узвышана выказваецца, бядачка... «Мой анёл, мая зорка на шляху...»
Штосьці падобнае на выраз расчуленасці прабегла па ягоным твары. Сваім звычайным рухам ён пачаў разгойдвацца з крэслам узад і ўперад. Неўзабаве спахмурнеў зноў. Яшчэ раз перачытаўшы ліст, падзёр яго на дробныя кавалачкі.
— Кепская гісторыя, — паўтарыў. — І як тут з яе выблытацца.
Нервовы ўздрыг прабег па ягоных шчоках і брывах.
— Бяда на свеце!
Ён цяжка ўздыхнуў і задумаўся, але ўжо не пра яе, а пра іншыя свае беды. Прыбытак меў значны, але ніколі не мог затрымаць гроша пры сваёй душы. Наканаванасць нейкая пераследуе яго бясконца. Хоць бы калі якую значную суму выйграў у карты. Ніколі! Бывае нават ужо і выйграе, дык зараз жа яшчэ з большым выдаткам усё і страціць. Наканаванасць! Калі пачынае гуляць, то ўпадае ў страшэнную заўзятасць, а так нельга, бо людзі адразу ж гэта выкарыстоўваюць. Доўга раздумваў пра розныя спосабы гульні і аналізаваў прычыны сваіх карцёжных няўдач. Прыйшло яму ў галаву, што мінулай ноччу ён стаў ахвярай нейкага ашуканца, які толькі што прыехаў сюды з далёкіх краёў. Прысягаў сабе, што павінен яго дапільнаваць і злавіць на гарачым учынку. І праз увесь гэты час піў гарбату, усё даліваючы ў шклянку патрошку пахучага рому.
— А тая ж Кларка! Што за сімпатычная шэльмачка! І нават вялікая артыстка. Як яна спявала тую шансанетку: «Willst du spazieren gehen? Miau!»
Ён усміхнуўся і рысамі твару несвядома паўтараў вульгарную і цынічную мінку нямецкай шансанеткі. Раз нават паціху тоненька паўтарыў:
— Мяў!
— Як бы гэта зрабіць, каб яна яшчэ з месяц у Ангродзе пагасціла! Грошай на гэта патрэбна было б!.. Грошы! Грошы! Грошы!
Пачаў у халаце бегаць па пакоі, каля стала і крэслаў, злосна штурхаючы іх і энергічна размахваючы рукамі. Мог бы ўжо даўно быць багатым, каб не гэтыя праклятыя пасіі... Што заробіць, тое зараз жа і спусціць... Зарабляў нават шмат, а ўвосень і зімою асабліва. Дык што ж калі ніколі грош гроша дагнаць не можа. Мае ён нават дакучлівыя даўгі. Па вушы сядзіць у пазыках ліхвяроў. З такой галавой на плячах, як ягоная, так часта трываць нястачу — ці не ёсць гэта наканаванасць? Каб жа такі інтарэс знайшоўся калі-небудзь, з якога можна было б вялікую суму (напрыклад, некалькі тысяч рублёў) зарабіць! Выплаціў бы даўгі і змяніў бы сваё жыццё. Але дзе там! Не з ягоным шчасцем! Ліхвяры яго заядуць і даканаюць яго жарсці, якія ў роспач прыводзяць, але з якімі немагчыма даць рады...
Чым больш думаў ён пра карты, Клару, Карольцю і грошы, тым больш адчуваў сябе раздражнёным, разгневаным, устрывожаным. Некалькі разоў хапаўся за свае рудыя вільготныя валасы, нібы хацеў іх вырваць з галавы. Дрыготкімі вуснамі і здушаным шэптам абазваў сябе ідыётам, дурнем, вар'ятам. Колькі ён траціць грошай, цяжка гэта сабе ўявіць! І на што? От, на карты, на такую, напрыклад, Клару, за гадзіну вясёлай гулянкі ў пекла спусціўся б, а потым, калі апусцеюць кішэні і ліхвяры не даюць яму спакойна прайсці па вуліцы, раздзёр бы сябе ўласнымі рукамі. У гэтую хвіліну разарваў ён на грудзях свой ядвабны паплямлены халат, а апамятаўшыся, узяў з бруднага нэсэсера флакон нейкай парфумы і абліў сабе ўспацелы лоб і дрыгатлівыя рукі. Трошкі супакоіўшыся, голасна закрычаў:
— Юрка!
З вітальні пачуўся ў адказ тоненькі дзіцячы голас:
— Зараз!
У спальню ўвайшоў сын Мікалая з чаравікам у адной руцэ і са шчоткай у другой. Моцны гэта быў хлопчык, з кірпатым носам і быстрымі вачамі. Два гады таму Мікалай аддаў яго на службу да Капроўскага. Гэтая служба не адабрала яшчэ ў дзіцяці вясковай сілы і крамянасці, але твару надала цынічны і хітраваты выраз. Ён з'явіўся ў пакоі і адразу хутка і непрыкметна сцягнуў булку з недаедзеным кавалкам сыра з талеркі.
— Ніхто сёння не прыходзіў? — гаркнуў Капроўскі.
— Нават сабакі не было! — пісклівым голасам адазваўся Юрка.
Капроўскі зморшчыўся і сыкнуў.
Малы лёкай знік са спальні.
— Юрка! — зноў крыкнуў Капроўскі.
— Іду! — адгукнуўся яму з вітальні тонкі голас хлопца, які паспешліва даядаў булку.
— Апранацца!
Праз паўгадзіны, ужо апрануты, ён увайшоў у гасцёўню. Як звычайна, быў элегантны, блішчэў ланцугом гадзінніка, пярсцёнкамі і залатой аправай акуляраў, ад насоўкі разыходзіліся моцныя пахі парфумы. Юрка вынес за ім капялюш-цыліндр, чысцячы яго па дарозе рукавом падзёртага швэдара. На дне капелюша ляжалі лайкавыя пальчаткі.
Капроўскі стаяў хвіліну ля стала, забыўшыся пра дакумент аднаго кліента, які ўчора так і не знайшоў, хаця справа яго будзе сёння слухацца ў судзе. Доўга думаў над нечым, потым сеў у фатэль з высокімі падлакотнікамі і хутка напісаў два лісты: адзін вельмі кароткі на звычайнай паперы, другі, значна даўжэйшы, пісаўся на пахучым аркушыку, аздобленым нейкім рамантычным сімвалам, кветкай ці галубком. Улажыўшы гэтыя лісты ў канверты і надпісаўшы адрасы, крыкнуў так голасна, як быццам бы ягоныя апартаменты складаліся найменш з дзесяці пакояў:
— Юрка!
— Ужо іду! — таксама голасна азваўся хлопец і тут жа ўляцеў у гасцёўню. Капроўскі хутка зазірнуў яму ў вочы.
— У гэтую ж хвіліну, — сказаў ён, — паляціш у Грынькі да свайго бацькі!
— Разумею, вашэці, разумею! — пераступаючы з нагі на нагу, нецярпліва казаў падлетак.
— Аддасі яму гэты ліст...
— Разумею!
У гэты момант ён спрытна нахіліўся і падняў з дывана дзесятку, што выпала з партманэ Капроўскага, моцна сціснуў яе ў жмені, а потым незаўважна ўсунуў у кішэню штаноў.
— А той другі, меншы, пастарайся аддаць паненцы з Лясной... спадарыні Бахрэвічавай... пане Караліне... маладзейшай...
— Разумею!
— І каб гэтых двух лістоў, апрача твайго бацькі і той паненкі, нічыё вока людское больш не бачыла...
— Ай, разумею!
І, не могучы больш стрымаць сваёй радасці, на чвэрць локця падскочыў уверх.
— Дурны, сваімі скокамі напалохаў мяне. На, ляці, а калі заўтра падвечар вернешся з адказам бацькі, дам рубель...
Хлопец схаваў лісты за пазуху і праз пяць хвілін, зняўшы падраныя боты і павесіўшы іх сабе на плячах, пераскочыў парог дому свайго гаспадара і як страла памчаў гарадскімі вуліцамі, мільгаючы босымі пяткамі. Ужо колькі гадоў ягоны гаспадар часта пасылаў яго з падобнымі даручэннямі ў родную вёску. Апошні раз быў ён там у час сенакосу і калі палолі лён ды пшаніцу...
Сядзіба камісаванага салдата, што мясцілася паміж вялікай вёскай Грынькі і фальваркам Вулька, была невялікая: з паўморга градаў і пару моргаў ворнай зямлі. Дзельскія, даўнія валадары Грынек, падарылі яе ягонаму бацьку, які паходзіў з гэтай вёскі, але ўсё жыццё служыў у двары. Старая і ўчарнелая хата, без коміна і з маленькімі вокнамі, самотна тулілася паміж гародам і нешырокай дарогай з вёскі да фальварка і далей. Дзве грушы-дзічкі, што стаялі непадалёк, раслі ўжо на зямлі Дзельскіх, якая вялікім клінам убівалася паміж палямі грыньскіх сялян і тымі, што належалі да Вулькі. З гэтай хаты Мікалай пайшоў у войска, пакідаючы тут старога бацьку і маладую, гожую жонку, з якой толькі што пабраўся. Вяртаўся да яе некалькі разоў на кароткія адпачынкі і пад канец вярнуўся зусім. Вярнуўся, але ўжо ані бацькі, ані жонкі тут не знайшоў. Бацька памёр, жонка пацягнулася з некім у свет і прапала без весткі. Затое былі там чацвёра дзяцей рознага ўзросту, з якіх старэйшыя даглядалі і так-сяк кармілі меншых. Даведаўшыся пра знікненне жонкі, Мікалай спачатку ўпаў на зямлю і аж зайшоўся плачам, потым цэлы тыдзень піў у карчме да бяспамяцтва і ўрэшце вярнуўся дахаты. Найменшае дзіцятка ўзяў на рукі, насіў яго па хаце, галубіў, калыхаў, нешта прыгаворваючы яму пра дзядулю, які ляжыць у магіле, і пра маці, якая пайшла ў свет, а потым аддаў яго старэйшай, ужо дарослай дзяўчыне, а сам сеў на парозе хаты і пачаў граць на трубе, якую прынёс з сабою з войска. Дзьмуў у трубу і кідаў на сцішаныя позняй восенню палі працяжныя, сумныя, аднастайныя гукі, як быццам кагосьці з далёкага свету клікаў, і клікаў, і клікаў... А паколькі быў тады яшчэ трошкі п'яны, дык гукамі сваёй трубы зваў з далёкага свету сваю Марыську, увесь час плакаў, адрываючы інструмент ад вуснаў, выціраў пальцамі нос і цяжка ўздыхаў. З таго часу прайшло шмат гадоў, але былы салдат ніколі не мог згадаць сваёй Марыські без уздыхання і слёз. Аднак нячаста ўспамінаў яе, бо было яму пра што думаць і што рабіць. Самую старэйшую дзеўку аддаў замуж, аднаго з сыноў адправіў на службу ў горад і меў зараз пры сабе сына, маладога парабка, і дачку, што выбіралася на дзеўку, якая яму ў хаце была за гаспадыню. Але ж тая хата! Ратуй Божа! Амаль валілася ад старасці, вецер свістаў праз усе дзіркі, і мела яна выгляд чорнай прорвы ад дыму, што напаўняў яе ўвесь час. А той кавалак поля каля яе! І казаць няма чаго. На пракорм аднаго рота не хапіла б таго збожжа, якое на ім расло. Калі Мікалай садзіўся на парозе сваёй хаты і пачынаў дзьмуць у сваю трубу, шэрыя, хітрыя, бліскучыя ягоныя вочы блукалі па тым вялікім кліне зямлі, які, убіваючыся паміж землямі Грынек і Вулькі, як быццам заціскаў у клешчы ягоную сядзібу. Па гэтым кліне, засеяным напалову пшаніцай, а напалову ячменем, урадлівым, дагледжаным, вочы салдата прабягалі з тугой, расчулена, а часам пажадліва і зайздросліва. Калі ж уставаў з парога і з гучным уздыхам размінаў свае косці, рукі яго, здавалася, падаўжаліся і напружваліся, як быццам хацелі яны згарнуць, скруціць і прыціснуць да грудзей гэты зямельны клін. Людзі казалі, што стане яна неўзабаве ўласнасцю Мікалая, бо Дзельскія жылі шумна і не адну ўжо ўскраіну маёнтка свайго прадалі розным людзям.
Падчас сенакосу і праполкі лёну ды пшаніцы Мікалай без шыняля, адно ў портках і кашулі, босы, абкопваў матыкай у сваім гародзе ўжо даволі вялікія парасткі бульбы. Іншыя людзі рабілі гэта невялікай сошкай, запрэжанай канём. Але ж яму, зжалься Божа, не хацелася дзеля гэтага выцягваць са стайні каня. Колькі ён там тае бульбы садзіць! Чвэрць морга, не больш, а другую палову гарода Ўллянка засявала буракамі, морквай, макам, ільном і каноплямі. От там, на тым баку кліна пад лесам, добры кавалак зямлі на бульбу... са два моргі, а можа, і больш... але ж тое яшчэ Дзельскім належыць. Таму паўморга бульбы акучваў ён уручную матыкай, а прысадзістая чырванашчокая Ўллянка, седзячы на зялёнай мяжы, палола буракі. Над схіленай галавой дзяўчыны рос сланечнік, які з высокага свайго бадыля свяціўся на фоне блакітных воблакаў сваім вялікім жоўтым тварам. Уллянка ўзняла галаву на дарогу, што выгіналася з-за хаты доўгім белым пасам, глянула і закрычала:
— Тата! Юрка бяжыць!
Босыя ногі хлопца і ягоная белая кашуля былі відаць на сонцы здалёку. Сурдут і боты нёс на плячах. Задыханы, са спацелым тварам, падлетак убег на гарод і, падышоўшы да бацькі, пакорліва пацалаваў яго пару разоў у руку. Мікалай ласкавым голасам перакінуўся з ім некалькімі словамі, узяў ад яго ліст Капроўскага і, кінуўшы на зямлі матыку, пайшоў у хату. Юрка напачатку павітаўся з сястрой такім магутным штурхалём у бок, што тая ажно крыкнула і таксама стукнула ў адказ, потым ён два разы цмокнуў яе ў спацелыя шчокі і на заканчэнне выцягнуў з кішэні штаноў і кінуў на загон прынесены ёй у якасці гасцінца абаранак. Задаволеная дзеўка пагладзіла яго далонню па твары і паказала два рады белых, як перлы, зубоў. Ён ва ўвесь рост выцягнуўся на мяжы і папрасіў есці. Чатыры мілі прабег, і апрача двух абаранкаў, якія купіў выходзячы з горада, нічога не меў у роце. Уллянка ўстала і пайшла ў хату, каб прынесці яму адтуль кавалак хлеба і скурат ад вэнджанай саланіны, каб перакусіў, пакуль настане час палуднаваць. Калі яна ўвайшла ў хату, застала там бацьку, які сядзеў на лаве ля акна і чытаў ліст, атрыманы ад Капроўскага. Дзеля чытання ён начапіў на свой доўгі нос вялізныя акуляры ў драцяной аправе, якія яму, аднак, не надта дапамагалі ў гэтай нязвыклай працы, і з вялікай цяжкасцю разбіраў пісаныя літары. Цэлыя паўгадзіны ўзіраўся ён праз акуляры ў карацюсенькі ліст Капроўскага: напаўголаса слібізаваў яго і ўсміхаўся пры гэтым трошкі здзекліва і трошкі нахабна. З гэтай усмешкай вярнуўся на гарод, падняў з зямлі матыку, і, абкапваючы парасткі бульбы, паклікаў да сябе Юрку. Хлопец, з поўным ротам хлеба і бліскучымі ад саланіны вуснамі, сеў на мяжы і, адказваючы на бацькавы пытанні, падрабязна і доўга расказваў яму пра жыццё, звычкі, размовы і сувязі свайго гаспадара. У залацістым сонечным святле высокі прамы чалавек у портках і кашулі старанна матычыў, а гэтаксама апрануты хлапчук, седзячы на мяжы, падымаў да яго румяны круглы твар, на якім свяціліся хуткія, свавольныя блікітныя вочы, і з мімалётнай усмешкай неўсвядомленага самім сабой цынізму, тонкім дзіцячым галаском шчабятаў, шчабятаў пра ўсё, што бачыў калі ў свайго гаспадара ці чуў ад яго і пра што ягонаму бацьку трэба было абавязкова ведаць.
На захадзе сонца палі каля хаты Мікалая напоўніліся рыканнем кароў, бляяннем авечак, грукатам колаў і людскімі галасамі. Па дарогах, што пераразалі палеткі здалёк і зблізку, сунуліся статкі ў Грынькі, Вульку і ў фальварак Дзельскіх, які шарэў каля лесу. Наладаваныя сенам вазы, запрэжаныя двума коньмі, як быццам рухомыя зялёныя пагоркі, цягнуліся павольна, разліваючы моцны і прыемны пах. Над вёскай з аднаго боку і над фальваркам з другога ўзнімаліся ў залацістым паветры слупы ружовага дыму. Тут і там брахалі сабакі, адтуль і адгэтуль цягнуліся шнуры касцоў, свецячы здалёку белымі кашулямі і ззяючы ў апошніх сонечных промнях бляскам кос. За касцамі, гучныя галасы і смех якіх чуваць былі нават тады, калі зніклі яны сярод шэрых будынкаў фальварка, дарогай, абмінаючай зблізку Мікалаеву хату, ішлі грабельніцы. Былі гэта жыхаркі Грынек, якія наймаліся на работу летам у навакольныя двары і фальваркі. Сёння ішлі ў Вульку па аплату за адпрацаваны дзень. Пераважна маладыя і прыгожыя, стройныя, у грубых кашулях і саматканых спадніцах, босыя, з загарэлымі шыямі, аздобленымі шнурамі шкляных пацерак. Граблі, якімі цэлы дзень зграбалі яны на лугах скошанае сена, неслі так, што над іхнімі галовамі ўтварыўся цэлы лес густых, сухіх і зубатых шчытоў. Было іх, можа, дваццаць. Ішлі хутка і на ўвесь голас спявалі працяжную, манатонную, падобную да галашэння песню. Мінаючы сядзібу Мікалая, яны перапынілі спевы і магутным хорам выгукнулі:
— Хай будзе пахвалёны!
Гэтымі словамі павіталі салдата, што сядзеў на парозе сваёй хаты. Сёння ён не граў на трубе, а з вялікім стараннем і засяроджанасцю стругаў ножыкам драўляныя калодачкі розных памераў, з якіх рабіў скрыпкі ды іншыя цацкі для дзяцей. Здавалася б, цалкам захоплены працай, ён, аднак, увесь час скоса паглядаў на людзей, што праходзілі па дарозе. Можа, каго-небудзь чакаў. Пачуўшы харавое вітанне грабельніц, ён падняў галаву, адказаў: «На векі вякоў!» і, хуткім позіркам акінуўшы грамаду кабет, затрымаў вочы на той, якая, адлучыўшыся ад таварышак, ішла на некалькі крокаў за імі, адна. Не была яна такой статнай і прыгожай, як іншыя. Нават тыя, хто быў з ёй аднаго веку, выглядалі намнога мацнейшымі за яе, жвавейшымі і нейкімі больш упэўненымі ў сабе, што адбівалася ў іхніх рухах і на іхніх тварах. Адпрацаваўшы цэлы дзень, яны не стаміліся, а развесяліліся надзеяй заробку і мажлівасцю паспяваць сабе разам на свежым паветры, на шырокіх палях. Гэтая не спявала.
— Гэй, Хрысціна! — паклікаў Мікалай.
Мог бы яе і не зваць, бо яна сама скіравалася да ягонай хаты. Грабельніцы, спяваючы ўвесь час, пайшлі далей, яна ж стала перад салдатам, які сядзеў на парозе. Худая постаць яе і сухі профіль твару пазначыліся на цёмнай асноведзі хаты, граблі нерухома тырчалі над яе плячамі і галавой. Мікалай з узнятым тварам глядзеў на яе.
— Што ж так пляцешся, як бы ад работы нежывая? — пачаў ён. — Дурная! Паспявала б сабе з іншымі, табе б зараз весялей стала.
Кабета паківала галавой і падперла далоняй шчаку.
— Ой, Мікалай, Мікалай! — сказала яна. — Ці ж такой, як я, да спеваў! Добра спяваці тым, што мужыкоў сваіх і хату сваю і ўсенька па парадку маюць, а мне ў сіроцкай маёй долі не да спявання... Я ўжо, от, з дваццаць гадоў не спявала, хіба толькі хлопцам маім альбо чужым дзецям да сну ці для забавы... Больш ніколі, далібог, больш ніколі!
— Дзіўная ты баба, — пачаў Мікалай, але яна ўжо, разгаварыўшыся і адчуваючы асаблівы давер да разумнага салдата, нерухомымі вачыма ўзіраючыся ў прастору, вяла далей сваё:
— Не мяне дружкі на дзяжу садзілі, не мне да шлюбу спявалі, не я залацістае збожжа жменямі ў куты мужавай хаты кідала... Не так я жыла, як іншыя, і не так зараз, як іншыя, па гэтым свеце хаджу...
— Годзе ўжо, годзе! — перапыніў Мікалай. — От, хочаш, можа, навіну пачуць? Ад пана хадваката сёння ліст атрымаў!
Кабета ў імгненне вока змяніла паставу і выраз твару. Выпрамілася, некалькі разоў пераступіла з нагі на нагу, вочы яе загарэліся, граблі раптоўна закалыхаліся над галавой.
— Пісаў! Пра Піліпку, можа, пісаў! Езус! Кажыце! Што з маім сыночкам любімым будзе?
Мікалай, беручыся зноў стругаць калодку, флегматычна адказаў:
— А што павінна быць? Добра будзе. Застанецца ў Ангродзе і ў Грынькі на зіму яго прышлюць.
Граблі Хрысціны зваліліся на зямлю. З крыкам радасці кінулася яна да яго, як быццам хацела пацалаваць ягоныя рукі.
— От, ужо баба і ўзрадавалася! — злёгку адсоўваючыся, цягнуў Мікалай. — А яшчэ няма чаго. Яшчэ дэкрэт не выйшаў.
— Не выйшаў! — выпрамляючыся зноў і скрыжаваўшы рукі, паўтарыла жанчына.
— Ужо б ён і выйшаў... Толькі там адзін хафіцэр ёсць... такі шэльма, што не дазваляе... Не дазваляе і не дазваляе... Што яму зрабіць? Колькі ўжо пан хадвакат яго напрасіўся, колькі ўжо да яго нахадзіўся... «Не дазволю», кажа... «Няхай, кажа, Піліп вандруе туды, куды яму прызначана. Ці ж я, кажа, сына свайго за яго туды пашлю, га?» От што ў пісьме пана хадваката напісана!
— Вы ж, Мікалаю, казалі, што добра будзе... — моцна сціскаючы рукі, шапнула кабета.
— Калі захочаце, дык, можа, яшчэ і будзе добра, — скрыплючы ножыкам па дрэве, адказаў салдат. Потым узняў галаву, сціснутымі пальцамі правай рукі даткнуўся некалькі разоў да левай далоні. Хрысціна, уся душа якой перамясцілася ў вочы, гэты жэст зразумела.
— Зноў грошы!
— А ты, баба, што думала? Што ў такім вялікім горадзе такі важны інтарэс за некалькі дурных рублёў можна зрабіць? От, не толькі што, але яшчэ і пан хадвакат сам сваіх пяць працэнтаў не ўзяў... дальбог, не ўзяў... Усенькія аддаў... А там спраўкі, а там штэмпелі, а там пасведчанні ад дактароў, што хворы, а то таму ў руку ўсунуць, а то гэнаму... так грошы і разышліся, а зараз, што з тым хафіцэрам рабіць? Можна зрабіць, але зноў грошы трэба... Можна і не зрабіць, дык што ж? Вялікая бяда! Павандруе сабе Піліпка туды, дзе і я быў... Ой, ой! Не вялікі пан! Паляжыць сабе, як я, у лазарэце на жоўтую трасцу і абсыпле яго, як мяне, высыпкай такой вялікай, як боб, рукі сабе адмарозіць так, што распухнуць яму, як падушкі, ці вушы яму згніюць ад той высыпкі і паадвальваюцца... Ці ж я такога не бачыў! Ну дык што? Вялікая бяда! Можа, і выжыве, а як не выжыве, дык памрэ... і косці ягоныя, гэй, гэй, далёка пахаваюць... Толькі крукі ды вароны на магілку ягоную залятаць будуць, а ты над ёй не заплачаш, бо не ўбачыш яе ніколі. Вялікая табе бяда!
Хрысціна стаяла як укапаная. Унутраная барацьба адбівалася на яе твары праз нахмураныя маршчыны на лбе і моцна сціснутыя вузкія бледныя вусны. Абаперлася шчакой на далонь і глядзела ў зямлю. Праз хвілю ціха, як быцца сама сабе, пачала казаць:
— Бледненькі быў і далікатны такі ад нараджэння, а такі ласкавы і рахманы, як ягнё. Бывае, Антосік часам не паслухае маці, а ён... ніколі! Ручкамі мяне за шыю, бывала, абдыме і кажа: «Ужо я табе, мама, ніколі згрызоты не зраблю, твая доля і так горкая...»
Салдат, нацягваючы паміж дзвюма дзеравякамі ніцяныя струны, маўчаў.
Яна ж зноў пачала гаварыць.
— Вочкі ў яго сіненькія, такія, як тыя кветкі ільну... а хоць слабенькі быў заўсёды, вырас, як тая таполя... Вырас, у войска яго ўзялі, а як мяне ўбачыў, на зямлю перада мной, як перад святым абразом, упаў і калені мне цалаваў. Ой, дзіця ты маё наймілейшае, крывіначка мая, у слязах маіх выгадаваная... сонейка маё бледненькае, кветачка мая, што ж цябе вецер ад мяне ў далёкія старонкі нясе...
Мікалай усё яшчэ слоў яе як бы не чуў і толькі невядома чаму канец яго схіленага над работай носа зачырванеўся яшчэ мацней. Не ўзняў галавы і доўга ані словам да кабеты не азываўся. Урэшце коратка сказаў:
— Рабіце сабе, як хочаце. Мне што да таго.
І гучна высмаркаўся, потым рукавом кашулі правёў па вусах, што ён заўсёды рабіў у хвіліны, калі быў вельмі ўзрушаны. Хрысціна граблі з зямлі падняла і кіўнула галавой салдату на развітанне. Твар яе набыў уласцівы яму выраз змрочнай энергіі.
— Калі грошы прынесці? — спыталася.
— А калі сабе хочаш, — з выразнай неахвотай буркнуў салдат. — Мой хлопец, што ў пана хадваката служыць, заўтра чуць свет назад у горад паляціць.
— Чуць свет і я прыйду, — адказала Хрысціна і дадала: — З Богам, Мікалай!
— З Богам! З Богам!
Застаўшыся сядзець на парозе хаты, ён злажыў рукі на каленях і задумаўся. Хвіліну крывіўся так, як быццам праглынуў нешта вельмі нясмачнае, але потым пагляд ягоны паводле звычкі перакінуўся на той кавалак зямлі, які шырокімі межамі трохкутніка, цягнуўся ад лесу, забіраў у агромністыя абцугі ўсю ягоную невялічкую сядзібу. Ляжала там гэтая любімая, гэтая жаданая зямля, якая ў шэрані змроку яшчэ зелянела парам і залацілася ад даспяваючага жыта. Мікалай перастаў крывіць вусны, а замест гэтага склаў іх для свісту. Хвіліну пасвістваў сабе, можа быць, пайшоў бы ў сваю хату па трубу, але не мог яшчэ пакінуць свайго месца. Яшчэ кагосьці чакаў, бо ўсё паглядаў на дарогу. Урэшце дачакаўся. Запозненая фурманка з сенам павольна сунулася да ягонай хаты. На версе фурманкі сядзеў чалавек, які павітаўся з ім:
— Хай будзе пахвалёны!
— На векі вякоў! Ясюк?
— А я!
— Як будзе ў цябе час, прыйдзі сёння пагаварыць са мной... толькі абавязкова сёння... чуеш?
— Добра. Чаму не. Прыду! — сваім спакойным, трохі лянівым голасам адказаў парабак, а паколькі было ўжо позна, сцебануў коней і трошкі хутчэй са сваёй фурай пацягнуўся ў фальварак.
У фальварку гаспадарыў сёння сам Бахрэвіч. Усё ўжо як трэба агледзеў, на каго належала, накрычаў, што трэба было пералічыць, пералічыў, а цяпер перад домікам, дзе жылі намеснік і арандатар, аддаваў работнікам і работніцам заробленую імі плату. Сядзеў на табурэце, а на каленях трымаў два мяшочкі дробных манет. Намеснік і арандатар дапамагалі яму лічыць і раздаваць грошы, касцы і грабельніцы бралі іх, кланяліся і казалі: «Хай будзе пахвалёны!» і па адным ці грамадкамі пакідалі фальварак. Сярод грабельніц была і Хрысціна. Узяла грошы і таксама адышла, аднак не да чацвертака, а да аборы, за якой і схавалася. Ля плота стаяў асядланы ўкормлены конь аканома. Калі ўсе справы былі скончаныя і распараджэнні аддадзеныя, намеснік адвязаў ад плота коніка і прывёў яго да начальніка. З Бахрэвічавых рухаў і з выразу ягонага твару можна было здагадацца, што ён вельмі спяшаўся. Прычына гэтай спешкі была зразумелая. Мадзя жахліва не любіла гэтых паездак у Вульку, дзе жыла Хрысціна, і калі там затрымліваўся крыху даўжэй... дык што ж, хоць і нічога там не было — дома чакала мятла! Сёння ж работы тут у яго было шмат, і за брамай ён збіраўся ўжо пусціць каня на поўны галоп, як высунулася з-за стадолы і заступіла яму дарогу Хрысціна. У летнім празрыстым змроку ён пазнаў яе адразу. Не ў пару яна з'явілася. Калі ж, аднак, напаўголаса паклікала: «Пане, пане, пачакай, крышку», затрымаў каня і трошкі злосна адгукнуўся.
— Добры вечар, Хрысціна! Ну і чаго ж ты зноў хочаш?
Не хацела гаварыць з ім на фальварковым дзядзінцы, але тут заступіла яму дарогу, бо саромелася гаварыць з ім на людзях. Гады ішлі, яе твар састарэў, яго дочкі і яе сыны дарослыя! — што ўжо там! Саромелася — і ўсё! Здавалася ёй, што не толькі людзі, але дрэвы і птушкі з іх смяяліся б: «Кінуў! Узяў і кінуў! З двума байструкамі кінуў, а баба яшчэ лётае за ім!» А яна за ім ніколі не бегала, ніколі, з таго часу, як яе з-пад сваёй страхі выправіў і іншую ўзяў за жонку. Лепш бы яна пад зямлю правалілася, чым бегаць за ім. Толькі ў сіроцкім яе жыцці без сваякоў і зычліўцаў з двума хлопцамі на карку здараліся сітуацыі, у якіх патрэбна была ёй апека і парада, і даўнія, даўнія ўспаміны, што ўсё яшчэ час ад часу ўсплывалі на дне яе душы, штурхалі яе да яго, па ягоную апеку і параду. Цяпер, калі ён сядзеў на кані, стройны, крамяны, моцны, у доўгім да каленяў адзенні і зграбнай шапачцы на галаве, яна стаяла каля ягонага сядла худзенькая, нясмелая, босая, з пасмамі валасоў, што выбіваліся з-пад вылінялай хусткі на маршчыністы, завялы лоб. Нясмела і прыцішаным голасам расказвала яму свой вялікі клопат. Ці той хадвакат з Ангроду, той Капроўскі сапраўды можа выратаваць Піліпку, ці не? Ці не прападуць яе грошы? Ці даваць яму іх больш?
— Вы, пане, ведаеце гэтага хадваката. Ён нядаўна ў вас гасціў. Мікалай яго ведае, а Мікалай то ўжо вельмі разумны і добры чалавек... але, вядома, чалавек памыліцца можа... Што мне рабіць?
Бахрэвіч пра таго адваката, якога ведаў Мікалай, меў самае добрае ўражанне. Можна нават сказаць, што ягоны розум, адносіны, элегантнасць абуджалі ў ім пэўную павагу. Лічыў яго, зрэшты, ужо амаль сваім зяцем. Але, нягледзячы на неспакой, цярпліва выслухаў кароткія пытанні жанчыны і лагодна сказаў тое, у чым сапраўды быў абсалютна перакананы, а менавіта, што больш спрытнага і больш уплывовага адваката, як Капроўскі, не толькі ў Ангродзе, але і на ўсім белым свеце няма. Калі ўжо што-небудзь у чыім-небудзь інтарэсе і можна зрабіць, то ўжо ён сапраўды зробіць, але без грошай на свеце нічога не робіцца. Колькі ён іх ад Хрысціны запатрабаваў, колькі яна іх мела і магла яму даць, не спытаўся, як таксама не падумаў пра тое, ці і праўда магчыма праз якія-небудзь захады затрымаць у родных мясцінах хлопца, якога кудысьці высылаюць. Але хіба каб дзень і ноч над гэтым раздумваў, усё роўна выйшла б тое самае. Проста зусім не ведаў, было гэта мажліва ці немажліва. Здавалася яму: чаму ж не? За грошы, ды з такім спрытам, які ёсць у Капроўскага, і яшчэ з такімі сувязямі ўсё можна зрабіць. Сказаў гэта Хрысціне і з вышыні свайго сядла, гледзячы на яе спытаўся:
— Што? Як табе там? Не надта дрэнна з Ясюкамі жыць? Га?
Яна не адказала. Як ніколі не бегала за ім, ніколі не расказвала яму, як ёй жылося: добра ці дрэнна. Пыталася часам пра што-небудзь, пра які ратунак для сына, папрасіла, і годзе! Што ёй з таго, што яму раскажа? Ці ж ён яе пашкадуе? Не пашкадаваў маладой, то цяпер састарэлай тым больш шкадаваць не будзе!
— Дабранач, Хрысціна! — развітаўся ён, ад'язджаючы.
— Едзьце, пане, шчасліва! — адказала яна, але не адышлася.
Ён пусціў каня хуткім галопам і, моцна трымаючыся ў сядле, аддаляўся і знікаў ва ўсё больш густым змроку. У паветры паступова сціхаў тупат конскіх капытоў. Яна, падпёршы далонню шчаку, стаяла ўсё на тым самым месцы, дзе толькі што размаўляла з ім. Да зорак, якіх ужо шмат засвяцілася на небе, вачэй не ўзняла. О, не! Глядзела ў зямлю, у зямлю, змочаную расой, як слязамі, у зямлю, на якой вырасла, як адзінокая травінка, людзям для патаптання, для сораму і клопату. Успаміны, якія на дне яе душы пад тоўстым пластам клопатаў, сораму і працы ўвесь час затоена жылі, пры тупаце конскіх капытоў, які ўсё аддаляўся і аддаляўся, цяпер разварушыліся і разбалеліся. Апушчаныя да зямлі яе вочы былі сухія, але пад грубай кашуляй, у запалых грудзях расплакалася незагойная рана. Некалькі разоў яна ціха паўтарыла:
— Едзьце, пане, шчасліва! Едзьце, пане, шчасліва! Едзьце шчасліва! З Богам!
І былі гэтыя словы, як дараванне і блаславенне.
Раптоўна ў яе вачах паўстаў воблік маладога хлопца: стрыжанага па-салдацку, бледнага і хударлявага, з вачыма, падобнымі да кветак ільну. Нявольнік толькі, і нічога больш. Сумны, як бы трошкі заплаканы, і кавалак салдацкага шыняля засвяціўся металічным гузікам. Хрысціна сарвалася з месца і подбегам рушыла да чацвертака. Зараз у яе душы нічога не было, апрача тысячу разоў паўтаранага слова: сын! сын! сын! сын! — і радасць, якая кружылася наўкол гэтага слова, бо яго можна выратаваць. Бахрэвіч сказаў, што можна і што той хадвакат — вялікі чалавек... Яна і перад тым сама сабе думала, што калі Мікалай так кажа, то, пэўне, праўда, але Бахрэвіч лепш яго ведае і яшчэ разумнейшы за Мікалая, а тое самае гаворыць.
У чацвертаку, як толькі павячэралі і заснулі дзеці, Ясюк падсеў да жонкі, якая ўсё яшчэ нездаровая сядзела на адзіным тут ложку, засцеленым сенам і грубым палатном. Пачалі абое вельмі ціха і ажыўлена гаварыць. Ясюк успамінаў пра Мікалая, ад якога вярнуўся перад самай вячэрай, чухаў сабе патыліцу і цяжкімі сваімі рухамі паказваў заклапочанасць і трывогу. Галена, як было відаць, з нечага цешылася і на нешта мужа намаўляла. Пасля тых нешчаслівых родаў часта кашляла і колькі разоў ішла ў яе з рота кроў. Ясюк гэтага кашлю не выносіў і казаў, што калі яго чуе, то яму пад сэрцам нешта круціць пачынае. «Шруба не шруба, казаў, от так і ўкручваецца пад сэрца». Таму цяпер, калі Галена, пераконваючы яго ў нечым і нечага просячы, зайшлася кашлем, ён устаў і сказаў:
— Ну, добра ўжо, добра! Пайду, занясу яшчэ, рызыкну... Можа, Бог злітуецца і пацеху пашле, а ты, баба, як узрадуешся, дык і выздаравееш...
— А пэўне, — адказала Галена, — мусіць, радасць — гэта наймудрэйшая знахарка... найлепей лечыць...
— Але! — пацвердзіў муж, і яны пераглянуліся. Яна, узрадаваная, усміхалася яму сваімі бледнымі, лагоднымі вуснамі, а ў яго раз'ясніўся прыкрыты цёмнай, густой чупрынай лоб.
— Можа, Пан Бог злітуецца і пашле суцяшэнне! — паўтарыў ён.
Потым, калі Ясюк з жонкай заснулі, Хрысціна і Антосік усунуліся ў камору. Так, як і тры месяцы таму, кабета села на падлогу і адчыніла куфар, а малады парабак, стоячы за ёй, трымаў у руках запаленую лучыну. І так, як тры месяцы таму, паказалася са дна куфра панчоха, ужо толькі на дзве траціцы напханая грашыма. Хрысціна выцягнула з яе спачатку два аркушы паперы, пажоўклыя, складзеныя ў чатыры столкі, спаважна адклала іх убок і пачала лічыць медныя і срэбныя манеты. І гэтаксама, як і тады, Антосік дапамагаў ёй лічыць, але, калі ўжо яна адлічыла патрэбную суму, зазірнуў у глыбіню панчохі і з нейкім ваганнем у голасе сказаў:
— Мама, а тое, што засталося, значыць, ужо маё!
— Тваё, сынку, тваё, — адказала і задумалася на хвіліну.
— Вось табе і пахаванне з ксяндзом і харугвамі! Вось табе і прыгожая труна! Вось табе і крыж на магіле, прыгожы, маляваны! Як сабака жыла, як сабаку мяне і пахаваюць. Ой, Піліпка, Піліпка, на смерць я сабе тыя грошы хавала, на годную смерць, хрысціянскую і магілку прыгожую, каб сорам мне ўзнагародзіла, які я за жыццё піла... Але... Божая воля! Смяротныя гэтыя грошы мае на твой ратунак, дзіця ты маё, аддаю...
Некалькі слязінак скацілася з яе вачэй на медныя і срэбныя манеты. Антосік слухаў яе шэпты з панурым выглядам. Калі яна асцярожна і з пашанай засунула пажоўклыя паперы ў звыклую для іх схованку і бралася ўжо завязваць панчоху, парабак раздражнёна і неяк зласнавата буркнуў:
— Але маіх то ўжо, мама, адсюль не бярыце... Каб там невядома што, не бярыце! Досыць ужо надаваліся Піліпку, хай і мне трошкі застанецца... Усё ж і я ваша дзіця, а не чыё... Чуеце, мама!
Хрысціна паглядзела на яго са здзіўленнем. Вочы хлопца гарэлі такім агнём, якога дагэтуль у іх не бачыла, голас ягоны таксама дзіўна перамяніўся. Хацела палаяць яго за тое, што без належнай павагі азваўся да яе, але апошнія словы яго абудзілі ў ёй шкадобу.
— А чыё ж ты дзіця? — адказала яна. — Вядома, што маё, таксама як і Піліпка. На абодвух вас я працавала і абодвух любіла... толькі што цяпер той бяднейшы... ты тут і, дзякаваць Богу, здаровы і дужы, а ён слабенькі, недалэнга, і шлюць яго туды, дзе жоўтая трасца і такая высыпка, ад якой вушы гніюць і адвальваюцца... Затое я, бачыш, сынок, яму і аддала ягоныя грошы і свае, што на смерць хавала...
— Але маіх то ўжо не аддавайце, — паўтарыў Антосік і яшчэ дадаў: — А калі аддасце, то вам гэтага да смерці не забуду... Далібог, не забуду!..
— Не аддам, сыночак, не аддам! Толькі гэтыя ўжо пашлю... хафіцэр той згодзіцца і выдасць дэкрэт, што Піліпка на зіму ў Грынькі прыйдзе...
— Ну, добра, і я сам гэтага вельмі б хацеў, — скончыў супакоены ўжо хлопец і дапамог мацеры замкнуць куфар.
Усё гэта адбывалася ў чэрвені, падчас сенакосу, абворвання бульбы, праполкі лёну і пшаніцы. Цяпер, у жніўні, Юрка зноў прыбег да бацькоўскага дому, але бацькі ў хаце не было. Уллянка сказала яму, што старэйшы брат арэ ў полі, а бацька пайшоў да Дзельскіх пагаварыць пра тую зямлю, якую яны прадаюць, а ён хоча купіць. Хата была бітком набітая снапамі высушанага лёну. Стаялі тут яны на лавах і на глінянай падлозе, уздоўж чорных, закурэлых сценаў. Дзяўчына, занятая лёнам, паспешна дала брату міску крупніку і кавалак хлеба. Юрка паеў, наплёў сястры розных дзівосаў пра горад, у якім жыў, а потым сарваўся з лавы, выбег з хаты на дарогу і, пасвістваючы, падскокваючы і абрываючы галінкі з дрэў, кідаючы каменьчыкі на поле, памчаў у кірунку Лясной. Досыць хутка, бо, можа, праз гадзіну, вярнуўся да роднай хаты. Вяртаўся ён з іншым настроем. Ногі ледзь перастаўляў, як быццам бы было яму гадоў пад восемдзесят, надзімаў вусны з выразам разгневанасці і пакрыўджанасці, вочы ў яго распухлі ад плачу, каўнер кашулі быў падзёрты і адна шчака была апухлая і чырвоная, як быццам бы ад аплявухі. Усунуўся ў хату, як злодзей, стаў каля дзвярэй і, прыклаўшы кулакі да воч, зарумзаў. Шапка звалілася з ягонай галавы, валасы былі ўскудлачаныя.
Уллянка, якая паліла ў печы, убачыўшы яго такім, крыкнула:
— А што гэта такое? На каго ты падобны? Чаго плачаш? Ці цябе хто набіў?
— Забіла! — усё яшчэ прыціскаючы кулакі да вачэй, заенчыў хлопчык. — Зусім забіла!
Дзяўчына агледзела яго з галавы да ног.
— Хто цябе забіў? — спыталася.
— Тая ведзьма з Лясной... Бахрэвічыха... — заенчыў зноў.
— А чаго ты ў Лясную лятаў?
— З лістом ад гаспадара... Каб ён так свету не бачыў, як ён мяне туды паслаў... гу, гу, гу...
І ён зноў заплакаў. Дзяўчыне стала шкада брата, і яна раззлавалася на Бахрэвічыху. Сваімі чырвонымі рукамі прыгладзіла ягоныя валасы, спарадкавала каўнер і, пасадзіўшы на лаву, дзеля суцяшэння прынесла яму з каморы дзве жмені сланечнікавых семачак, якія высыпала перад ім на стол.
— Еш, — сказала, — ну, еш, а не раві! Бацька зараз прыйдзе, а ты пакуль раскажы мне, як гэта сталася...
Яна вярнулася да печы гатаваць вячэру, а Юрка, лушчачы і з'ядаючы смачныя зярняткі, паволі супакоіўся, пачаў спачатку жаласлівым, а потым ужо весялейшым голасам расказваць сястры, як усё было.
А было гэта так.
У малой гасцёўні Бахрэвічаў дзве паненкі сядзелі, як звычайна, ля двух вокнаў. Паколькі ў той дзень аніякіх гасцей не чакалі, то яны не прышпілілі сабе на галовы валікі, а на таліі не прывязалі турнюры. Тоўстыя, прыгожыя косы ападалі на белыя блузкі, аздобленыя вышыўкай і карункамі сваёй работы. Як звычайна, седзячы ля акна, паводле выразу маці, «калупаліся». Рузя паднаўляла фальбоны і буфы на святочнай сукенцы. Карольця вельмі старанна абшывала нейкую яркую стужку бліскучымі пацеркамі. І сапраўды, трэба было яркае адзенне, каб ажывіць трошкі прывялую і бледнаватую ў апошнія месяцы скуру дзяўчыны. Яна зусім была на сябе непадобная. Свежасць, як і радасць, знікла з яе твару. Яе вочы з сінімі кругамі мелі часам выраз вялікага смутку, а часам увогуле напаўняліся слязамі. Яна ўздыхала, ловячы іголкай рассыпаныя па стале пацеркі. Тоўсценькая і румяная, як і раней, Рузя часам пазірала скоса на сястру і думала: «От, узяў і кінуў! Дурыў, дурыў і кінуў! А Карольця такая дурная, што перажывае па ім. Я б ужо даўно ў вочы яму плюнула і не азірнулася!»
Раптам Карольця, зірнуўшы ў акно, зачырванелася і саскочыла з крэсла. Сумныя вочы яе бліснулі радасцю. Яна ўбачыла Юрку, што стаяў пад плотам сярод зараснікаў акацый і барбарысу, што ўтваралі на дзядзінцы дзве густыя цяністыя клумбы. Ён стаяў у ценю акацый, бэзу і барбарысу на тым самым месцы, дзе ў той сакавіцкі вечар Хрысціна чакала Бахрэвіча, каб прасіць у яго рады для няшчаснага Піліпкі. Юрка, таксама, як і яна, не спускаў вачэй з вокнаў дома, толькі што вочы малога распусніка блішчалі свавольна і нахабна. За два гады службы ў Капроўскага ён многаму навучыўся: цудоўна разумеў значэнне свайго пасланіцтва і, гледзячы ў вокны аканомскага дома, падміргваў ім, пацешна крыўляўся і рукавом швэдара закрываў свой насмешлівы рот. Карольця яго добра ведала, як ведала і тое, дзе ён цяпер служыць. Таму, убачыўшы яго праз акно, раптоўна зачырванелася, радасна бліснула вачамі і як страла вылецела на дзядзінец. Выбегла з пакоя і Рузя, але не на дзядзінец, а ў парабкоўскую хату, што знаходзілася на другім баку дома.
— Мама! Мама! — клікала яна прыцішаным голасам. — Калі мама хоча адкрыць Карольціну таямніцу, то ідзіце зараз на дзядзінец... там лякайчук кузена Людвіка да яе прыйшоў...
У парабкоўскай хаце дзве дзеўкі білі масла і ціснулі сыры. Бахрэвічыха ўласнымі рукамі секла траву для свіней. Пачуўшы паспешлівы шэпт дачкі, у якой гарэлі вочы ад цікаўнасці, кінула на зямлю жалезны сякач і пабегла да дзвярэй.
«Гэтая Рузя спрытная дзяўчына! Заўсёды дазнаецца што-небудзь пра бацьку, сястру ці парабкаў і мігам мацеры данясе. Карольця дык ніколі не была здатная на такія рэчы. Толькі румзаць умее. Вось і зараз! Чытае нейкі ліст, а слёзы, як боб, на паперу падаюць».
У Бахрэвічыхі, што глядзела здалёку на бледны твар дачкі, па якім з-пад спушчаных павек каціліся слёзы, сэрца сціснулася ад жалю і трывогі. Але, як заўсёды, далікатныя і трывожныя пачуцці выклікалі ў яе прыліў крыві да твару і невытлумачальную злосць. Яна выглядала проста страшнай, калі на дыбачках, асцярожна абходзіла зялёную клумбу, каб падкрасціся да Карольці і Юркі ззаду і ўрэшце раскрыць тую таямніцу, якая вось ужо некалькі месяцаў стрэмкай сядзела ў яе сэрцы. Як звычайна пры гаспадарскай працы, была яна босая і раскудлачаная, у кароткай спадніцы і кофце, залітай маслянкай. Убор гэты, аднак, дазваляў выяўляцца ўсім яе магутным формам. Як гром з яснага неба ўпала яна на Карольцю і Юрку, хлопца ўхапіла за каўнер, а ў дзяўчыны вырвала з рук ліст. Дзяўчына так напалохалася, што ажно асунулася на траву і, закрыўшы далонямі твар, як быццам акамянела ў роспачы. Юрка колькі разоў крыкнуў і таксама скамянеў з шырока адкрытым ротам і вытарашчанымі вачыма. Магутная Мадзя, трымаючы адной рукой хлопца за каўнер, другую руку з лістом паднесла да твару. Хоць і была яна магутная, аднак плечы яе ўздрыгвалі ад хвалявання. Была яна калісьці адукаванай, і таму пісаныя літары досыць бегла магла чытаць, а Капроўскі меў почырк буйны і выразны. Усяго за некалькі хвілін прачытала яна гэты кароткі ліст і дазналася з яго пра вялікае, вялікае няшчасце сваёй дачкі. Як на далоні ўбачыла ўсё... Роспачным голасам закрычала:
— Божа мой! Божа мой! Божа мой міласэрны!
Страшны боль скрывіў яе твар, вочы наліліся крывёй і слязамі — і яна пачала лупцаваць хлопца, якога трымала за каўнер. Яе гнеў, падаграваны адчуваннем болю, здавалася, не меў межаў. Насуперак сваёй звычцы, яна зусім не крычала, а толькі са сціснутымі зубамі біла няшчаснага пасланца, драла яго за валасы і вушы, ірвала на ім адзенне. Яна магла б яго забіць, калі б не вяртлявасць хлопца, які, як вуж, выгінаўся ў яе руках. Уратавала яго і з'яўленне на полі бітвы Рузі, якая, не шкадуючы сваіх плячэй і атрымаўшы ў спадчыну ад маткі гэткую ж магутную сілу, пачала хапаць яе за рукі. Больш ніхто на Юркавы крыкі не прыбег. Мужчынскае насельніцтва фальварка было ў аборы альбо на полі, фальваркоўскія ж дзеўкі, занадта прызвычаеныя да хавантур, што вырабляла гаспадыня, ужо на іх і не рэагавалі. Але Рузя ваявала з маці бясстрашна і мужна і ўрэшце вырвала з яе рук хлопца, які тут жа стралою кінуўся да брамы. Тады Бахрэвічыха хацела тут жа кінуцца з кулакамі на Карольцю, якая ўсё яшчэ сядзела на траве і ажно задыхалася ад плачу. Але і гэтым разам Рузя смела стала паміж маткай і сястрой. Засланяючы апошнюю сваёй па-маладому пружыністай постаццю, яна казала:
— Хай мама апамятаецца! Хай мама авантур на дзядзінцы не робіць! Я ўжо пра ўсё здагадалася і кажу вам, што крыўдзіць Карольцю не дазволю! Досыць яе ўжо той пракляты баламут пакрыўдзіў. І мяне гэта кампраметуе... і я, можа, праз гэта замуж не выйду, аднак жа не злую на яе, бо мне яе шкада...
І, расплакаўшыся, схілілася да сястры, абняла яе за плечы і, падняўшы з зямлі, ледзьве жывую павяла да ганка.
— Але ж і дурная ты! — шаптала Рузя, падтрымліваючы яе і цалуючы ў лоб. — Ну і дурная! Каб так цалкам паверыць...
— Рузя! — шапнула Карольця. — Ён мой ідэал... анёл...
— Хай яго д'яблы возьмуць! — буркнула сястра і, прыспешваючы крок, дадала, — уцячом ад мамы... дзверы нашага пакоя замкнём на ключ, каб яна не ўвайшла, і раскажаш мне ўсё...
Залітыя слязамі шчырага спачування, яе вочы засвяціліся цікаўнасцю. Мадзя ж тым часам бегала па фальварку, заглядаючы ў аборы і пуні, і да ўсіх, каго сустракала, крычала:
— Дзе гаспадар? Дзе пан?
У сваім узрушэнні яна зусім забылася, што муж паехаў на сесію аканомаў і павінен вярнуцца толькі вечарам. Парабкі і іхнія жонкі паціскалі плячыма, перашэптваючыся між сабой, што Бахрэвічыха, відаць, зусім ужо з глузду з'ехала. І сапраўды, у вялікім сваім болі, змяшаным з яшчэ большым гневам, мела яна выгляд вар'яткі. Уляцеўшы ў хату, яна невядома што ўчыніла б з Карольцяй, але Рузя замкнулася з сястрой на ключ, і цэлыя дзве гадзіны вяла з маці праз замкнёныя дзверы парламенцкія перамовы. Перамовы гэтыя былі зусім непадобныя да тых, што адбываюцца ў законатворчых арганізацыях розных эўрапейскіх краін. Словы, жэсты і гукі былі там цалкам іншыя: і вынікам Рузінага бясстрашша сталася тое, што праз дзве гадзіны Мадзя перастала калаціць у дзверы, лаяцца і крычаць, а асунуўшыся на зямлю пад парогам, пачала прасіць Рузю, каб паказала ёй Карольцю хоць на хвілінку.
— Можа, яна ўжо нежывая... — галасіла. — Езус Хрыстус, можа, той мярзотнік ужо зусім яе забіў...
— Карольця ледзь жывая! — закрычала ў адказ Рузя. — І калі мама будзе яе мучыць, дык і праўда памрэ...
— Рузя, Рузечка! Пусці ты мяне да яе! Яна нічога з раніцы не ела... Ой, бедная мая, бедная! Трэба ёй трошкі пантаку даць! Адчыніце дзверы, бо як не адчыніце, то, Езус Хрыстус, парабкаў паклічу і скажу, каб узламалі... Што гэта такое, ці ж ты мне забароніш уласнае дзіця ўбачыць і суцешыць?
Цяпер ужо Рузя ведала, што дзверы можна было спакойна адчыніць. Пасля бязмежнага гневу настала, як заўсёды, бязмежная чуласць. Праз адчыненыя дзверы Бахрэвічыха ўбегла ў пакой дачок і абхапіла сваімі дужымі рукамі Карольцю, якая хацела асунуцца перад ёй на калені. Дзяўчына і праўда была ў такім стане, які выклікаў толькі спачуванне. Бахрэвічыха, плачучы і сапучы, з енкам узняла яе з зямлі, прыціснула да сваіх грудзей і пачала пакрываць пацалункамі твар і валасы.
— Бедная ты мая, нешчаслівая, загубленая! Ці ж на тое я цябе ледзь не ў птушыным малаку купала, ці на тое я табе такую адукацыю дала...
У гэты час на дзядзінцы загрукаталі колы.
— Бацька! — закрычала Рузя.
— Пантаку ёй дай! — сказала Бахрэвічыха Рузі. — І пільнуй, каб ніводзін волас з яе галавы не ўпаў, бо, калі, барані Божа, што, то цябе так адлупцую...
У гасцёўню яна ўбегла ў тую хвіліну, калі Бахрэвіч пераступіў яе парог з процілеглага боку. Уваходзіў з салодкай усмешкай на пульхных вуснах. Меў для Мадзі добрую навіну: атрымаў ад радцы абяцанне большай, чым звычайна, аплаты, але ледзь толькі зірнуў на жонку, перапалохаўся і затрымаў свой крок каля парога. Доўга мусіў услухоўвацца ў бурлівую гамонку кабеты, якая сыпала толькі выклічнікамі, галасіла, сапла, абзывала яго балванам, сляпым недалэнгам, глухім і дурным і, перш за ўсё, благім, нядбалым, нягодным бацькам. Доўга ён павінен быў услухоўвацца ў гэтую гаворку, пакуль зразумеў, што сталася. Калі ж зразумеў, закрычаў, схапіўся за галаву, і, узняўшы ўгору круглы паліраваны кій, з якім звычайна ездзіў і хадзіў, а зараз трымаў у руках, кінуўся да пакоя дачок. Але жонка загарадзіла сабой туды дарогу...
— І не думай! — крыкнула. — Я аблаяла яе і хацела набіць, толькі мне Рузя перашкодзіла... а ты і не думай! Я ёй даравала і злітавалася, што сэрца мне амаль не трэснула... і ты скандалу вырабляць не смей, бо калі зробіш, то я табе таксама зраблю, і такі што... О Езус Хрыстус! Загадай запрэгчы коней і неадкладна выбірайся ў Ангрод... Неадкладна! Да таго нягодніка... Як запрагуць, прыйдзі да мяне перагаварыць... Распараджэнні табе дам, што і як маеш там рабіць... Можа, апамятаецца...
Бахрэвіч далонню стукнуў сабе па лбе.
— Ты, Мадзя... заўсёды маеш розум за нас дваіх! — сказаў. — Бягу, бягу... коней запрагаць! Коней запрагаць!
З гэтымі выкрыкамі ён выбег на дзядзінец і кінуўся ў бок стайні, часам толькі прыпыняючыся на хвіліну, каб, сціскаючыся ад гневу, прамармытаць:
— О! Які лотр, нягоднік, вісельнік!.. Абдурыць дзяўчыну, загубіць яе, а потым не жаніцца... «Не магу з табой ажаніцца», — піша. Пачакай, пакажу я табе, што гэта значыць загубіць дзяўчыну, а потым не ажаніцца з ёю... лотр, нягоднік, вісельнік...
І, бегучы да стайні, грозна размахваў у паветры сваім кіем.
А ў гэты час у доме Мікалая Юрка, цалкам ўжо суцешаны пасля перажытых непрыемнасцяў, весела спажываў радасці вясковага жыцця. Быў ён яшчэ дзіцем, нягледзячы на тую навуку, якую атрымліваў у Капроўскага і якая прыспешвала ягонае даспяванне. Плечы і шчокі балець яму не перасталі, але ён на гэта не зважаў. Зняўшы боты, узлез на гнядую кабылку, якую старэйшы брат толькі што выпраг з плуга, і гайсаў на ёй па дарозе на вялікую пацеху Ўллянцы, якая стаяла тут перад хатай і, адкрыўшы рот, цешылася коннымі практыкаваннямі малодшага брата. Старэйшы ж малаціў у аборы жыта на насенне. Хутка з поля, з боку ледзь бачнага ля лесу фальварка Дзельскіх, пачуўся вясёлы і гучны свіст, а неўзабаве паказалася высокая і тонкая постаць Мікалая, што паблісквала здалёк на сонцы меднымі гузікамі шыняля. Скараючы сабе шлях ад двара Дзельскіх да сваёй хаты, ішоў ён межамі і на ўвесь шырокі прастор насвістваў разгульную салдацкую песню. Радасцю і трыумфам свяціўся ягоны доўгі бледны твар. Набліжаючыся да хаты, заўважыў старэйшага сына, што з цэпам у руках стаяў у дзвярах аборы, Уллянку, што карміла свінню, і Юрку, які вёў за аброць да стайні гнядую кабылку, за якой з падскокам і гучным ржаннем бегла жарабятка.
— Эй, эй! Рабяты! — паклікаў. — Эй, эй, мае вы сіроты! Спачатку Богу, а потым мне, вашаму бацьку, пакланіцеся да зямлі! Не хамы мы ўжо цяпер, а паны, паны сабе на ўсю губу!
Шырокі жэстам намаляваў у паветры паўкруг.
— Гэй, га! — крыкнуў. — Поле наша... і тыя будынкі пад лесам нашы... і частка выгану за будынкамі наша... Гэй, га!..
Нагой аб нагу прыстукнуў, рукі ў бокі ўзяў і з выразам неапісанай любасці на твары аглядаў поле — далёка-далёка, ажно да цёмнай стужкі лесу. Дзеці цудоўна зразумелі значэнне ягоных слоў. Закончыў торг з Дзельскімі, набыў ад іх не толькі гэты ўрадлівы клін зямлі, але яшчэ і фальварковыя будынкі, што стаялі ля самага лесу, і добры кавалак выдатнай пашы. З распрамененымі тварамі падыходзілі да яго дзеці і з вялікай пашанай цалавалі ў руку. Юрка аддаў яму ліст ад Капроўскага, які ён, як звычайна, уздзеўшы на нос вялікія акуляры, доўга чытаў пры акне. Праз паўгадзіны яго зноў ужо не было ў хаце. Энергія былога салдата стомы не ведала. Напачатку пайшоў у Грынькі, дзе доўга размаўляў з Ясюковым дзядзькам Паўлюком, потым напаткаў Ясюка, што вёз з поля фуру гароху, і, затрымаўшы яго на дарозе, успёршыся на воз, нешта шаптаў парабку так ціха, каб іншыя парабкі, што пад'язджалі таксама з фурамі гароху, нічога не маглі пачуць. Урэшце падаўся туды, дзе жанчыны, сярод якіх была і Хрысціна, рвалі буракі. Там затрымаўся даўжэй і вярнуўся дадому амаль на заходзе сонца. З'еўшы вячэру, Мікалай сеў на парозе хаты і прылажыў да вуснай сваю трубу. Працяжныя і сумныя, а часам абрывістыя і кароткія гукі ягонай трубы доўга ў той вечар парушалі цішыню сонных палёў...
У гэтай вячэрняй цішы, сцяжынкаю, што вілася па разлеглым іржышчы, ішла да фальварка Хрысціна. Кабеты, што ў той дзень працавалі разам з ёй, пайшлі сабе гасцінцам, што вёў да вёскі, яна ж захацела пайсці пустым полем. Цэлы дзень, сагнуўшыся да зямлі, рвала яна буракі, а цяпер ад тых слоў, што сказаў ёй Мікалай, галава яе гарэла агнём, а па скуры праходзілі халодныя дрыжыкі. Хутчэй спадзявалася смерці, чым таго, што чула. Грошы! Яшчэ грошы! І шмат, як мага больш. Столькі, колькі мае, альбо столькі, колькі мець іх можа. Інакш і Піліпка прападзе, і тыя грошы, што ўжо выдала дзеля ягонага ўратавання, таксама прападуць. Праз тры дні канчатковы дэкрэт пра Піліпку павінен выйсці. Той упарты хафіцэр ужо даў сябе ўлагодзіць, але зараз новая бяда! Пан хадвакат напісаў да Мікалая, што прыехалі нейкія рэвізоры, значыць, вайсковыя рэвізоры, важныя генералы, якія ўвесь інтарэс сапсуць могуць. Адзін з тых рэвізораў называецца правасхадзіцельства, а другі сіяцельства, што ўжо з'яўляецца ацэнкай найвышэйшых у свеце годнасцяў. Калі б яны не прыехалі, то ўжо ўсё было б добра, але ўзялі і прыехалі, а без іхняй згоды нічога адбыцца не можа. Пан хадвакат тады да Мікалая напісаў, што калі баба дасць грошы, то ён бярэцца і з правасхадзіцельствам і з сіяцельствам пра інтарэс пагаварыць, а калі не дасць, то ён ужо нічога не парадзіць, ад усяго гэтага рукі ўмывае і праз тры дні выйдзе дэкрэт, каб паслаць Піліпку туды, дзе вось нядаўна адзін са знаёмых Мікалая ўсе лёгкія з сябе выплюнуў. «Далібог, казаў Мікалай, на сухоты ад марозу захварэў і як пачаў пляваць, так яму ўсе лёгкія праз горла і вылецелі...»
— Божа! Будзь літасцівы да мяне грэшнай! — зашаптала кабета, што ішла вузкай сцежкай сярод іржышча.
Грошы! Адкуль жа яна іх возьме! Іх жа ўжо зусім няма, бо тыя, што ў скрынцы на дне панчохі яшчэ засталіся, гэта ўжо не яе ўласнасць. Яны ўжо Антосікавы. Шкада ёй было і Антосіка. За што ж яго павінна была крыўдзіць? І ён жа таксама быў яе дзіцяткам, як і той. І калі б ягонае дабро на карысць таго, другога, забрала, то гневаўся б на яе вельмі. Ён жа і сам сказаў пра гэта! Любілі яе сыночкі да гэтага часу і слухаліся ва ўсім: цяпер старэйшага так ці інакш, але доўга каля яе не будзе, а гэты як разгневаецца і сэрца да яе страціць, то што тады будзе? От, і апошняе сонейка яе на гэтай зямлі згасне. І так дрэнна, і гэтак нядобра! Што ж тут рабіць?
— Божа, будзь літасцівы да мяне дурной!
Каб жа было з кім парадзіцца! Мікалай мудры і добры, але чужы, сэрца яму ад яе вялікага клопату не баліць. А каму ж забаліць? Ясюк таксама добры чалавек і памяркоўны, але што ён можа ёй дарадзіць?.. У яго такі самы розум, як і ў яе... З Антосікам пра гэта і не загаварыць. Не дазволіць ёй узяць тых грошай, па вачах ягоных тады здагадалася, што не дазволіць. Больш ужо не прыдумае, да каго пайсці і папрасіць рады, нізашто не прыдумае. Жывой душы роднай на гэтым свеце няма. Крэўныя нейкія ёсць у Грыньках, але што гэта за сваякі! Далёкія і даўно ўжо яе, бедную, і знаць не хочуць. Больш нікога, нікога свайго на гэтым свеце няма.
— Божа, будзь літасцівы да мяне, сіраты!
Бахрэвіч? Два ж месяцы таму пыталася яна ў яго, ці можна ўжо да канца таму хадвакату верыць? Сказаў, што можна. Значыць, можна. Значыць, калі б цяпер яму гэтыя грошы паслала, то ўжо дакладна Піліпка войска сваё ў родных краях адбыў, да Грынек на зіму на пастой прыходзіў і не вандраваў бы на канец свету, дзе такія страшныя маразы і хваробы. Значыць, бледненькі яе хлопчык з вачыма, як кветкі льну, здалёк выцягвае да яе рукі і кажа: «Калі захочаце, мама, то выратуеце мяне, а калі не захочаце, то не выратуеце. Антосік здаровы і дужы, грошы свае будзе мець, а ў мяне ўжо зараз ані грошай, ані сілы ў жываце няма. Пайду на край свету, дый згіну!»
Яна прысела на камень, бо ад вялікай унутранай барацьбы аслаблі ногі. Змрок ападаў на разлеглае іржышча, на цёмным небе загараліся зоркі, пах палявых кветак і свежай саломы напаўняў паветра, у якім здалёк ад Мікалаевай хаты плылі гукі трубы, сумныя, працяжныя, і як быццам кагосьці ўсё клікалі і клікалі...
Так і там, дзесьці на краі свету, салдацкая труба клікала Піліпку: «Хадзі сюды ад маці і роднай вёскі, ідзі сюды на смутак! Ідзі сюды на пакуты! Хадзі сюды на марную пагібель!»
А ён ідзе па шырокім свеце, па чужым свеце, ідзе малады салдацік, бледненькі і гонкі, як таполя, з вачыма, падобнымі да кветак льну... Труба яго кліча, а ён ідзе... Бацьку не ведаў, але на маці азіраецца і кажа: «Не выратавалі мяне, мама, ой, не выратавалі мяне, сірату, які свайго бацькі не ведаў!..»
А вось і вароны і чорныя груганы хмарай навіслі над далёкай магілкай, над жоўтай магілкай, без крыжа і травы... Навіслі вялікай хмарай вароны і чорныя груганы над магілкай бледненькага хлопца, маладога салдаціка і каркаюць, каркаюць, каркаюць... А салдацкая труба грае і грае, грае і грае... да мацярынскага сэрца яна грае... «Ой, перакінься ты, маці, у гругана ці варону і ляці на край свету, над магілкаю сына закаркаць: «Вечны адпачынак!..»
Сарвалася з каменя. Цяпер ужо толькі адно жаданне засталося ў яе душы: убачыць Піліпку. Вырашыла пайсці ў Ангрод. Пабачыць Піліпку і пагаварыць з хадвакатам.
«Пагавару з ім сама, — думала, — рукі і калені яму пацалую, каб ужо за тыя грошы, што дала, зрабіў інтарэс, а больш не жадаў...»
Чула сёння, як Паўлюк Гарбар, Ясюкоў дзядзька, казаў другому селяніну, што пасля поўначы выправіцца ў Ангрод, каб пагаварыць з хадвакатам. Пойдзе ён пешшу, бо каня цяпер ад плуга забраць не можа... яна сыдзецца з ім дзе-небудзь на дарозе і разам павандруюць у горад да хадваката...
Але... ці ўзяць з сабой Антосікавы грошы, ці не ўзяць? Можа б, лепей не браць? А можа, на ўсялякі выпадак узяць?
Ноччу, калі ўжо ў чацвертаку ўсе спалі і Антосік хроп ля печы на сенніку, Хрысціна спаўзла з печы і босая, на дыбачках, пачала красціся да дзвярэй каморы. Згорбленая, скурчаная, зладзейскім крокам увайшла туды, сын гэтым разам ёй ужо не свяціў лучынай. Як зладзейка, паціху ў цемры адчыніла куфар, намацала на дне яго панчоху з грашыма і, не развязваючы яе, схавала за пазуху. Шчокі як гарэлі, рукі трэсліся. Яна ніколі ў жыцці не крала. Цяпер ёй здавалася, што абакрала яна роднага сына.
— Божа! Будзь літасцівы да мяне грэшнай!
ІV

Каля адзінаццаці гадзін раніцы невялікая вітальня Капроўскага была запоўнена людзьмі. Юрка, які да ўсходу сонца вярнуўся ў горад і ў дзвярах кватэры сутыкнуўся са сваім гаспадаром, які такой парой таксама вяртаўся дадому, сядзеў цяпер на сенніку надзьмуты, раскудлачаны, з распухлымі ад слёз вачыма. Чысціў элегантныя чаравічкі свайго гаспадара і ўсё яшчэ румзаў. І сапраўды было яму чаго плакаць! Тры мілі туды і назад за няпоўныя суткі прабег, нарваўся на Бахрэвічысіну цяжкую руку, а калі Капроўскі дазнаўся пра прыгоду з лістом, дык не толькі не даў абяцанага рубля, але яшчэ і вылаяў яго і нацягаў за вушы так, што яны і дагэтуль гарэлі, як півоні. Непрычасаны, з чырвонымі вушамі, босы, бо ногі яму вельмі балелі пасля адбытага падарожжа, чысціў чаравічкі і штохвіліны выціраў сабе слёзы з вачэй рукой, выпацканай у ваксу, з-за чаго шчокі і лоб яго пакрыліся чорнымі разводамі ў выглядзе фантастычных малюнкаў. Чысцячы чаравічкі, плачучы і пакрываючы сабе твар чорнай татуіроўкай, не забываўся ён, аднак, запіхваць сабе ў рот печаную бульбу, якой Улляна яму досыць шмат насыпала ў кішэні штаноў і швэдара. Да людзей, што знаходзіліся ў вітальні, насуперак сваёй звычцы, ён павярнуўся плячыма, яны таксама не звярталі на яго ніякай увагі.
У вітальні апрача Юркі было пяць чалавек. Каля акна стаялі, ціха размаўляючы паміж сабой, два барадатыя жыды. Адзін з іх быў пасрэднікам, які жыў тут у Ангродзе, і выконваў для Капроўскага такую ж самую функцыю, як Мікалай у Грыньках, другі ж — ліхвяром, які прыходзіў у гэтую вітальню часта, каб нагадваць пра працэнты ад пазычаных раней капіталаў — было гэта недзе каля дваццаці працэнтаў у месяц. На фоне старых, запыленых аконных шыбаў схіленыя адна да другой галовы пасрэдніка і ліхвяра абазначыліся двума вострымі профілямі з доўгімі насамі, густымі брывамі і худымі бледнымі шчокамі, дзвюма клінкаватымі бародкамі, з якіх адна была чорная, а другая вогненна-рудая, якія трэсліся ў запале гаворкі. Жыдоўская гаворка, на якой паміж сабой размаўлялі, то ўздымалася часам да гучных гартанных выкрыкаў, то ападала да свісцячага шэпту.
За чорнай спіной пасрэдніка стаяў ля запыленай сцяны высокі, плячысты і загарэлы мужчына ў ботах з доўгімі халявамі і ў простым, але акуратным адзенні. Выглядаў ён заможным засцянковым шляхціцам, але стаяў ціха і цярпліва з таго часу, як пасрэднік прывёў яго сюды, трымаючы ў адной руцэ аўчынную шапку, а ў другой тоўсты скрутак папераў. Галаву звесіў на грудзі, утаропіўшы вочы ў зямлю, цвёрдыя пшанічныя вусы яго варушыліся над вуснамі, ён пра нешта думаў і чакаў.
У процілеглым куце, ля глінянай пафарбаванай у жоўты колер печы, сядзеў на крэсле Паўлюк Гарбар. Гэты ссівелы селянін у доўгай сярмязе і ботах, што моцна пахлі скурай і дзёгцем, таксама трымаў у руках аўчынную шапку і гэтак жа, як і засцянковы шляхціц, звесіўшы галаву на грудзі, думаў і чакаў. Сядзеў і трошкі драмаў, а як толькі жыды, што стаялі ля акна, пачыналі гучней гергетаць, усхопліваўся, уздымаў густую чупрыну і глядзеў на дзверы. Убачыўшы, што нічога не змянілася, зноў апускаў галаву на грудзі і заплюшчваў вочы.
Паміж Паўлюком і дзвярыма, што вялі ў гасцёўню, абапёршыся плячыма аб сцяну, стаяла Хрысціна. На галаве яе была чырвоная паркалёвая хустка, з-пад якой спераду выбіваліся дзве пасмачкі кучаравых, пацягнутых срэбнымі ніткамі валасоў, з-пад кароткай сярмягі і доўгай даматканай спадніцы былі відаць ногі, абутыя ў грубыя, невысокія чаравікі. Гэта быў адзіны яе абутак, які купіла яна пятнаццаць гадоў таму і абувала толькі тады, калі ішла ў касцёл альбо ў горад. Усю дарогу ад Вулькі да Ангрода несла яна гэтыя чаравікі ў руках, і толькі ўваходзячы ў горад, сеўшы на зямлю, усунула ў іх ногі. Зараз, прыпёршыся плячыма да сцяны, схаваўшы рукі ў рукавы сярмягі, думала і чакала. Цёмныя апушчаныя яе павекі кідалі на худыя шчокі цень доўгіх чорных веек, завялыя, сціснутыя вусны былі з выразам цярплівага смутку, на загарэлым ілбе часам варушыліся маршчынкі, нібы выказваючы нейкія ўнутраныя перажыванні і пачуцці.
Цяжкая няўлоўная турбота вісела ў паветры, што запаўняла гэтыя чатыры брудныя сцяны. На сенніку скурчаны, заплаканы хлопчык еў халодную бульбу; жыды неспакойна гергеталі ля акна, матляючы сваімі вострымі бародамі; плячысты і пакорлівы шляхціц, сонны ссівелы селянін і засмучаная, задумлівая сялянка — уся гэтая грамадка людзей, здавалася, дыхала нудой і нейкай неакрэсленай пакутай, якая паволі запаланяла іх. За мутнымі, бруднымі шыбамі відаць быў дзядзінец, з якога веяла тугой і спёкай. На платах і сценах хатак віселі плямы белага яркага святла, чорны дым з комінаў блукаў у паветры, нейкае маленькае дрэўца, запыленае, з рэдкай, паедзенай гусеніцамі, лістотай, самотна стаяла сярод чырвонага камення бруку, якія, здавалася, дыхалі гарачынёй.
Паспешлівыя цяжкія крокі пачуліся на бруку дзядзінца і праз хвіліну ў прыадчыненых дзвярах вітальні паказалася мужчынская галава з коратка пастрыжанымі валасамі, з круглым румяным тварам, на якім свяціліся блакітныя вочы, гнеўна тапырыліся вусы.
— А што? Юрка! Ці твой гаспадар яшчэ спіць?
— Спіць! — не азіраючыся, буркнуў хлопец.
У прыадчыненых дзвярах пачулася раззлаваная кляцьба:
— А каб вас д'яблы ўзялі...
З гэтым няскончаным праклёнам ў вітальню ўваліўся Бахрэвіч. Яго прыход зрабіў пэўнае ўражанне. Жыды перасталі гергетаць і, ацэньваючы, разглядалі яго з ног да галавы, шляхціц, што стаяў у куце, шырока расплюшчыў вочы, Паўлюк кіўнуў галавой у знак прывітання, Хрысціна ж, пачуўшы ягоны голас, пераступіла з нагі на нагу, маршчыны на яе лбе заварушыліся, вусны задрыжэлі, але яна не сказала ні слова, зноў апусціла павекі і яшчэ мацней прыціснулася плячамі да сцяны.
Мужчына ў чорнай тужурцы і камізэльцы, зашпіленай ля горла, з круглым паліраваным кіем у руках, плячысты і румяны, адкормлены ў вясковым простым дабрабыце, здавалася, прыйшоў сюды дзеля таго, каб сваёй прысутнасцю дапоўніць сабраны тут людскі тыпаж. На першы погляд можна было распазнаць у ім вясковага арандатара. Гнеў і нецярплівасць білі ў яго з вачэй. Абапёршыся на кій, ён звярнуўся да Юркі:
— З шасці гадзін хаджу тут і хаджу, не магу дачакацца, каб твой пан устаў з ложка. Ці вы тут у горадзе цэлы дзень спіце?
— Я не сплю, — прабурчаў Юрка.
— А твой гаспадар?
— Часам дык і цэлы дзень спіць...
— Ну, дык дай жа мне хоць табурэтку якую, каб прысесці...
Хлопец устаў з сенніка і тонкім голасам прамовіў:
— То, можа, пан у залу пройдзе... Мой гаспадар заўсёды кажа паноў у залу запрашаць...
Гэтая фраза трошкі ўлагодзіла аканома.
Падабалася яму тое, што Юрка яго залічваў да паноў.
— Ну, дык дзе ж гэта ваша заля? — спытаўся.
А сам сабе падумаў: «Фу! Залю мае! Спрытная бестыя... Да чаго дайшоў... залю мае... вісельнік!»
Юрка расчыніў дзверы. Засцянковы шляхціц, Паўлюк і нават Хрысціна павярнуліся туды тварам і ажно выцягнулі шыі. Перад іхнімі вачыма бліснулі залатыя рамы і люстэркі, палінялыя, але разнастайныя колеры дывана, бронзавыя скульптуркі, што аздаблялі стол... Раты іхнія параскрываліся, вочы заміргалі як бы ад асляплення. У гэты ж момант са спальні пачуўся хрыплаваты, але гучны голас:
— Юрка!
— Бягу! — прарэзліва адгукнуўся хлопец і, ухапіўшы з сенніка вычышчаныя чаравікі, кінуўся за Бахрэвічам у залу, з трэскам зачыніўшы за сабой дзверы. Шляхціц, што стаяў у куце, локцем штурхануў пасрэдніка ў плечы.
— Прачнуўся, — шапнуў.
Паўлюк зірнуў на Хрысціну.
— От, і прачнуўся!
Яна кіўнула галавой і моцна сціснула рукі, засунутыя ў рукавы сярмягі. Жыды загаварылі гучней. Зневажальныя, пагардлівыя ўсмешкі мільгалі на іхніх худых знерваваных тварах, непавага заўважалася нават ва ўздрыгванні вострых бародак.
Капроўскі не заўсёды так доўга спаў. Аднак учора ў яго было столькі прыемных і непрыемных уражанняў, і ён быў імі настолькі змучаны, што спатрэбіўся яму больш доўгі адпачынак. Прыемнасць справіла яму выйграная ў судзе невялічкая, праўда, справа невялікага землеўладальніка, але ж землеўладальніка, а гэта было ў яго практыцы вельмі рэдка і да таго ж было гэта цудоўнай абяцанкай на будучыню. Калі б змог наладзіць адносіны з вясковай шляхтай, го, го! Як бы змянілася ягонае фінансавае і грамадскае становішча. Сялян бы цалкам не кінуў, бо давалі яны яму нядрэнны прыбытак, але разам з тым былі б у яго ганаровыя кліенты, з якімі было б прыемна бавіць час і сярод якіх, можа, лягчэй было б знайсці мажлівасць хуткага ўзбагачэння, таксама як і выгаднай з любога боку жаніцьбы. Таму з асаблівым імпэтам ён займаўся працэсам гэтага чалавека, з якім пазнаёміўся, дзякуючы пасрэдніку Янкелю. На карысць гэтага працэсу старанна расшукаў усе адпаведныя артыкулы закону і скарыстаў усе свае прамоўніцкія здольнасці. І хоць суддзі, звычайна, крыва і падазрона паглядалі і на ягоную асобу, і на ягоныя справы, аднак гэтым разам ён узяўся за працэс так заўзята і спрытна, што выйграў яго. Грошы за гэта атрымаў невялікія, бо да чалавека, хоць колькі-небудзь адукаванага і які ўжо цёрся ў свеце, нельга было стасаваць прыёмы, ужываныя для сялян. Затое шляхціц паціскаў рукі, цалаваў шчокі шаноўнаму адвакату, які выйграў ягоную справу, і абяцаў па ўсёй ваколіцы расказваць пра яго і прысылаць да яго сваіх суседзяў, што таксама вядуць судовыя працэсы. Была гэта ў прафесійнай практыцы Капроўскага, бадай, першая ўдача, але ўдача, якая давала шмат спадзяванняў і адкрывала шырокую дарогу зманлівым лятункам. Уручыўшы значную частку заробку Янкелю, які не пакінуў бы яго ні на секунду, пакуль не атрымаў гэтых грошай, сам з рэштаю падаўся ў цукерню, дзе на малой эстрадзе была ўжо Клара, убраная ў фантастычна-чырвоны касцюм, і невялікая купка мужчын, перад якімі яна па-майстэрску выконвала сваю канцэртную «Willst du spazieren gehen, miau!». Гэтае «мяў» так уздзейнічала на яго, што не акрэсліць словамі, проста іграла яму на нервах і наскрозь працінала сэрца. У гэтую ноч ён не гуляў у карты, бо цалкам быў заняты перамогай, атрыманай над сірэнай з цукерні, якая ўрачыста паабяцала яму застацца ў Ангродзе яшчэ на пару тыдняў. Вяртаўся дахаты ў цудоўным настроі, памахваючы кіёчкам і напяваючы сабе: «мяў, мяў», але вестка пра гісторыю, што адбылася ў Лясной, якую прынёс яму Юрка, прывяла яго проста ў шаленства... З гэтым хлопцам ён бы абышоўся яшчэ горш, калі б не згадаў пра Мікалая. Ведаў, што салдат ажно дрыжыць над сваімі дзецьмі. Калі б пакрыўдзіў ягонага хлопца, мог бы парваць з ім усялякія адносіны, вельмі карысныя для яго. Го, го! Такога Мікалая шмат ягоных калегаў ахвотна ўхапілі б за свайго пасрэдніка. Але не дачакаюцца! Толькі ён адзін умее знаходзіць такіх Мікалаяў і такіх Янкеляў! Таму і ўстрымаў гнеў, якім загарэўся на Юрку, аднак з гадзіну не мог заснуць, раздумваючы над тым, што яго чакае ў адносінах з бацькамі Каролькі... Цяпер, калі хлопчык увайшоў у спальню, ён досыць лагодна ў яго спытаў:
— Ёсць хто-небудзь?
— Ай, ай! Поўна! — ускрыкнуў Юрка, прыемна здзіўлены лагоднасцю свайго гаспадара.
— І хто там ёсць?
— Янкель прывёў нейкага шляхціца з паперамі.
Капроўскі ўсміхнуўся. Ужо калі Янкель каго прывёў, то тым чалавекам нельга гардзіць.
— Паўлюк Гарбар з Грынек і тая баба з Вулькі, Хрысціна, ці як яе там, даўно ўжо прыйшлі і чакаюць...
І гэта добра, нават выдатна, што гэтыя сяляне прыйшлі самі. Гэта азначала, што сёння яны хочуць абысціся без пасрэдніцтва Мікалая, і тое, што прынесеныя грошы ўручаць яму непасрэдна. Значыць, не трэба будзе палову аддаваць салдату. Го, го! Салдат разумны, але хамы гэтым разам яго абдурылі. Самі грошы прынеслі!.. Толькі адна бяда: ён зусім забыўся, што гэта за баба з Вулькі і які мог быць інтарэс, за які прысылала і прыносіла яму грошы. Тут Юрка, адскочыўшы на некалькі крокаў ад ложка, крыху памаўчаўшы, з нейкай мешанінай трывогі і фамільярнасці прамовіў:
— Той... проша пана, прыйшоў... з Лясной — Бахрэвіч!
— Даскакаўся!
Шчокі і рукі пачалі ў яго дрыжаць.
Пачаў апранацца, але рабіў гэта вельмі павольна, пагружаны ў глыбокі роздум. І дзіўна! Апранаўся так старанна і з такім густам, як быццам меўся выбрацца на нейкі баль. Толькі фрак з белымі пальчаткамі не апрануў, але затое доўга грэбаўся ў стосах свайго адзення: выбраў найлепшую бялізну, самую новую тужурку, найлепшай парфумай абліў кашулю спераду, а манжэты зашпіліў шклянымі запінкамі з падробленымі рубінамі.
— Ці прыбраў залю? — спытаўся ў Юркі.
— Заля — як шкло! — адказаў хлопец. — Старая Юстына ўсё ўчора вычысціла і вымыла...
Гэта была жонка вартаўніка, якая падчас адсутнасці Юркі апекавалася жыллём кватаранта, і якраз учора, калі ні слугі і ні гаспадара не было дома, некалькі гадзінаў мыла і прыбірала гэтае жыллё. У чыстую і прыбраную гасцёўню, што мела тут назву залы, Бахрэвіч увайшоў шпарка і размашыста, як чалавек, які ледзьве стрымліваў свой гнеў. Праз пару крокаў ад парога спыніўся і пільней, чым звычайна, пачаў узірацца ў агульны выгляд залы. Нічога прыгажэйшага ў сваім жыцці ён не бачыў. Салон кіраўніка краснасельскага маёнтка і ягоная гасцёўня былі вельмі прыгожымі, але ці ж параўнаеш іх з гэтай залай адваката! Фі! Люстэрка ў пазалочанай раме, такі вялікі дыван, такія прыгожыя карціны на сценах, а на стале столькі пазалочаных цацак! Фі! Падлога блішчыць, паліраваная, ці што? А горы кніжак! Якім чынам гэты чалавек мог прачытаць усе гэтыя кнігі? А спісаных папер цэлыя стосы! Пэўне, гэта самыя важныя дакументы! Як жа людзі, аднак, высока яго цэняць, калі столькі папераў даверылі яму! Фі! От спрытная бестыя, вісельнік!..
Пашана і абурэнне, нясмеласць і шкадаванне ўтваралі ў душы Бахрэвіча заблытаны хаос пачуццяў і думак. Спачатку меў жаданне шырокімі крокамі прайсці залу і сваім кіем пальнуць з усяе сілы ў замкнутыя дзверы спальні, але, затрымаўшыся на момант, павольна і асцярожна ўсеўся на беражок канапкі, што стаяла ля сцяны. Цацка гэта была, а не канапка! Мадзя разам з іншымі рэчамі прынесла ў ягоны дом і канапу, якая і дагэтуль стаяла ў іхняй гасцёўні, заваленая падушкамі, вырабленымі «а ля ракака». Але што за параўнанне! Была гэта ляжанка, вялікая, шырокая і цвёрдая. На гэтай жа, маленькай і мяккай, ён ледзьве асмеліўся прысесці. Яму здавалася, што можа зламацца пад цяжарам яго добра развітых касцей і мускулаў. Не здагадваўся зусім пра тое, што гэтая цацка ўжо мела зламаныя ўнутры спружыны, а адну з адсутных ножак замяняла ёй падпёртае да сцяны палена. Думкі ў галаве ягонай блыталіся, мяшаліся выразы і сказы:
«Пан сабе на ўсю моц... зладзюга! Разумнік... галган! Выдатная партыя... вісельнік! Ну, скажу ўжо яму, ажно мароз у яго па скуры пойдзе! Як жа гэта з такім панічом і разумнікам сварку распачынаць! Мадзя б сумела... ого! Чаму ж Мадзя сама на гэтую экзекуцыю не прыехала... яна ж то... ага!»
Тут дзверы спальні адчыніліся: прыбраны, напарфумаваны Капроўскі, бліскаючы каштоўнасцямі, з самай сардэчнай усмешкай на адутлаватым, нервовым твары, увесь пахілены наперад ад вялікай ветлівасці, пачаў вітаць свайго неспадзяванага госця. З элегантнасцю падбег да госця і схапіў у свае малыя белыя рукі яго чырвоныя і мясістыя далоні, патрос імі пару разоў і, падсоўваючы крэсла на колах да канапы, загаварыў:
— Не спадзяваўся ўбачыць пана дабрадзея ў сваім доме... пэўне, за нейкім інтарэсікам у наш гарадок... А можа быць, я чым-небудзь магу паслужыць, у чым дапамагчы... Чакалі, відаць, пакуль я прачнуся... Сто разоў перапрашаю... От ужо гэтая гасціннасць вясковая і гарадская... Спадарства дабрадзейства таксама мяне там у Лясной частавалі, а я... як на тое акурат сёння, больш чым калі, заспаўся... Ды гэта не без прычыны! Кліент мой, Калінскі, спадар, пэўне, ведае яго, бо з вашых краёў, заняў мне ўчора ўвесь дзень сваім інтарэсам, які, зрэшты, я выйграў яму... Дык цэлую ноч вымушаны быў правесці за чытаннем актаў, што пераслаў мне кліент Зямбіцкі, сусед Калінскага... Вялікі інтарэс... справа ідзе амаль пра ўвесь маёнтак Зямбіцкага... Кліент мой, Калінскі, паехаў усцешаны, запрасіў мяне да сябе ўвосень на паляванне. «Прадстаўлю спадара сваім дачушкам, казаў, таксама суседзям, якія ўсе з гэтага часу будуць старацца атрымаць ад спадара параду і дапамогу...»
Нешта падобнае Капроўскі плёў доўга, хутка і не спыняючыся, з усмешкамі, што паказвалі час ад часу з-пад завялых вуснаў пачарнелыя зубы, з мігатлівым бляскам блакітных шкельцаў акуляраў і залатых пярсцёнкаў, з нядбалай элегантнасцю пакалыхваючыся ў крэсле. Бахрэвіч сядзеў на беражку канапы як скамянелы, выпрамлены, усё больш і больш чырванеючы, нерухомым позіркам утаропіўшыся ў гасціннага, элегантнага і красамоўнага гаспадара. Колькі разоў румянец узлятаў з яго загарэлых шчок ажно да белага лба, а нерухомыя зрэнкі загараліся злосцю і нецярплівасцю. Але таксама колькі разоў яго пульхныя вусны складваліся ў чырвоны бутончык і міжволі, пэўне, выдавалі свісцячы гук: «Фі!»
«Ягоны кліент Калінскі чалавек з дастаткам... Фі! Запрасіў яго на паляванне і будзе прадстаўляць дачушкам! Ягоны кліент Зямбіцкі яшчэ багацейшы за Калінскага... на Дзельскай жанаты... Фі! З якімі людзьмі бестыя водзіцца! Вісельнік! Разумнік! Фі!»
Раптам унутры яму нешта кальнула: «Дам я яму дачушак Калінскага... а маё дзіцятка, то што?» Як чым ашпараны, падскочыў і, перапыняючы няспынную гутарку гаспадара, загаварыў:
— Але ж я да спадара з прэтэнзіяй... з вялікай прэтэнзіяй і жалем... Збаламуціў мне спадар дзяўчыну, а зараз кінуць яе хочаш... я гэтага не дазволю... я бацька... Я прыехаў нагадаць пра крыўду, нанесеную маёй сям'і... Я спадара змушу... каб спадар...
Не мог больш гаварыць. У горле здушыла, сэрца зайшлося болем, што выліўся слязамі, якія зрасілі ягоныя вочы і пацяклі па шчоках. Каролька, як зачараваная, усё стаяла яму перад вачыма, тут ля гэтага праклятага вісельніка, які вось зараз устаў з крэсла, павольна сабе і з усмешкай, як бы нічога ніякага...
— Але ж, ласкавы спадару, — пачаў, — чаго ж спадарства ад мяне хоча?..
Чаго яны ад яго хацелі? Такая спрытная бестыя, а дадумацца не можа!
— Тысячу д'яблаў! — крыкнуў Бахрэвіч. — Чаго мы ад спадара хочам! Натуральна, што таго, каб спадар узяў шлюб з дзяўчынай, якую збаламуціў і загубіў, як апошні...
Тут ён устрымаўся. Бо меў на языку: як апошні лотр і вісельнік! Але не мог гэтага сказаць, нізашто не мог! Каб Мадзя была на ягоным месцы, ого! Але як ён такому чалавеку... мог такія рэчы... Будзь, што будзе, быў гэта, аднак, такі, такі чалавек...
— Спакайней, мой ласкавы спадару, спакайней... — адсоўваючыся да сцяны і незаўважна загароджваючыся крэслам, пачаў гаспадар, — такі чалавек, як я, не можа так сабе, як з пісталета выстраліць... ажаніцца... Спадарыняй Каралінай захапляўся і сапраўды... трошкі, можа, і задужа... не пярэчу... але ажаніцца зараз не магу... з часам, калі-небудзь... не скажу... можа, і да таго прыйдзе...
У Бахрэвіча з твару ледзь кроў не пырснула. З грудзей ягоных вырваўся нейкі рык, у якім злосць мяшалася з плачам.
— Езус Хрыстус укрыжаваны! Калі-небудзь! Можа! Але ж і цудоўная гэта абяцанка! А што тымчасам будзе з маім дзіцяткам! Я хачу зараз... у гэты момант... да алтара... я спадару пакажу, што гэта значыць... я спадара прымушу...
Збялелы Капроўскі, прыпёршыся плячыма да сцяны, з усіх сіл трымаўся за ручкі крэсла і гатовы быў у кожную хвіліну ўзняць яго дзеля сваёй абароны. Аднак не горбіўся і захоўваў на вуснах напаўгасцінную, напаўіранічную ўсмешку.
— Мой ласкавы спадару... — пачаў казаць, — такога чалавека, як я, цяжка да чаго-небудзь прымусіць... Маю розум, становішча, сувязі... Ад усялякіх бед абараніцца патраплю.
Бахрэвіч раптоўна змоўк, і хвіліну рот яго заставаўся адкрытым. Праўду сказаў шэльма! Хто яго да чаго-небудзь можа прымусіць! Розум, сувязі, становішча... Што ж у параўнанні з ім нейкі бедны вясковы чыноўнік можа значыць?..
Як быццам вычытаўшы гэтую думку пад бледным лбом свайго праціўніка, Капроўскі ўзняў галаву, і задзёрты нос яго набраў выраз уласцівай яму самаўпэўненасці.
— Хай спадар падумае... ці можа быць, каб такі чалавек, як я, так адразу... у гэты ж момант... без роздуму... для нейкай аканомавай дачкі завязаў сабе свет...
О! Ці не палічыў ён патрэбным выказаць гэтыя словы дзеля апошняга прыніжэння свайго супраціўніка, на доказ сваёй вышэйшасці, якой, як пяском, засыпаў яму вочы?
Бахрэвіч страшна засоп, енкнуў, сарваўся з месца і з нейкім здушаным пракляццем, з вачыма, налітымі крывёй, ускінуў угору свой паліраваны кій. Яшчэ секунда, і няроўная барацьба, што выбухнула б у зале, водгаласам сваім прыцягнула б увагу людзей, што былі ў вітальні. Але ў гэтае імгненне з Бахрэвічам зрабілася нешта дзіўнае... «Для нейкай аканомавай дачкі свет сабе завязваць»! Чарадзейнымі былі гэтыя словы, якія напачатку абудзілі ў ім шаленства, а потым як быццам аблілі яго вядром халоднай вады. Што гэта значыла?! Ён чуў гэтыя словы не першы раз у сваім жыцці... толькі з невялікай розніцай... «Вар'ятам бы быў, каб дзеля нейкай сялянкі свет сабе завязаў!»
— Ох!
Ён голасна застагнаў і схаваў у сваіх чырвоных мясістых далонях перакошаны твар. Перад ягонымі вачыма, якія моцна прыціснуў сваімі тоўстымі пальцамі, побач з тварам маладзенькай, маркотнай Каролькі ўзнік іншы твар, зусім іншы, састарэлы, спакутаваны, пакорлівы... Толькі што, толькі што акурат гэты твар прамільгнуў перад яго вачыма... Прамільгнуў, і ён не затрымаў на ім позірку ані на хвіліну. Цяпер стаяла перад ім, як жывая: убіўшы ў яго чорныя, агністыя, стомленыя вочы, і выразна, выразна шэпчучы: «Вар'ятам бы быў, каб дзеля нейкай сялянкі свет сабе завязаў!» Бахрэвіч быў набожным. Адной рукой засланяючы сабе вочы, другой, сціснутай у кулак, ударыў сабе ў грудзі.
— Божа Ўсемагутны! За мае грахі не карай майго дзіцяці!
Прамовіў гэтыя словы ўголас, з сардэчнаю скрухай чалавека, у душы якога прачнулася сумленне, са слязамі бацькоўскай трывогі, жалю, з тварам узбуджаным і перакошаным ад плачу. Гэты выкрык і стук моцнага кулака не ў менш моцныя грудзі суправаджаў сцішаны іранічны смяшок Капроўскага. Адным хуткім позіркам заўважыў ён прыгнечанасць свайго супраціўніка і нават часткова зразумеў яе прычыны: таму пакінуў сваё абарончае становішча паміж крэслам і сцяною, ступіў пару крокаў, узяў у свае малыя белыя далоні ўсё яшчэ сціснуты, чырвоны і цвёрды, як камень, кулак аканома. Бахрэвіч раскрыў рот, утупіў у зямлю вочы, знямеў і знерухомеў. Тады амаль па-сяброўску трасучы ягоным кулаком, прыяцельскім, ліслівым і трошкі з прысвістам галаском Капроўскі пачаў казаць:
— А што гэта за грашкі, каханы спадар Бахрэвіч, якія гэта там грашкі ўспамінаюцца спадару, што так сябе ў грудзі б'еш і Ўсемагутнага Бога на дапамогу заклікаеш? Ха, ха, ха! Можа, і я што ведаю пра тыя твае грашкі маладосці... ха, ха, ха! Шыла ў мяшку не схаваеш! Зараз успомнілася мне нейкая сялянка, якая мне адзін інтарэс пра свайго сыночка даверыла... а салдат Мікалай мне пра яе ўсё расказаў... Ха, ха, ха! Усе ў адзін бок грашым... каханы спадару, усе... На тым свет трымаецца і няма чаго так моцна біць сябе ў грудзі...
Ці слухаў Бахрэвіч тое, што ён казаў? Цяжка было зразумець. Усё стаяў як адурэлы і нямы, з раскрытым ротам, са скрыўленым тварам, з позіркам, убітым у зямлю.
— Сялянка... — шапнуў ён.
Капроўскі выпусціў са сваіх далоняў ягоныя рукі і схаваў абедзве свае рукі ў кішэні.
— Спадару, каханы, — сказаў ён лагодна, — я спадарства прыніжаць не хачу... вельмі спадарства шаную... і мая сяброўская прыхільнасць да вас... мая павага... Панна Караліна цудоўная дзяўчына і надзвычай мне падабалася... Але бачыць спадар... хай спадар толькі задумаецца... без гневу... хай спадар падумае... калі спадар лічыў для сябе немажлівым ажаніцца з сялянкай, то, можа, і я... зважайце, пане-дабрадзею... у такой самай сітуацыі ў адносінах да дачкі спадара аканома.
Што ж яму запярэчыш! Меў слушнасць! Вучоны чалавек, напамяць усе артыкулы закону як рэпу грызе, элегантны кавалер на шляху да фартуны, які пра такіх людзей, як Калінскі і Зямбіцкі мог казаць: «мае кліенты», меў права прэтэндаваць на выдатную партыю, так, на выдатную партыю... Ці ж ён сам не ўзяў Мадзю дзеля таго, што з пэўных пунктаў гледжання была яна для яго выдатнай партыяй!.. Так, ні слова гэтаму не запярэчыш! Меў слушнасць! Але ж зноў так усё скончыцца не можа... Бахрэвіч узняў галаву і, некалькі разоў спрабуючы нешта сказаць, не мог вымавіць ні слова. Праз усё сваё жыццё меў дачыненні з парабкамі, сялянамі і дробнымі чыноўнікамі і ніколі голасу перад імі не траціў. Але з гэтым вось... ніякай ужо рады даць не можа.
— Ведаеце што, спадар? — здушаным голасам сказаў урэшце, — усё гэта брыдота... І я нягоднік, і пан нягоднік, але Мадзя гэта ўжо зусім нешта іншае...
Гаварыць пачынаў з плачам, а скончыў са злосцю і нейкім гонарам:
— Мадзя сюды прыедзе! — і пакруціў кіем у паветры. — Ого! Пачакай! Гэта ўжо зусім іншае!..
Выбег з залы ў вітальню, дзе ягоны выгляд выклікаў вялікае ажыўленне. Кожны з наведнікаў чакаў і спадзяваўся, што пасля аканома прыходзіць акурат ягоная чарга размовы з адвакатам. Але Гарбар, які сядзеў бліжэй за ўсіх да дзвярэй, падскочыў з крэселка, локцямі адпіхнуў жыдоў і шляхціца, улез у дзверы сам і за рукаў сярмягі ўцягнуў за сабой Хрысціну. Юрка са стукам зачыніў за імі дзверы.
Сяляне ў залу ўваходзілі як у касцёл: павольна, асцярожнымі крокамі, з прыгнутымі плячамі і пахіленымі галовамі. Нават Гарбар, што як грыньскі вясковы дэлегат быў тут ужо некалькі разоў, і быў заможнейшы і смялейшы за іншых, стаў як укапаны ля самага парога, сагнуўшыся, з апушчанымі вачыма і шапкай у руках. Затое Хрысціна гэтым разам паказала неспадзяваную смеласць. Не адна толькі думка пра грашовыя страты ці карысць прывяла яе сюды. У сэрцы яе плакала і віравала нешта такое, што зрабіла яе невідушчай на прыгоствы, падобных якім не бачыла ў сваім жыцці ніколі раней. Ужо ад самага парога ўпілася вачыма ў невысокага чалавечка, што стаяў ля стала, хутка і цяжка, грукаючы абуткам, перайшла пакой, проста перад ім упала на зямлю і абняла рукамі ягоныя калені. Капроўскі крыху адхінуўся і, вырываючы ад яе рукі, якія яна пачала цалаваць, нецярплівым голасам буркнуў:
— Ну, ну, не трэба... не трэба... Кажы, чаго хочаш!
Казаў гэта раздражнёным голасам, але на ўсхваляваным і збялелым пасля размовы з Бахрэвічам твары паказалася задавальненне. Быў ён з тых, хто любіць бліжніх сваіх бачыць ля ног. Праўда, задавальненне гэтае змяншалася тым, што цалкам не ведаў, чаго гэтая баба можа прасіць. Нешта надта смутна згадваў сабе: нейкі сын слабы здароўем, відавочна салдат ці нешта такое? Але, можа, гэта зусім і не яна з сынам-салдатам, а зусім іншая... Зморшчыўшы бровы, ён паўтарыў:
— Чаго ты хочаш? Гавары хутка.
Выпрастаўшыся і сплёўшы рукі на грудзях, яна пачала паспешліва гаварыць:
— Я, яснавяльможны пан, пра майго Піліпку... На досвітку сёння ў горад прыйшла і напачатку хацела ўбачыцца з сынам... Але потым спалохалася, што яснавяльможнага пана не ўбачу, прыйшла сюды і чакала...
— Ну, дык і добра, але чаго ты хочаш ад мяне?
— Пра сынка майго, Піліпку...
Капроўскі задумаўся.
— А дзе ж гэта твой сынок? — спытаўся.
Яна цяжка ўздыхнула.
— А дзе ж бы ён быў, яснавяльможны пане! Калі апошні раз бачылі яго мае вочы, быў у казармах... Худзенькі, як таполя... Бледненькі такі... У салдацкім шыняльку... На сходы выскачыў і ў ногі мне грымнуў: «Мамачка, ратуй! Каб мяне тут пакінулі...»
А! Цяпер ужо досыць ясна згадаў, што ёй трэба. Аднак не перапыняў сялянку. Цярплівае выслухоўванне кліентаў неаднойчы прыносіла яму добрую карысць. Хрысціна расказвала далей:
— Ні мяне, яснавяльможны пане, дружкі на дзяжу саджалі, ні мне да шлюбу спявалі, ні мела я хаты ўласнай ці людской пашаноты не ведала... Працавала, гаравала, скуру сабе з рук здзірала і сыночкаў сваіх, два сонейкі мае адзіныя, любіла і гадавала... Ой, любіла, шкадавала і ў пачцівасці гадавала. Яны не злодзеі. Яны не п'яніцы, людзям услужлівыя і мацеры паслухмяныя... Кожны хутчэй бы сабе руку адсек, чым мацеру скрыўдзіў. От, як я іх выгадавала. Сама. Ніхто не дапамагаў...
Вочы яе, перад тым згаслыя і спалоханыя, засвяціліся радасцю і гонарам, разгладзіліся зморшчынкі на ілбе, выпрасталася постаць.
Капроўскі падумаў: «Прыгожай калісьці гэтая сялянка павінна была быць... яшчэ і зараз, дальбог, нічога... Што за вочы!»
Яна ж, спахмурнеўшы зноў, працягвала далей:
— Я да яснавяльможнага пана, як да Бога... Мікалай сказаў: «Занясі пану грошы, ён Піліпку выратуе»... Занесла спачатку тыя, што для Піліпкі зарабіла... Потым сказаў пра таго хафіцэра, што не пагаджаўся, я і тыя грошы, што на смерць сабе збірала, яму аддала, каб ён яснавяльможнаму пану для таго хафіцэра паслаў. І ўжо маё сэрца цешылася, што Піліпка ўратаваны... У Ангродзе яго пакінуць і на зіму ў Грынькі прышлюць...
Ага! Ну, зараз Капроўскі ўжо зусім усё ўспомніў пра гэтую бабу. Хацеў перапыніць яе, каб хутчэй з ёй скончыць, але яна дадала яшчэ:
— А зараз, яснавяльможны пан, я сюды прыйшла, каб аб тым правасхадзіцельстве і аб тым сіяцельстве дазнацца... Што тут з імі зробіць? Хай яснавяльможны пан ратуе мяне бедную, каб тыя рэвізоры Піліпку выслаць не захацелі...
Вось табе на! Зноў ніякага ўяўлення не меў, што значылі гэтыя правасхадзіцельства, і сіяцельства, і рэвізоры.
— А хто ж табе пра тых рэвізораў казаў? — спытаў ён з раздражненнем.
— Мікалай, яснавяльможны пане! А хто б іншы, як не Мікалай! Сказаў учора: «Пан хадвакат напісаў мне так і так»... Я думала, думала... Божа ж мой, Божа! Што я зраблю! Дык узяла і прыйшла...
Капроўскі на хвілінку задумаўся.
— А ці казаў табе Мікалай, што грошы трэба?..
Кабета зноў схінулася да яго каленяў і потым, выпрастаўшыся, з трывогай зазірнула ў ягоныя вочы. Дрыготкім голасам пачала гаварыць:
— Пане яснавяльможны, злітуйцеся нада мной... Зрабіце ўжо зараз без грошай... То ж я дала... І Піліпкавы грошы аддала, і што сабе на смерць збірала... Зрабіце ўжо зараз так без нічога... Адкуль жа я вазьму?
Капроўскі спахмурнеў і зноў спытаўся:
— Ці ж табе Мікалай не казаў, навошта, дзеля чаго і колькі трэба?
— Казаў, яснавяльможны пане, усё казаў... Але, найміласцівейшы пане, злітуйцеся нада мной і зрабіце што-небудзь з тымі рэвізорамі... Так ужо, без нічога...
Капроўскі напружыўся, узняў галаву, надзьмуў вусны.
— Мая дарагая, — сказаў холадна, — скажы ты мне, ці ж я ёсць Пан Бог?
На гэтае дзіўнае пытанне чорныя, сумныя вочы з мальбой і здзіўленнем паглядзелі на яго і сарамліва прыкрыліся вейкамі.
— Ну, кажы ж! Язык жа ў цябе ёсць. Ці ж я ёсць Панам Богам?
Прыгожыя калісьці, але цяпер бледныя і завялыя вусны ціхутка шапнулі:
— Не.
Капроўскі пытаўся далей:
— Ці я ёсць цар?
Сумныя чорныя вочы зноў з палахлівым здзіўленнем зірнулі на ягонае аблічча, а дрыготкія вусны адказалі:
— Не.
— Ага! Калі я не ёсць ані Панам Богам, ані царом, дык як жа ты хочаш, каб я мог што-небудзь зрабіць без грошай. Грошы на гэтым свеце, мая дарагая, гэта ўсё, усё і ўсё. Без грошай сам чалавек нічога не варты і інтарэс ягоны нічога не варты...
Тут ён, як прамоўца, выцягнуў руку і паварушыў далонню.
— Што можна дастаць на свеце без грошай. Чалавек без грошай — гэта як зламаны кол у плоце. Хто будзе яго падпіраць, каб не ўпаў? Ніхто. Праўда?
Падчас гэтага маналога, звернутага да Хрысціны, ягоны пагляд з-пад блакітных шкельцаў скіраваўся да дзвярэй, туды, дзе стаяў Гарбар. Пасівелы селянін у сярмязе з разумным і досыць упэўненым выразам твару ўслухваўся ў ягоныя словы так уважліва, што ажно выцягваў шыю, як бы хочучы праглынуць гэтую размову. Час ад часу ён ківаў галавой у знак згоды, усміхаўся і бліскаў вачыма. Было відаць, што выказаная хадвакатам дактрына пра ўсемагутнасць грошай і пра тое, што яны на свеце значаць усё, лёгка праклала сабе дарогу да свядомасці Паўлюка Гарбара. А што пра гэтую прамову думала Хрысціна? Яна ні разу не ўзняла вачэй і не распляла складзеных на грудзях рук... Далікатны і хударлявы профіль яе твару набыў выраз глыбокага роздуму. Можа, думала пра тое, што калі б мела грошы не была б усё сваё жыццё зламаным калком у плоце, якога ніхто не хацеў падперці. А хутчэй за ўсё думала пра тое, што ў гэты момант захапіла яе цалкам, бо калі Капроўскі змоўк, павольна ўзняла вейкі і яшчэ раз пачала пра сваё:
— Пане яснавяльможны! Злітуйцеся нада мной, зрабіце ўжо зараз... так... Без нічога...
Капроўскі зрабіў гнеўны жэст.
— Калі не маеш грошай, не трэба было прыпаўзаць сюды, каб мяне нудзіць і час займаць... Ідзі сабе, ну, пайшла! З Панам Богам!
Хрысціна амярцвела ад трывогі. Можна было падумаць, што гнеў хадваката ператварыў яе ў нямы і мёртвы слуп. Ёй зрабілася непамысна. Выганяе яе! Калі выганіць, дык і нічога не зробіць, а калі нічога не зробіць, то што будзе з Піліпкам і тымі грашмі, якія ўжо на яго выдала? Яе рука, пакрытая цёмнай, паморшчанай скурай, уся ў шнарах і мазалях, дрыжучы ўзнялася да грудзей, а скрыўленыя пальцы з белымі пазногцямі і парэпанымі гузамі, усунуліся ў сярмягу, як быццам бы хацелі нешта выцягнуць з-за пазухі. Аднак ужо на першым гузіку рука знерухомела зноў. Прыгадаўся Антосік. Божа ж мой, Божа! То ж ягоныя грошы, і ён жа яе дзіця таксама, як і той! Згадала ягоны зласнаваты голас, цвёрды жэст і суровы пагляд, з якімі гаварыў ёй некалі, каб ягоныя грошы не аддавала, ні ў якім разе не аддавала, бо да смерці ёй таго не забудзе. А калі і праўда не забудзе і сэрца сваё ад яе адверне? А Піліпка?
Азірнулася і звярнула амаль непрытомны позірк на Гарбара. Паглядам гэтым, здавалася, гаварыла: «Ты разумнейшы за мяне, дурную бабу, мужык! Калі ёсць у цябе Бог у сэрцы, дапамажы, ратуй»!
Гарбар і сам ужо з парадай паспяшаўся.
Ступаючы на дыбачках па нацёртым паркеце, ён наблізіўся да Хрысціны і з таямнічым выглядам штурхануў яе пару разоў локцем у бок. Пры гэтым пачаў ёй штосьці амаль на вуха шаптаць. Шэпчучы, увесь час падштурхоўваў локцем і, здавалася, што падсмейваўся з яе. Грыньскія сяляне не столькі далі, колькі яна, і яшчэ дадуць, а што ж? Як трэба, дык трэба! Хрысціна слухала шэпт заможнага і паважанага гаспадара, якога і сама, ведаючы з усіх бакоў, вельмі высока цаніла, — і ўсё яшчэ вагалася. Думка пра Антосіка, пра крыўду, якую яна яму зрабіла б, і пра магчымую страту ягонай любові да яе, стрэмкай сядзела ў сэрцы і ўстрымлівала руку. Раптам узняла вочы і сустрэлася паглядам з дзіцячай галоўкай, што глядзела на яе з партрэта на сцяне вачыма, падобнымі да кветак лёну. О! Той праменьчык ідэалу ў гэтай гнілой затоцы! Прыцягнуў ён да сябе вочы гэтай сялянкі, што не мела на свеце нічога, нічога, нічога і нікога апрача дваіх сваіх дзетак, якіх грудзьмі і крывёй сваёй узгадавала, выкарміла — сама. Сама! Ніхто не дапамагаў. У дзвюх тых кветках лёну, што глядзелі на яе з карціны, пазнала Піліпкавы вочы, і такі самы кругленькі ён быў і ружовенькі, калі быў яшчэ маленькі, і пакуль яго тая ліхаманка, з-за якой пяць месяцаў ляжаў... Як жывы Піліпка... Божа, мой Божа! Яна ж прыйшла ў горад, каб пабачыць яго... Мора тугі разлілося ў яе грудзях. Уся сіла пачуццяў, што жылі ў яе спрацаваным целе і зняверанай душы, тая сіла, што гарэла агнём у яе чорных вачах, а калі была маладой, чарамі захаплення з'яднала яе з каханкам — зараз дрыготкаю прабегла па яе плячах, высока прыўзняла грудзі, задрыжала ў руках і асвяціла полымем румянку спакутаваны, састарэлы твар. Яна адвярнулася тварам да сцяны і выцягнула з-за пазухі тоўстую палатняную панчоху, перавязаную на канцы шнурком. Доўга яе развязвала, доўга яшчэ, нягледзячы на моцнае хваляванне, асцярожна выцягвала з яе пажоўклыя паперы, аж пакуль зноў не павярнулася тварам да пакоя і, стукаючы тоўстымі падэшвамі чаравікаў, не падышла да стала. Звон высыпаных на стол манет раздаўся ў пакоі. Капроўскі глядзеў, падкідваючы ў руках залаты ланцужок гадзінніка, і смяяўся:
— Але ж і грошы! Па два злотых, саракоўкі, залатоўкі, дзесяткі, нават шасцёркі — усяго поўна!.. Ха, ха, ха! Адкуль ты, баба, такіх грошай столькі набраць магла?
Рассыпаныя на стале грошы выразна адказвалі сваім пацямнелым выглядам: «За дзень, што палола пшаніцу, за два дні жніва, за тое, што насіла ваду каромысламі, за даенне кароў у арандатара, за ірванне буракоў, за выбіранне бульбы... за грабенне сена... За дзевятнаццаць гадоў... За дзевятнаццаць гадоў... За дзевятнаццаць гадоў...»
Нежывыя прадметы маюць сваю мову, часам вельмі выразную. Грошы, высыпаныя Хрысцінай на стол, гаварылі, расказвалі. Пра сумную долю, пра цяжкую працу, пра вечны пост, пра спіну, цэлымі днямі сагнутую да зямлі, пра лоб, па якім рагамі цёк пот, пра босыя ногі, пра рукі, пакрытыя гузамі і шнарамі — гаварылі і расказвалі срэбныя і медныя манеты, пакамечаныя папяровыя рублі, што праз момант, ссунутыя з глухім звонам на дно шуфляды, падалі апошні выразны і тужлівы гук, быццам апошні акорд спяванай імі элегіі. Але Капроўскі, які нейкім чынам ведаў аб тым, што слова «ракако» азначае спосаб узвядзення будынкаў, зусім нічога не разумеў у паэзіі нежывых прадметаў. Перад яго вачыма прамільгнула рудая барада ліхвяра, што чакаў сваіх працэнтаў, а ў вушах загучаў галасок сірэны з цукерні, што выспеўваў чароўнае: «Мяў, мяў, мяў!» Вусны яго скрывіліся ў напаўіранічнай, напаўзадаволенай усмешцы, і ён адчуў, што яго зноў абдымаюць за калені.
— Чаго ж ты хочаш яшчэ? — спытаўся досыць лагодна.
— Яснавяльможны пане! То ўжо гэтыя рэвізоры, значыць, нічога не зробяць?
— Нічога, нічога не зробяць, супакойся і вяртайся дахаты...
— Пане найміласцівейшы! — усклікнула яна. — Хай Пан Бог Усемагутны ўзнагародзіць... я ўжо больш дакучаць пану не буду... пайду толькі з сыночкам убачуся, дый дахаты...
Радасць раз'ясніла яе твар, але Капроўскі раптам чагосьці спалохаўся.
— Вось табе на!..
Нецярпліва ўскочыў і рэзка сказаў:
— І не думай, мая дарагая, і не думай... да сына ісці... зараз убачыць яго не зможаш...
Можа, што прачытала па ягоным твары? Ці тая карціна з дзіцячай галоўкай, на якую на хвілю ўзняла вочы, нешта ёй падказала, але яна зноў кінулася да пульхных белых рук, якія спрабавалі яе адштурхнуць.
— Найяснейшы пане! — усклікнула. — Дазвольце мне дзіця маё ўбачыць... дазвольце мне яго ўбачыць хоць на хвілінку, на хвіліначку, хоць бы я раз на яго зірнула...
У яе руках, у выразе яе вачэй, ва ўсім яе твары было такое адчайнае жаданне і просьба, што Капроўскі на хвіліну сумеўся.
— Вось табе маеш...
— Дазвольце, паночак, дазвольце, ой, дазвольце, хоць на хвіліначку, каб я яго толькі ўбачыла, што ён тут ёсць, што жывы... ой, дазвольце.
Цяпер ужо павалілася яму ў ногі і не толькі абдымала іх, але і цалавала ягоныя калені, ужо і не плачучы, а толькі ў агні тых гвалтоўных пачуццяў, што раскудлачылі яе ўжо ледзь пасівелыя валасы, распраменілі завялы твар і ўсёй яе постаці надалі выраз трагічнай прыгажосці. Кірпаты нос Капроўскага страціў трошкі сваёй задзірыстасці, адутлаватыя шчокі яго ўздрыгнулі. Аднак, зразумеўшы, што неабходна захоўваць спакой і раўнавагу, упэўненым тонам сказаў:
— Мая дарагая! Убачыць зараз свайго сына не можаш... ён лічыцца хворым і знаходзіцца ў такім месцы, куды нікога-нікога не пускаюць... Калі не хочаш, каб увесь інтарэс пайшоў прахам, вяртайся бягом дахаты, бягом, зараз жа, адразу, і сядзі ціха... і тут не паказвайся... ці чуеш?
Як жа магла не чуць, калі слухала вушамі, вачамі, усёй душой! Слухала і зразумела. Калі будзе настойваць, каб убачыць Піліпку, то ўвесь інтарэс прападзе. Павінна быць задаволена тым, што рэвізоры нічога ўжо не зробяць, і зараз, бягом, вяртацца дамоў. Узняла вочы на карціну. Выліты Піліпка, як быў маленькі. Вочы такія самыя і таксама смяяўся... Што ж не ўбачыць яго, то і не ўбачыць, дзеля ягонага дабра! Дзеля таго, каб не загубіць увесь інтарэс. Нізка пакланілася Капроўскаму і ціха сказала:
— Дзякую яснавяльможнаму пану! Я ўжо задаволеная і пайду дахаты! Каб толькі тыя рэвізоры нічога не зрабілі, значыць, Піліпка на зіму ў Грынькі прыйдзе. Дзякую яснавяльможнаму пану...
Адвярнулася і цяжкімі крокамі, стукаючы тоўстымі падэшвамі, выйшла з залы. Да стала наблізіўся Паўлюк Гарбар. Да гэтага селяніна Капроўскі меў пэўную павагу і пра інтарэс, з якім ён да яго прыходзіў, памятаў дакладна. Грыньскія сяляне, дэлегатам якіх быў Паўлюк, прадстаўлялі цалкам іншую лічбу, чым нейкая там баба-парабчанка і, зрэшты, забываць пра сябе не дазвалялі... Капроўскі нават ведаў, у якой шуфлядзе стала ляжалі дакументы, што адносіліся да іхняй справы, і адразу ж тую шуфляду адчыніў, прапануючы Гарбару выслухаць апошнія заявы ў суд, якія ён напісаў па іхняй справе. Заявы тыя і сапраўды былі напісаныя і, як думаў Капроўскі, напісаныя былі выдатна. Але Паўлюк не хацеў адразу слухаць той шэдэўр.
— Хай яснавяльможны пан паслухае, — сказаў, — тую просьбу пазней прачытаема, а зараз я наконт таго інтарэсу з Ясюком... Я ведаю, што вяльможны пан той інтарэс яму вядзе... і прыйшоў прасіць вяльможнага пана... каб пан так яго правёў, каб я выйграў... От!
Вочы селяніна, з бляскам трошкі палахлівай хітрасці, спыніліся на твары хадваката: усміхаўся і правай рукой корпаўся за пазухай.
— Вяльможны пан сам казаў, што чалавек без грошай, як зламаны кол у плоце. Навошта яго падпіраць? Ён ужо так ці гэтак, будзе крывы. Той Ясюк, каб яго паралюш кінуў, каб яму косці пакруціла, то такі саўсім як той кол... Заўжды ў мяне больш грошай, як у яго...
Капроўскі ўсеўся ў крэсла з высокімі падлакотнікамі і, барабанячы па стале пальцамі, аздобленымі пярсцёнкамі, жартаўліва спытаў:
— Ну, і ці многа ж ты там прынёс? Га? Пакажы! Можа, варта будзе цябе падпіраць, а можа, не варта! Убачым!..
Калі праз пятнаццаць хвілін Гарбар пакідаў залу, размінуўшыся ў дзвярах з высокім плячыстым шляхціцам са скруткам папераў у руках, якога падпіхаў пасрэднік, Хрысціна была ўжо за горадам. За колькі сажняў ад апошніх гарадскіх дамоў, каб трапіць на дарогу, якой трэба было ісці ёй далей, павінна яна была перайсці вузкі насып, на якім ляжалі рады жалезных рэек. Шлагбаўм быў зачынены. Праз некалькі хвілін тут павінен быў праходзіць цягнік. Вартаўнік, убачыўшы жанчыну, што хуткім крокам падыходзіла да шлагбаўма, закрычаў.
— Нельга!
Спынілася за некалькі крокаў ад апушчанага шлагбаўма. Гэтая нязначная няўдача не зрабіла ёй ніякай прыкрасці. Пачакаць, дык пачакаць. Стала на пажоўклай, стаптанай траве і, развязаўшы палатняны хатуль, што несла ў руках, выцягнула адтуль акраец чорнага хлеба, пасыпала яго соллю і пачала есці. Ад учарашняй вячэры нічога ў роце не было... Ела і азіралася навокал. Недалёка ад таго месца, дзе яна стаяла, узносіліся муры чыгуначнага вакзала. Было гэта так недалёка, што можна было добра разгледзець чорныя трубы лакаматываў, вялізныя клубы дыму, што вырываліся з іх, і мноства людзей, што стаялі і рухаліся па доўгай і вузкай брукаванай платформе. Віравалі там і разыходзіліся далёка шум, гвалт, свіст, крыкі. Для вясковай жанчыны было гэта настолькі незвычайнае відовішча, што яна заглядзелася на яго шырока расплюшчанымі вачыма. Водгалас вакзала, што выразна даносіўся сюды, адурманьваў і аглушаў яе трошкі, таму твар як бы набіраў выраз крыху разгубленай зацікаўленасці, павялічанай яшчэ тым, што, слухаючы і ўзіраючыся, яна не пераставала есці. Увогуле, згаладаўшыся, хутчэй угрызалася, чым ела, у чэрствую скарынку хлеба. Тут за яе спіной нейчы мужчынскі голас спытаўся ў вартаўніка, што стаяў ля шлагбаўма:
— Што гэта значыць? Цягнікі гэтай парой ніколі не ходзяць. Што ж гэта будзе за цягнік?
Вартаўнік адказаў адным толькі словам:
— Салдацікі.
Пачуўшы гэтыя словы, Хрысціна заміргала замглёнымі вачыма, што ўзіраліся ў бок муроў чыгуначнага вакзала, а рука яе, што трымала акраец хлеба, міжволі пацягнулася да грудзей. Азірнулася на суразмоўцаў. Нейкі чалавек у чорнай тужурцы, з перакінутым праз руку палітонам, глядзеў на залаты гадзіннік, а вартаўнік, крыху прыўздымаючы шапку, у якасці інфармацыі яшчэ дадаў:
— Навабранцаў кудысьці павязуць...
Па цёмным завялым твары жанчыны, што трымала ля грудзей кавалак хлеба, хваляю пракацілася чырвань. У гэты момант на вакзальнай платформе выбухнуў магутны рознагалосы шум, і той вузкі брукаваны кавалачак зямлі пакрыўся густым мурашнікам люду. Над гучным шумам і гвалтам, што вылятаў з таго мурашніка, узносіліся кароткія і загадныя словы камандаў. Труба лакаматыва, што тырчала над доўгім шэрагам вагонаў, час ад часу выкідвала ў паветра клубы чорнага, як сажа, дыму. Адлегласць ад платформы да шлагбаўма была такая, што самае пільнае вока не змагло б разгледзець у людскім мурашніку, што віраваў на платформе, ніводнага твару. Аднак кожны мог бачыць, што там былі адны салдаты і што там было іх вельмі шмат. Хрысціна быццам аслупянела. Пэўне, падумала, ці не тыя гэта салдаты, з якімі Піліпка павінен быў ехаць на край свету. Можа быць, таксама думала, што калі б не яе старанні, ён таксама ад'язджаў бы ў гэтую хвіліну. Не дапускала нават думкі, што яе сын можа знаходзіцца ў гэтым людскім натоўпе, які павінен вось-вось пакінуць родны край. Аднак хлеб ужо не ела. Усхвалявалі яе самі салдаты, якія адсюль ад'язджалі. Раптам чорная труба пранізліва засвістала, доўгі той свіст паўтарыўся яшчэ некалькі разоў, і цягнік пачаў рухацца ад вакзала. Рухаўся ўсё хутчэй і хутчэй па жалезных рэйках... Паўхвіліны — і каля спушчанага шлагбаўма праляцеў увесь... Доўгі рад чорных зачыненых вагонаў, змяшаная мазаіка твараў з коратка пастрыжанымі валасамі, што тлумна вызіралі на волю з-за маленькіх акенцаў, і салдацкая песня, якую ўсе гэтыя людзі спявалі, гучная, разгульная, але там і сям перабіваная адчаем, быццам вырванымі з гэтых развесялелых грудзей крыкамі болю... Зашумела, задрыжала, заспявала — праляцела. І толькі ўдалечыні на павароце сунуўся яшчэ агромністы чорны вуж і цягнуліся ў паветры ўсё больш рэдкія шматкі чорнага дыму...
Недаедзеная скарынка хлеба ляжала на пажоўклай траве ля ног, здавалася, скамянелай кабеты. Яе твар гарэў агнём, а маршчыны на ім дрыжалі, як быццам раптоўна зачэпленыя нейчай рукой струны. Паветраная хваля ад хуткіх вагонаў развявала над яе ілбом злёгку пасівелыя валасы. Апушчаныя рукі заламаліся. Чаго ж яна так стаяла, з тварам у агні і дрыжучы, як асінавы ліст? Ведала ж добра, што сярод гэтых салдат яе Піліпкі не было! Ды што з таго! Нейкія жалезныя абцугі сціснулі яе сэрца, і ўзяла яе такая нуда, што, здаецца, упала б на зямлю, калі б стук адчыненага шлагбаўма не вярнуў ёй прытомнасць. На вартаўніка, што адчыняў гэты шлагбаўм, глянула такімі вачыма, як быццам толькі што прачнулася. Снілася ёй, нібы ў адным з тых чорных вагонаў ад'язджаў на край свету Піліпка, што нават заўважыла сярод твараў, якія выглядалі праз акенцы, ягоны бледны і сумны твар. Нібы снілася ёй гэта, а цяпер яна прачнулася і ўспомніла, што Піліпка ўратаваны, што яго пан хадвакат дзесьці схаваў ад рэвізораў, што калі ўжо тыя салдаты паехалі, а ён з імі не паехаў, значыць, ужо застаўся і зусім не паедзе. Яна села на зямлю і зняла з ног чаравікі, павесіла іх сабе на плечы і хуткім крокам пайшла па дарозе. Недаедзены акрайчык чорнага хлеба застаўся ляжаць на пажоўклай траве. Забылася пра яго, выгляд салдат, што ад'язджалі ў далёкі свет, заглушыў у ёй адчуванне голаду.
Для сялянкі, прызвычаенай быць увесь час на нагах, прайсці тры мілі было дробяззю, пра якую і гаварыць не варта. На заходзе сонца Хрысціна была ўжо ў Вульцы. Настка з Юзікам прывіталі яе ў чацвертаку радаснымі крыкамі. Дала ім па грашовым абаранку, купленым спецыяльна дзеля іх у прыдарожнай карчме, і адразу ж пачала мітусіцца каля агню і вячэры. Ахапіла яе вялікая радасць. Усё, дзякаваць Богу, скончана. Навабранцы паехалі, а яе Піліпка застаўся. Грошай, праўда, ужо зусім няма, пустая панчоха, засунутая за кашулю, трошкі пячэ яе ў прадчуванні гневу і скаргаў Антосіка, але затое сваё зрабіла. Сынка ўратавала. На гэты раз не зрабіла гэта сама. Хадвакат і Мікалай дапамаглі. Як будзе час, сходзіць падзякуе Мікалаю... Зараз, завіхаючыся каля печы, расказвала Галене пра сваё вялікае шчасце. Юзік са сваім абаранкам выбег на дзядзінец, Настка, седзячы каля печы, абірала бульбу, а Галена, дробненькая і скурчаная, зноў сядзела на ляжанцы і павольным рухам худой рукі гайдала калыску, дзе ляжала наймалодшае з яе дзяцей. Неўзабаве перапыніла Хрысціну і перарывістым ад слабасці голасам пачала скардзіцца, што вельмі непакоіцца за Ясюка. Дазнаўся пра тое, што дзядзька паехаў у горад, і здагадаўся, што паехаў ён туды да хадваката, каб таго перакруціць на свой бок... З раніцы пайшоў да карчмы, каб распытацца пра намеры Паўлюка ў сялян і арандатара, на абед вярнуўся трошкі п'яны і дзядзьку кляў на чым свет стаіць. Страх, як ён цяпер яго зненавідзіў. Каб Галена ведала, што на яго нападзе такая нянавісць да дзядзькі і такая ахвота да гарэлкі, ніколі б не парадзіла яму распачынаць гэты працэс... Але цяпер... Так ужо сталася! Грошай на інтарэс выдалі шмат, і хоць і ў пазыкі ўлезуць, але на сваім паставіць мусяць — зямлю ад Паўлюка адабраць! На бледныя шчокі яе выбіўся яркі сухотны румянец, а мова стала паспешлівай. Хрысціна спыталася ў яе, дзе Ясюк.
— А ў карчме! Казаў, што будзе датуль сядзець у карчме, пакуль не дапільнуе дзядзькі, як той будзе вяртацца ад хадваката...
— А як дапільнуе, то што?
— Ой, бедная мая галовачка! — енкнула Галена. — Ці ж я ведаю, што? Вядома, п'яны і ненавідзіць яго страшна!
Шырока расплюшчыўшы свае блакітныя вочы, цішэй шапнула:
— Ведаеце, Хрысціна? Каб жа ён толькі, барані Божа, якога злачынства не нарабіў!
І закашлялася так, што ажно задыхнулася. Хрысціна паднесла ёй да вуснаў збаночак з вадой.
— Напіся, — сказала, — напіся, а то яшчэ памрэш з тым кашлем.
— Ой, памру, ці ж я не памру хутка... — крыху супакоіўшы свой кашаль, зноў пачала кабета, — але што ж пасля мяне з гэтымі малымі станецца... Калі Паўлюк хадваката на свой бок перакруціць і інтарэс выйграе... Мы ўжо і так у пазыкі ўлезлі...
Прызналася Хрысціне, што на працэс з Паўлюком ужо аддадзены не толькі яе пасаг, але яшчэ пазычылі і ў яе бацькі некалькі рублёў, і ў арандатара столькі сама пазычылі. Жахлівы неспакой за лёс выдадзеных грошай мучыў яе, душыла трывога, каб п'яны і злосны Ясюк не зрабіў чаго благога са сваім дзядзькам. Хрысціна супакойвала яе:
— Хадвакат добры чалавек, не дасць сябе Паўлюку ў іншы бок перакруціць. Калі даў слова, дык стрымае. Мне паабяцаў і зрабіў. Што ж да Ясюка, то што благога ён можа зрабіць? Паўлюк з горада не пяшком ідзе, а едзе са сваім кумам, з якім спаткаўся ў горадзе... І белы дзень на дварэ, і ў карчме поўна людзей, бо нядзеля...
Галена трошкі супакоілася і сказала Настцы выйсці на двор паклікаць у хату брата. Дзяўчынка пабегла і хутка, можа праз хвілін пятнаццаць, уляцела ў хату з крыкам. Пранізліва, хутка і неразборліва, размахваючы рукамі і неяк дзіўна пакрывіўшы вусны, пачала расказваць пра нешта такое, што робіцца ў карчме, дзе адзін з парабкаў, які там быў, прыляцеў за спадаром намеснікам, і спадар намеснік паляцеў у карчму, а каля карчмы такі гвалт, што як толькі за браму выйдзеш і пачуць яго можна, а парабкі, што туды паляцелі, казалі што там сяляне страшна б'юцца, ці што? Яна раптоўна змоўкла і, не могучы стрымаць цікавасці, на нікога і на нішто не звяртаючы ўвагі, зноў вылецела з хаты. Галена заламала свае худыя рукі так, што яны ажно затрашчалі ў суставах, а потым схапілася за галаву:
— Ясюк! — енчыла. — Ой, Ясюк... Ясюк...
Хрысціна адняла ад галавы яе рукі і пацалавала ў лоб. Жаль узяў да гэтай хворай, лагоднай, устрывожанай за мужа жанчыны.
— Збегаю ў карчму, пагляджу, што там робіцца, і вомігам назад вярнуся, каб табе расказаць... Ну, не бядуй так і не енчы, бо зноў дрэнна стане... От, каб Антосік тут быў, а дзе ж ён?
— У Лясную па ардынарыю пайшоў, — ледзьве дыхаючы, прашаптала Галена.
Хрысціна ішла ўжо да дзвярэй, калі яны самі расчыніліся, і з мяшком на плячах, у якім была асьміна жыта, у хату ўваліўся хлопец. Хрысціна дапамагла яму паставіць на зямлю мяшок, а потым абняла за шыю і пацалавала ў загарэлыя здаровыя шчокі. Ён пацалаваў яе таксама.
— Што чуваць, мама? Піліпка здаровы?
— Здаровы, галубочак мой, здаровы! — смеючыся і паказваючы свае белыя зубы, прамовіла кабета. — Салдаты паехалі ўжо, а ён не паехаў, яго дзесьці пан хадвакат, дай Бог яму здароўя, схаваў ад рэвізораў. Значыць, застаўся ў Ангродзе і зімаваць у Грынькі прыйдзе.
Гэтая вестка ўсцешыла хлопца.
— Ну, то і добра, — сказаў, — а я думаў, што ён паехаў...
— А чаму ты так думаў? — спыталася Хрысціна.
Антосік палез за сярмягу.
— А бо, от пісьмо вам ад яго... Якуб Шылка ўночы, значыць, адразу, як вы пайшлі адсюль, з Ангрода тут ехаў, у чацвяртак дастукаўся і мне пісьмо перадаў. «Для Хрысціны, кажа, ад Піліпкі... ён сам мне гэтае пісанне аддаў і сказаў, што пільна!» Я за ім на дзядзінец, каб спытаць, што і як, а ён сеў на воз дый паехаў... Дахаты, відаць, на досвітку хацеў вярнуцца, бо кабылу ад плуга ўзяў...
Хрысціна стаяла, як скамянелая, круцячы ў руках пададзены ёй сынам ліст. Бедны гэта быў ліст, напісаны на сіняй, скамечанай, запэцканай паперы і зусім не заклеены. Аслабелым голасам, хутка зірнуўшы сыну ў вочы, Хрысціна спыталася:
— То што там напісана?
Антосік апусціў вейкі і, панура адвярнуўшы твар, без ніякай патрэбы пачаў выціраць пальцамі нос. Потым неахвотна прабурчаў:
— А я не ведаю, што там напісана?! Ці ж я напісанае ўмею чытаць!
Хрысціна загарэлася гневам.
— Трэба было да Мікалая пайсці! — крыкнула.
— Ці ж я час меў! — агрызнуўся парабак.
Жанчына сарвалася з месца і за сярмягу пацягнула за сабой сына. Твар яе зноў пылаў агнём, а маршчыны дрыжалі, як абарваныя струны. Бегла да Мікалая і сына за сабой вяла. Мікалай амаль усім навакольным сялянам чытаў лісты, што прыходзілі на іх адрас. Праўду кажучы, гэтая функцыя не прыносіла яму шмат карысці, але затое была адной з прычын усеагульнай павагі і даверу да яго. За некалькі крокаў ад фальварковых будынкаў да вушэй маці і сына, што паспешліва ішлі дарогай, данёсся з боку карчмы вялікі шум і гвалт.
— А што там такое? — прамармытаў Антосік.
Хрысціна не адказала. Ці ж магла яна думаць пра сялян, што біліся ў карчме? У руках трымала ліст ад Піліпкі і яшчэ не ведала, што ў ім напісана. Набліжаючыся ўжо да хаты Мікалая, яны заўважылі натоўп людзей, што цягнуўся ў бок фальварка. Неўзабаве распазналі некалькі фальварковых парабкаў, што тузаліся з нейкім чалавекам, якога яны вялі сілай і які, вырываючыся ад іх, крычаў страшныя праклёны. Чалавекам, якога вялі, быў Ясюк. Выглядаў ён страшна. П'яны, без шапкі, з ускудлачанай чупрынай, з пасінячаным тварам і ў парванай у некалькіх месцах сярмязе. Ён вырываўся і крычаў з пенай на вуснах, з чырвонымі ад шаленства вачыма. Не пазнаць было ў ім спакойнага і разважлівага, трошкі панурага селяніна, якім быў ён пару месяцаў таму. Цяпер меў выгляд звера, якога прыводзіла ў шаленства нейкая падаграваная кімсьці жарсць. Парабкі, што вялі яго, таксама крычалі, як крычаў і намеснік, што ішоў краем дарогі, як крычалі з дзесятак вясковых баб і дзяцей, што са смехам і падскокам цягнуліся за імі. Увесь гэты дзікі шум і гвалт разносіўся ў чыстым паветры жнівеньскага адвячорка і ляцеў далёка за шырокае жоўтае ржышча, пад бледны, затканы ружовымі аблокамі блакіт неба... Антосік, перахапіўшы аднаго з парабкаў, пачаў з цікавасцю распытваць, што там сталася з Ясюком, чаму яго так, як злачынцу, у фальварак цягнуць.
— На свайго дзядзьку п'яны напаў і страшна яго збіў, па станавога паслалі... — адказаў парабак.
Антосік стаяў, раскрыўшы рот.
— А! — дзівіўся. — Такі акуратны чалавек быў і не піў! Ну, так ужо яму Паўлюковай зямлі захацелася, ці што?
З парога Мікалаевай хаты, прыспешваючы, яго клікала Хрысціна. Што ёй было да Ясюка, да ягонага шаленства і да ягонага няшчасця? Яна хацела дазнацца, што напісана ў Піліпкавым лісце.
Уваходзячы ў Мікалаеву хату, яна пакланілася і сказала:
— Хай будзе пахвалёны!
— На векі вякоў! — адказалі два галасы. Гэта былі Мікалай і ягоная дачка Ўлляна.
Былога салдата не выцягнула з хаты цікавасць да таго, што дзеелася сёння ў карчме. Дазнаўся ад нейкага чалавека, які ішоў па дарозе, што б'юцца там Паўлюк з Ясюком, і не пайшоў. Уллянка хацела пабегчы, але ён загадаў, каб засталася. Старэйшы сын яшчэ не вярнуўся ад Дзельскіх, куды ён паслаў яго з інтарэсам. То і добра! Ні ён, ні хто з ягонай сям'і не мае дачынення да таго, што ўчынілася паміж дзядзькам і пляменнікам. Цяпер ужо гэта можа дайсці і да злачынства, так абодва ўз'еліся адзін на аднаго. А яму, Мікалаю, трэба падалей ад гэтых сварак і боек. Ён тут ні пры чым! Сядзеў сабе на лаве і чысціў анучкай сваю трубу, макаючы гэтую анучку ў дробна скрышаную крэйду. Сяброўка ягоных вандровак па свеце павінна заўсёды блішчаць як залатая. Пачуўшы просьбу Хрысціны прачытаць ёй ліст, устаў, выцягнуў са старой, падзёртай і зашмальцаванай кніжкі для набажэнстваў вялікія акуляры і, начапіўшы іх на свой доўгі нос, усеўся ля акна і разгарнуў пакамечаную, сінюю, заплямленую паперку. Абцёршы фартухом драўляны зэдлік, Улляна падсунула яго Хрысціне і, паводле вясковага звычаю называць старэйшую за сябе кабету цёткай, ветліва запрасіла:
— Сядайце, цётка.
Потым прысела на зямлю ля печы і скоса паглядала на светлавалосага парабка. Але ні Хрысціна, ні яе сын не звярталі ніякай увагі на таўсматую, чырванатварую дзяўчыну. Абое не спускалі вачэй з твару Мікалая, і была паміж імі толькі тая розніца, што хлопец глядзеў хоць і з вялікай цікавасцю, але быў амаль спакойны, затое жанчына цяжка і хутка дыхала, а вочы яе трывожна гарэлі. Мікалай крыху адхінуў назад сваю прамую хударлявую спіну і, трымаючы здалёк ад твару ў выцягнутых руках кавалак сіняй паперы, вельмі павольна і з вялікай цяжкасцю пачаў чытаць:
«Праз Якуба Шылку, таго, чыя хата стаіць ля Гарбаровай, дасылаю вам, мамачка, гэтае пісанне, а калі не прыйдзеце да мяне, як толькі прачытаеце, то ўжо і ніколі мяне на гэтым свеце не ўбачыце. Учора нашаму камандзіру прыйшло прадпісанне, каб усе навабранцы выязджалі туды, куды ім загадана. Ой, далёка, далёка ім быць загадана! Ужо нас тут ніколі ані вока не ўбачыць, ані вуха не пачуе. Мы не ўсе адразу паедзем. Ротамі загадана выязджаць, а тая рота, у якой я чыслюся, першай выязджае. Заўтра я, мамачка, заўтра я ўжо на край свету паеду...»
Тут у хаце раздаўся страшны крык, які заглушыў заіклівае чытанне Мікалая. Але з чыіх жа грудзей ён вылецеў? Ніхто б не сказаў, што з Хрысцініных, якая стаяла ўсё, як слуп, не варушачыся, як быццам уросшы ў зямлю, як быццам прыкметы жыцця пакінулі яе цела. Толькі шчокі яе, чырвоныя ад хвалявання, пажоўклі і дрыжалі, дрыжалі так, што ажно зубы заляскалі. Уллянка, амаль нічога не разумеючы, ускочыла з зямлі і стаяла, успёршыся плячыма на печ, а Антосік лёгенька штурхануў маці локцем і зашаптаў:
— Ціха, мама, ціха!
Мікалай чытаў далей:
«Кажуць людзі, каб я не бедаваў, бо едуць і іншыя на край свету і вяртаюцца. Але не мне ўжо ездзіць і вяртацца на гэтым свеце. У жываце няма ніякай сілы, і грудзі баляць і баляць. Месяц быў у лазарэце, і лепей мне стала, але зараз ад вялікага смутку зноў горш. Калі хочаце мяне, мамачка, яшчэ адзін разок на гэтым свеце ўбачыць, прыйдзіце ў горад, як толькі прачытаеце гэта пісьмо. Хай я яшчэ разочак на тваю галоўку пагляджу. І прынясіце мне з тых грошай, якія вы для мяне прызначылі, хоць пяць рублёў на дарогу, каб я сабе за іх што купіў, калі мне будзе трэба, каб жывот свой чым падсілкаваць, і на тытунь таксама, і на пашыў ботаў, з той скуры, што раздаюць салдатам, а я сам шыць не ўмею, дык ёсць тут такі вайсковец, што шые боты салдатам, і яму трэба што даць, каб пашыў. То вы мне, мамачка, прынясіце з пяць рублёў, а можа, і дзесяць з тых, што вы для мяне прызначылі. Злітуйцеся і ратуйце. Прыйдзіце развітацца і прынясіце грошы. Я ўжо заўтра паеду, бо тая рота, у якой я чыслюся, першай выязджае. А зараз кланяйцеся ад мяне Антосіку і Ясюку, і Ясюковай жонцы, і Максіму, і Максімісе, і Хведару Корбуту, дачцэ Хведаравай Еўцы, і Мікалаю, і сыну Мікалая Андруку, і дачцэ Мікалаевай Улляне, і Паўлюку Гарбару, і жонцы Гарбаровай, Настассі, і Юзіку Шылку, і ягонаму брату».
Тут Мікалай апусціў на калені руку з кавалкам сіняй паперы і так моцна страсянуў галавой, што ажно вялікія ягоныя акуляры ссунуліся на самы канец яго доўгага носа. Спалохаўся. У хаце гучаў доўгі, пранізлівы крык, які, здавалася, прасвідраваў яе нізкую чорную столь. І адначасова пачуўся грукат цела, што ўпала на гліняную падлогу. З гэтым страшным крыкам, учапіўшыся рукамі ў валасы, упала на гліняную падлогу Хрысціна. Але прытомнасці не страціла, не! Ці ж такім, як яна, млець і хоць бы на некалькі хвілін забывацца на згрызоты жыцця? І не плакала яна таксама. Адарваўшы ад галавы рукі, раскінула іх па глінянай падлозе, і так усім целам сваім прыціснулася да яе, як быццам адзіным жаданнем яе цяпер было ўнурыцца ў гэтую зямлю і схавацца пад ёй. І толькі адзінае, адзінае слова, якое яна безупынна паўтарала, вырывалася з яе вуснаў:
— О, Езус! Езус! Езус! Езус, мой Езус!
Гэтае адзінае, бесперапынку паўторанае слова разносілася па хаце гамай самых разнайстайных тонаў: ад пранізлівага крыку роспачы да ціхай скаргі, такой ціхай, нібыта выходзіла яна з канаючых грудзей. З гэтым кіданнем на зямлю, з гэтым паўтораным на розныя лады адным словам, з раскудлачанымі валасамі і гарачымі вачыма выглядала яна ў гэты момант як вар'ятка. Але яна не звар'яцела, не! Наадварот, занадта добра ўсё зразумела. Зразумела, што не ўратавала сыночка і што Піліпка паехаў ужо ў тыя далёкія краі, пра якія столькі жахаў расказваў Мікалай...
— Езус! Езус! Езус мой, Езус!
Паехаў ён сёння, якраз тады, калі яна была ў горадзе і ёй не дазволілі пайсці да яго і яшчэ адзін разочак зірнуць на яго... Паехаў ён у тых вагонах, якія проста перад ёй праляталі, а яна і не ведала, што ён быў там, і калі ягоны твар мільгануў сярод іншых твараў, яна думала, што гэта здалося ёй, што прыснілася нібы... А ён там быў... у тых чорных вагонах...
— Езус! Езус! Езус мой, Езус!
Напісаў ёй: «Мамачка! Ратуйце! Прыйдзіце да мяне на развітанне», а яна не прыйшла... так як быццам бы не любіла яго і не шкадавала: ні развітацца з ім, ні блаславіць мацярынскай рукой яго не прыйшла... Была за некалькі крокаў ад свайго наймілейшага дзіцяткі і не абняла яго, не ўбачыла...
— О Езус!
Мікалай сядзеў пад акном і маўчаў, толькі вузкія вусны яго трошкі прыадкрыліся і пачырванеў мацней, чым звычайна, канец ягонага доўгага носа. Улляна, сама не ведаючы чаму, зашмыгала носам ля печы, а Антосік прамы, як палка, стаяў над распасцёртай на зямлі маткай і манатонным, плаксівым голасам паўтараў:
— Годзе, мама, годзе, годзе, годзе, ужо годзе!
Слёзы стаялі ў яго вачах. Ён, відаць, таксама шкадаваў брата, а яшчэ больш матку, і суцяшаў яе, як умеў.
— Годзе, мама, годзе, годзе!
Але Хрысціна яшчэ гучней і яшчэ страшней і пранізлівей крыкнула:
— Езус!
І адначасова прыўзнялася з зямлі. Стоячы на каленях, выцягнула ўверх рукі і пляснуўшы ў далоні так, што ажно рэха пайшло па хаце, заламала іх. Успомнілася ёй цяпер яшчэ адна страшная рэч.
— А ўжо ўсе, усенькія грошы ім аддала... што я яму зараз пашлю, каб меў ён чым свой жывот падсілкаваць?.. Адкуль я яму тыя пяць рублёў вазьму... У мяне ўжо ні грошыка няма... ніводнага грошыка... для яго няма... О мой Езус! Што я нарабіла! Каб жа мне лепей у зямлю пайсці, каб жа мне лепей перад тым ногі адняло, як я тыя грошы аддала... Ой, Піліпка мой, кветачка мая, сонейка ты маё бледненькае, няма ўжо ў мяне нічога, каб паслаць табе...
І толькі цяпер зайшлася плачам, Антосік таксама расплакаўся. Нахіліўся да мацеры, што ўсё яшчэ стаяла на каленях, і асцярожна крануў яе за плячо.
— Годзе, мама, — шаптаў, — годзе! Не перажывай так! Вазьміце ўжо з маіх грошай пяць рублёў і пашліце Піліпку! Што ўжо рабіць! Ці ж я для яго пяці рублёў пашкадую. Чуеце, мама, што я кажу, ну, чуеце?
Чула. І адчувала, што тут ужо прыйшло для яе самае жахлівае. Узняла на сына мокрыя ад слёз вочы, і твар яе скрывіўся спазмамі болю і трывогі. Здушаным шэптам, выцягваючы зноў над галавой сплеценыя рукі, прамовіла:
— Сынку, ой, сынку! Не гневайся, я і тыя грошы... тыя, што для цябе былі, аддала...
Хлопец выпрастаўся, вочы ягоныя прасохлі, а на твары выступілі чырвоныя плямы.
— Калі? — крыкнуў.
— Сённячы, сёння ў горадзе, хадвакату аддала...
Настала хвіліна глухога маўчання. Па твары парабка прабягалі цені гневу, вочы яго пачалі гарэць. Ён адышоў на некалькі крокаў ад кабеты, што ўсё яшчэ стаяла на каленях, сціснуў кулакі і грубым голасам, такім, якім ніколі дагэтуль не гаварыў, крыкнуў:
— Ну, калі так, то ты сучка, а не матка!.. Я табе гэтага ніколі не дарую!
Сеў на лаву ля сцяны і, абапёршыся локцямі на калені, схаваў у далонях свой твар. Заплакаў уголас і, плачучы, гаварыў. Зайздрасць мяшалася ў ягоных словах з дзікім гневам:
— Яму ўсё, а мне нічога... як быццам я не яе дзіця. Што, ён лепшы за мяне, каб яму было ўсё, а мне нічога... Ці ж я табе што дрэннага зрабіў?.. Такі самы быў я паслухмяны і ўважлівы, як ён... Ой, каб жа знаў, што мяне Пан Бог пакараў такой паскуднай маткай, не быў бы такім... лаяў бы, дый тоўк, як іншыя сяляне са сваімі маткамі робяць... лаяць цябе і таўчы, не слухаць трэба... Калі ты такая дурная, зусім без розуму ніякага і такая сучка, што адно сваё дзіця ліжа, а другое кусае...
Потым адкрыў твар і, звярнуўшыся да Мікалая, ажыўлена размахваючы рукамі, пачаў расказваць, што адзін з грыньскіх гаспадароў хацеў яго з ягонымі ста рублямі ўзяць у прымакі да адзінай сваёй дачкі... Мар'янай дзеўку завуць, ладная дзеўка і гаспадыня добрая... Праз год вяселле было б... У прымакі пайшоў бы і сваю гаспадарку б меў... А зараз, без нічога, хто яго ў прымы возьме? Якуба Шылку возьмуць, а яму вечны адпачынак!
Кінуўся зноў да маці.
— Я ж прасіў, каб не аддавала! Аддала. Шэльма ты! За што яна мне дарогу да шчасця загарадзіла! Што я ёй дрэннага зрабіў? Чым я горшы за таго! Свіння яна, а не матка!
І зноў, закрыўшы твар далонямі, расплакаўся. Тады жаночая постаць, схіленая да зямлі, пачала пакорліва паўзці па глінянай падлозе да той лавы, на якой сядзеў разжалены і раз'юшаны парабак. Адна палова ейнага сэрца ляцела за тым, няшчасным, загубленым, другая рассцілалася ля ног гэтага беднага, якога сама ж і скрыўдзіла. Калі б раней ён гэтак загаварыў з ёй, то строга пакарала б яго, як рабіла не раз з імі абодвума за кожную правіну. Але цяпер была ўся ў слязах. Падпаўзла да яго на каленях і хацела абняць. Але ён, пачуўшы яе дотык, сарваўся з лавы, і кулаком штурхануў яе ў грудзі так моцна, што яна ажно адхіснулася і зноў упала на падлогу. Узняў на яе руку!
— О Езус! Езус! Езус!
Нічога. Яна паднялася з зямлі і, уся пахіліўшыся наперад, з выцягнутымі рукамі зноў пайшла да яго.
— Не гневайся, сынку, ой не гневайся! Ты ўжо цяпер у мяне адзін, адзіны застаўся...
— Пайшла! Прэч! Ты... — крыкнуў ён і на гэты раз кулаком ударыў у сагнутыя плечы.
— Езус! О Езус!
Аднаго забралі і пагналі далёка... другі пабіў яе... Калі пабіў адзін раз, то ўжо і заўсёды біць будзе. Страціў да яе сэрца і пашану... Езус!
Тады падняўся з лавы Мікалай, схапіў за рукаў сярмягі парабка, крыху зніякавелага, і выпхнуў за дзверы. Потым звярнуўся да Хрысціны:
— Годзе, баба, плакаць дый лямантаваць... пазычу табе пяць рублёў, каб Піліпку паслаць, як дазнаешся, куды пасылаць трэба... На адработку пазычу... адробіш!
Гучна выцер пальцамі нос і рукавом кашулі доўга выціраў вусы. Відаць, быў моцна ўсхваляваны.
Хрысціна ўхапіла руку салдата і доўга, без памяці, яе цалавала. Зможа паслаць пяць рублёў Піліпку! Што за шчасце! Але тут жа кінулася да дзвярэй. Дзе той, другі? Ці ён ужо з ёю не памірыцца... гэты адзін, адзіны, які ў яе застаўся. Куды ён пайшоў? Выбегла за хату і амярцвелымі вачыма глядзела, глядзела на Антосіка, які з задзірыста ўзнятым тварам, насвістваючы нешта са злосці, паспешлівым крокам ішоў да карчмы. Да карчмы пайшоў — і яна дарэмна ўжо клікала б яго з дарогі і забараняла б яму туды ісці... Не паслухае і яшчэ паб'е...
— О Езус!
1884