Песня пра зубра (Песнь о зубре)
Белорусская поэзия. Классические и современные стихи белорусских поэтов.
Классическое произведение одного из величайших славянских поэтов-латинистов эпохи Возрождения Николая Гусовского (между 1470 - 1480 гг. - после 1530 г.), написанное на латыни и опубликованное в Кракове в 1523 г. Текст поэмы приводится в переводе на белорусский и русский языки по изданию 1980 г. (Мінск "Мастацкая літаратура"). Белорусский перевод осуществлен Язепом Семежоном, русский перевод - Яковом Парецким и Язепом Семеженом.
МІКОЛА ГУСОЎСКІ: ПЕСНЯ ПРА ЗУБРА
САКРАТАРУ
ЯЕ КАРАЛЕЎСКАЙ ВЯЛІКАСЦІ
ЯСНАВЯЛЬМОЖНАМУ
ЛЮДОВІКУ АЛЬФІЮ
О, Людавік, гэту сціплую кніжку табе давяраю
3 просьбай пранікнуць у сутнасць і глыб яе зместу,
А на выпадак, калі ў ёй нічога не ўгледзіш,
Што далікатнейшы слых Каралевы магло б улагодзіць,
Хай яна сыдзе за сціплы табе мой дарунак.
Гэта не я, а твой розум і талент цябе прызначаюць
Справу такую зрабіць; астаюся тваім даўжніком.
ДА НАЙЯСНЕЙШАЙ УЛАДАРКІ I ПАНІ БОНЫ
3 ЛАСКІ БОЖАЙ КАРАЛЕВЫ ПОЛЬШЧЫ,
ВЯЛІКАЙ КНЯГІНІ ЛІТВЫ, РУСІ, ПРУСІІ I ІНШ. ПАНІ
МІКОЛА 3 ГУСАВА
Калі я быў у Рыме, яснавяльможная каралева, папа Леў X, прыгадваючы аднойчы паляванні на Поўначы і велічыню звяроў, пераканаў красамоўнымІ словамі надзвычай шаноўнага пана плоцкага біскупа Эразма, пасла вашай Высокасці тады пры ім, каб чучала бізона, якога мы называем зубрам, яго набітая сенам шкура была дастаўлена ў Рым.
Калі біскуп плоцкі паабяцаў гэту просьбу выкамаць, ён адаслаў лісты Радзівілу, ваяводу віленскаму, просячы падшукаць шкуру найвялікшага звера гэтай пароды, а мне, у той час свайму дарадчыку, загадаў напісаць што-небудзь аб прыродзе і паляванні на звера, жадаючы паказаць папу постаць зубра не толькі ў рэчах, але і ў словах.
Аднак з-за нечаканай смерці Льва ўсё гэта не здзейснілася. Застаецца толькі невялікі твор, напісаны тады мною спехам (мне не ставала ні часу, ні здольнасці), твор гэты я рашыў выдаць у свет у гонар тваёй Вялікасці. Гэтае пісанне хачу я паднесці табе замест сціплага падарунка, спадзеючыся, што надарыцца выпадак, калі яго Каралеўская Вялікасць па сваім звычаі адправіцца на паляванне, і гэтая кніжка, што змяшчае лясныя прыгоды, цябе зацікавіць і ты яе прачытаеш. Гэтым самым жадаю я не так палепшыць сваё становішча, як пракласці шлях вучоным мужам, каб і яны табе свае творы паднеслі. I каб ты, найвучонейшая княгіня, узважыла іх здольнасці і нараіла свайму яснавяльможнаму мужу, які абавязаны больш мець часу для вядзення войнаў, чым для чытання кніг, тых, каго палічыш найбольш таленавітымі. Бо бачу я з найвялікшым для сябе жалем і, зразумела, з пэўнай стратай для дзяржавы, што славуцейшыя сэрцы зусім не паважаюцца. Яны з-за матэрыяльнай
51
нястачы і беднасці цалкам не могуць сябе праявіць. Бачу я таксама, што ёсць нямала людзей, якія валодаюць і багаццем і талентам. Але калі яны заўважаюць, што вучоных, мастакоў і паэтаў так мала шануюць і паважаюць, то імкнуцца больш узбагачацца, чым ахарошваць дўшу. 3-за такой нікчэмнай справы ахвяруюць яны самым высакародным прызначэннем сваіх асоб. А калі возьмеш ты на сябе агульнае апякунства над гэтымі захапленнямі, тады ўзбуйнеюць таленты і прынясуць карысць Каралеўскай Вялікасці ў яе значнай працы, так што дзяржава будзе зберагацца ў сваім станв ў'гэты злавесны час.
Дзяржава абапіраецца больш на мужнасць духу, чым на сілу цела, пра што сведчаць як грэкі, так і рымляне. Іх магутнасць квітнела найбольш тады, калі расцвіталі навукі. А як толькі пачалі нікнуць таленты, сілы іх згаслі, а з заняпадам апошніх абрушылася іх дзяржава і ўсталявалася рабства. Таксама і ў нас. Тыя ж, хто вядзе войны паводле звычаяў старажытных, што адлюстраваны ў кнігах, няхай узнімуць ваенныя подзвігі і кінуць тое, што замінае грамадскай дзейнасці, ды падумаюць, дакуль нам баяцца турка! Няхай жа разважаць тыя, хто добра ведае з чытання старых кніг, што і грэкі і рымляне ў найвышэйшым росквіце сіл сваіх разгарнулі калісьці ваенныя дзеянні ў кірунку гэтых краін свету, пакуль не ўпэўняцца, што для рымскай зброі Германія, а для грэкаў Дунай былі амаль вечнымі межамі і рубяжамі на гэтым шляху. Так што і Вялікі Аляксандр, які думаў панаваць над усім светам, застрашаны мужнасцю таго народа, не адважыўся перайсці Дунай, на беразе якога спыніўся, і, як добра вядома, павёў войскі супраць неваяўнічых народаў Азіі.
Хоць нам не ўласцівыя ні норавы, ні звычаі старажытных, аднак вечная сіла неба і мужнасць нашага воіна-ратніка не падвядуць, як справа дойдзе да зброі, калі толькі мы, бяззбройныя, не будзем раздушаны нейкім наканаваным няшчасцем, ці, ясней кажучы, спрыт-ным круцельствам некаторых і сваёй бяздзейнасцю — і гэта, як мне здаецца, нас і звязвае.
Мне добра вядома, найсвятлейшая пані, якога вялікага шчасця ты зычыш гэтаму каралеўству і як шмат разважаеш і дбаеш аб паляпшэнні ягонага становішча. Але я сапраўды не ўяўляю, чым ты
52
можаш яму дзейсна дапамагчы. Калі ж ты праявіш сябе добразычлівай, схільнай да апякунства навукі і мастацтва, тады ад іх будзе і дзяржаве вялікая карысць, а высокая слава імя твайго распаўсюдзіцца такім чынам яшчэ вышэй з ухвалай тваіх (выхаванцаў). Бо што можа быць больш цудоўным і вартым тваіх продкаў і тваёй найславуцейшай з арагонскага дома сям’і, больш дасканалым з усіх форм дабрачыннасці, калі на іх грунтоўна глядзець і ў мірны час, і ў вайну, і ў справе рэлігіі? Але і яны ніколі не напоўнілі б землі свету гэткай агромністай славай жыцця і подзвігаў з прыязню ўсяго пакалення і не паказалі б сябе ў такім дзівосным святле ў розных выпрабаваннях лёсу перад нашчадкамі, калі б іх уласная вучонасць і ўласцівая гэтаму роду асаблівая прыхільнасць да вучоных мужоў не ўзнеслі б іх на такую вышыню, што яны былі ўслаўлены звонкай лірай вялікіх талентаў; таму мне застаецца заслужана маўчаць пра іх, асабліва тут, дзе я падпарадкаваны непазбеж-наму закону выказвацца сціпла.
Жадаю здароўя і быць вартай свайго славутага роду.
53
Неяк у Рыме пры сціжме людзей нёзлічонай
Сведкам відовішча быў я — бою быкоў на арэне.
Люд пацяшаўся, гудзелі, як вулей, трыбуны,
Стрэлы ж і коп’і ўпіваліся ў цела жывелін,
Боль прычыняючы ім невыносны. Пакуль мы глядзелі,
Як вар'яцеюць быкі і як бліскае ярасць
3 позіркаў раненых, гул выклікаючы ў цырку,—
Хтосьці сказаў: «Як у нас на зубрынай аблаве».
Я пагадзіўся і там жа ў сваім асяроддзі
Ўсё расказаў, што і ў нас у змаганні зацятым
Гэткім жа чынам адольваюць дужага звера.
Як і гаворыцца ў прыказцы мудрай, язык мой
Мой жа быў вораг. Праслухаўшы ўсё ў захапленні,
Мне загадалі адразу ж узяцца за працу,
Каб успаміны свае, пераліўшы ў памер вершаваны,
Песняй зрабіць і пра нас, і пра нашы аблавы.
Бачыце, я, між паэтаў часовы абраннік,
Вымушан скласці свой спеў аб краіне з багаццем
Свету жывёльнага ў ёй, бо і звер гэты цудам
Толькт шчэ ў нас захаваўся пад зоркай Палярнай.
Славай нядобрай ахрышчаны — дзікі забойца,
Ен і ва мне выклікаў неаднойчы пачуцці
Страху і жудасці. Сорамна нават прызнацца —
Часта пускаўся наўцёкі. Плявалі з пагардай
Простыя людзі: у нас баязлівых не любяць.
Тут, удастоены гонару большага — і небяспекі,
Мабыць, не меншай, — я прыхапкамі авалодаць
Мушу нязвычнаю зброяй: той самай рукою,
Што налаўчылася лукам распісвацца, трэба
Умельства сваё праявіць і ў пісьменстве прыгожым.
3 бояззю нейкай, прызнацца, са страхам душэўным
Перка нязвыклае ўзяў, адчуваю: пад ношай
Гэтай бязважкасці ніц упаду, бесталанны,
Бо, не адолеўшы страху, не здзейсню і волі
Мужа вялікага,—я ж яму ўсім абавязан.
3 гэтым сумненнем буджу я крыніцу натхнення:
О, праявіся з-пад раскі вадой жыватворнай
I ўскаласі мае першае семя на добрае племя!
Тут, на зямлі апенінскай, якую ніколі
Бачыць не бачыў, прашу цябе, Муза, аб гэтым.
Гаспадары пажадалі пачуць гзту песню,
Ну, а калі атрымаў даручэнне —старайся!
Так што тут спроба мая, а рашэнне — чужое,
Здольны ці не, а выконвай, бярыся за справу.
Без спадзявання, што будзе мой твор дасканалы,
Я пачынаю з адзіным намерам: унесці
Толькі свае ўдакладненні пра нашага зверд.
Як жа мы з вамі згаворымся, лёгкія пёркі?
Мне, прызнаюся, шчэ змалку ваш голас знаёмы
У звоне стралы, на якой вы былі апярэннем,
А на паперы павінна пачацца размова
Іншага тону — такая размова лясная,
Каб зараўлі ў ей звяры, разгарэліся бойкі
Не на жывот, а на смерць і раіліся стрэлы.
Цяжка мне справіцца з вамі, не тое што з тымі.
Лепш бы ты сам пісанінай, чытач мой, заняўся,
56
Я ж бы займаўся работай, мне звычнаю,— лукам,
Так мы зраўняліся б, мабыць, у розных мастацтвах.
Права тваё за табой: калі гэтую песню
Не ўпадабаеш,-— бязлітасна выкінь у смецце
Верш самавука-аматара з краю чужога.
Дзіўнае ўсё ж падабенства: адзінае джала
У пёраў і стрэл, а напоіш хоць злёганьку ядам —
Хопіць і драпіны, каб закрануты загінуў.
Ну, дык пакрочым на поўнач, у нетры лясныя.
Я, следапыт, павяду вас, бо мне гэта звычна,
Там і сустрэнемся з грозным, магутным асілкам.
Хай ён рыкне, і прарвецца ў радкі мае рэхам
Тое рыканне —набудзе гармонію п'есня;
Хай ён бадне ў мой радок, каб маглі мы разгледзець
Гэтае дзіва з абшараў Літоўскага княства.
Волатным целам сваім ён настолькі вялікі,
Што, калі раняць смяротна і ранены ўкленчыць,
Трох паляўнічых садзіцца ў яго між рагамі.
Скажам, калі б наўздагад я пачаў падбіраць параўнанні
3 мордай і каркам ягонымі, не падабраў бы.
Злямчаны клін барады памялом вытыркае з-пад сківіц,
3 позірка зыраць і злосць, і нянавісць, і ярасць;
Грыва калматая шчыльна да самых лапатак
Шыю ўкрывае, звісаючы ўніз па калені.
Можа, магчыма тут наша падаць параўнанне —
Часта ж раўняюць малое з вялікім, як быка з індыкам,
Гэта казёл барадаты з нагуленым целам.
Вось ён — бізон ваш, што ў нас называецца зубрам!
Масці паджарай, як мешанка бурай і чорнай,
Быццам з вякоў у вякі пераходзіў праз горны
57
I гартаваўся, сабраўшы адценкі стагоддзяў.
Дзіўна, што ў кнігах апісаны ён недакладна
Я ж без падставы псаваць не хачу і не буду
Тое, што ў спадчыну ён атрымаў ад прыроды.
Дзе яны бачылі —зубр ды з рагатаю пысай?
3 выгляду ён не падобны на іх апісанне.
Іменна мордзе звярынай, на іхнюю думку,
Самая сіла ўласціва. А я ўдакладняю:
Рогі растуць не на пысе, і сіла не ў мордзе
У нашага слаўнага зубра, лясоў нашых славы,
58
Свет даўніны вывучау я па кнігах славянскіх,
Граматах рускіх, кірыліцай пісаных вязкай.
Лад алфавіту наш прашчур для ўласнай карысці
У грэкаў пазычыў і, гукі мясцовых гаворак
Зладзіўшы з ім, іншаземцам, застаўся сабою.
Звычкі і побыт жывёл разнастайнай пароды,
Як і падзеі-, апісаны ў граматах гэтых.
Што ж да зуброў, то такога магутнага звера
Шчасная доля, як дзіва часоў першабытных,
Толькі шчэ ў нас захавала, пад зоркай Палярнай.
Пліній, напрыклад, пісаў пра зубра і пра тура:
«Тур і бізон (па-мясцоваму — зубр) засталіся
Толькі ў лясах першабытных. Вучоныя кажуць,—
Сведчыць гісторык,— што лютасцю, злосцю і сілай
Роўнага звера не знойдзеш лясному асілку,
Што і ў лясах, і на выпасах ляхаў і росаў
Быў і застаўся царом над усімі звярамі».
Значыць, ён ведаў пра тых і другіх, а вось людзі
У нас на радзіме шчэ лічаць, што свет іх не знае.
«Дзікі і люты, іх зубр — падабенства бізона,
Толькі даўжэйшая грыва»,—заканчвае Пліній.
Хоць і не многа, ды праўда. Хто ж болей захоча,
Хай пацікавіцца — кнігі і болей раскажуць.
Я ўжо наперад прадбачу — пярэчанні будуць:
59
Байкі дзіцячыя. Ведаем, чулі, чыталі!..
Хто цаліка не прамераў і нашага звера
У вочы не бачыў, вядома, такі не паверыць.
Сутнасць не ў гэтым. Галоўнае, як ты раскажаш.
Глупства ўсумняецца, мудрасць разумна сцвярджае.
Вам пра зуброў паляўнічы ў нас кожны раскажа,
Толькі спытай — прагаворыць да ранішніх пеўняў.
Што да мяне, то сваё паляванне і ловы
Адпаляваў я. Адзіная ўцеха ў самоце —
Жыць успамінамі. Думкай ляціш быстракрылай
Ноччу і днём на радзіму, у памяці сеці
Вабіш той час незабыўны, што некалі ў нетрах
Родных лясоў разгубіўся, і кліч — не даклічаш...
Што ў іх, тых закліках? Час улавіць немагчыма.
Гонішся, смертны, за страчаным часам, прыстанеш,
Не даганяеш, бо што прамінула — не вернеш.
Гэты пясок-плывунец высыпаецца ў вечнасць.
Што ж я маруджу? Пара б за істотнае брацца.
Боязна ўсё-такі: чым ты іх, кніжнікаў, здзівіш?
Свет ім вядомы — якія чытаюць старонкі!
Хай і правераць па кнігах, які ён на выгляд,
Я ж бы прасіў іх уважыць маё ўдакладненне:
Пушча — загадка, разгадка хаваецца ў лесе.
Вас я, лясны чалавек, завяду ў яго нетры,
Каб паказаць таямніцы і пушчаў і тое,
Што вы не знойдзеце ў кнігах і граматах даўніх.
Возьмем, напрыклад, трактат «Лангабардскія дзеі»
Паўла Дыякана. Што ён там піша пра зубра?
Вельмі нямнога, адзін толькі штрых мімаходам:
Быццам калісьці пятнаццаць лаўцоў на начлезе
60
Спалі на шкуры забітага волата-зубра.
Я захапляцца ні ім, ні ягонаю шкурай
Нават не думаў, калі свежаваў на аблавах.
Як ты ні кінь, а з маленства мне добра вядомы
Ловы, і праца, і хлеб мой, зароблены потам.
61
Край мой (цяпер ужо ўласнасць Кароны) калісьці
Я перамераў удоўжкі і ўпоперак пешшу.
Змалку ад бацькі вучыўся ў бясконцых абходах
Крокам нячутным ступаць, каб нішто не шурхнула,
I спасцігаў, як звяроў прыкмячаць па бярлогах
Нюхам, і вухам, і вокам, Без якасцей гэтых
Не напалюеш, бо звер палахлівы і пільны.
Колькі патоў ён, бывала, зганяў з мяне ў зімнюю сцюжу,
КопЧ шыбаць прымушаючы з бегу наводмаш!
Колькі нагледзеўся смерці, наслухаўся енку
Ў пушчах, пакуль мяне, сына, вучыў палясоўшчык!
Рос і засвойваў усё: дзе сям'ёю мядзведзі
Сусляць маліннік, дзе пасвіцца дзік па дубровах,
Як на ласёў асцярожных нябачныя сеці
У лузе расставіць, каб трапіў у пастку сахаты.
Бачыў і чуў, як пальбой аглушалася пушча,
Грузна, мармычучы, ў снег асядала здабыча,
Жмурыўся нерш, калі недзе у імклівай пагоні
Ранены верхнік мільгне, і адно толькі згледзіш:
Кроў на кані і, як гронкі каліны,— на снезе.
Вось у такіх пераплётах на нашых аблавах
Часта і я быў раўнёю сваім пабрацдмам.
Рэкі лясныя, Дняпра паўнаводнага строму
Пераплываў я з канем у пагоні за зверам.
63
Што там таіцца, карцела дзс-небудзь і збочыць;
Гнаў тую думку: на людзях і смерць не страшная.
Колькі нягод паспытаў я на тых паляваннях —
Каяцца б можна, ды хто ж калі каяўся ў мілым!
Быў і адважны, а дзе й неразважны, казалі:
Як ні было — не забыць сваю школу Міколу.
Гэтую ж песню — далёкае водгулле пушчаў —
Слухай душой, мой чытач, і, як плод недаспелы
3 дзічкі, сарві і смакуй, калі маеш цікавасць
Штосьці даведацца з нашых лясоў, і з прыроды
Нашага краю, і з нораваў рэдкага звера.
Так што працягваем наша з табой падарожжа
У самыя нетры зубрынае вотчыны-пушчы.
64
Лютасцю больш небяспечны, чым люты драпежнік,
Зубр для людзей не страшны, не чапай — не зачэпіць,
Будзе стаяць як укопаны — пастыр на варце,
Не страпянецца, а позіркам пасціць няспынна
I чараду, і сям'ю ў чарадзе на папасе.
Смелы, і ў гэтым няма яму роўнага звера
У свеце жывёльным пушчанскага нашага краю.
Стрэнеш, бывала, такога дазорцу ў дуброве,
Стоішся ў хмызе і дзякуеш богу — не згледзеў.
Дзе там — не згледзеў! Ты вокам зміргнуў — заўважае.
Дзесь калчаном шарганеш, на галінку наступіш —
Быццам працяты стралой, здрыганецца — і ў наступ.
Шчасце, калі пры такой выпадковай сустрэчы
Меч твой не бліснуў на сонцы, кап'е не заззяла:
Смела ідзі без аглядкі, як быццам не бачыў
Гзтага страху. А ен, утаропіўшы вочы,
Будзе ўсё зіркаць, пакуль не схаваешся ў нетры.
Горш, калі часам наткнешся на матку з прыплодам,
Схопіш мушкет з перапуду — ох, гэта гарачка! —
Звер вокамгненна раз'юшыцца, рыкам аглушыць —
Знай, што раз'ятраны: хто яго ўздумаў трывожыць?
Тут не разгадвай, давай у пяту і, як дужы,
Скідвай убок, у гушчар, і пакуль яшчэ цэлы —
Дай божа ногі: за ўцёкшым ён гнацца не стане.
65
Леташкі-цёлкі, бычкі-аднагодкі ў чародах —
Люба глядзець: скакункі, забіякі-задзіры.
То пачынаюць басціся, то, быццам у зыку,
Шумна гарцуюць, пужаючы гулямі статак.
Кемлівы звер па прыродзе. Напрыклад, цяляты
3 першага ж дня пераймаюць паводзіны матак:
Назіркам дыбаюць за чарадой і на пашы
Нешта ўжо пыскай вышукваюць. А пасталеўшы,
Порстка выбрыкваць пачнуць, апрабоўваюць рожкі,
Звера сустрэўшы ці пень абымшэлы ў гушчары.
Так на выгодзе лясной, у няспынным змаганні
За кудзярок лугавога кіпрэю, з бычка-зубраняці
Зубр вырастае, магутны прысадзісты волат.
Дзіву даешся: ні сну ж, ні спачыну не знае,
А набіраецца сілы, і колькі цярпення
Трэба такому, каб стрымліваць жыўчыкі руху!
Ходзіць спакойна і раптам у бегу імклівым
Ён, як рысак, пралятае праз гала лясное.
Проста не верыш вачам, як валодае целам
Скрытая сіла. Нібы шыбануты прашчою,
3 месца рванецца і ў момант, закінуўшы перад
Недзе да рэпіцы, схопіць на рогі ляпёшкі
I растрасе, быццам хоча слядоў не пакінуць.
Многа нагледзішся рознага ў статку зубрыным,
Непараўнальнымі ўсё ж астаюцца турніры
Іх трацякоў-кавалераў з-за нецеляў-самак.
Юр гэты ў іх супадае з парой лістападу
Кожную восень, і недзе мо з тыдзень ці болей
Цягнецца свята Венеры, і шалы юнацтва
3 бою бяруцца. У гэту пару насалоды
Толькі і чуеш: усюды прывабна і млява
Мыкае пушча, і ў дрыжыках зябкіх дубровы
66
3 шастаннем сцелюць лістоту на шлюбнае ложа.
Хто гэта слухаў і бачыў, той скажа, напэўна:
Музыка нашых лясоў мілагучнасцю строгай
Вуху і сэрцу мілей за літаўры і ліру.
Шум у вяршынях, і шолах, і шоргат, і гэты ўладарны
Голас крыві неўтаймоўнай — сімфонія пушчы.
Колькі жыве ён, асілак пушчанскі, не знаю.
Хто ж дзе лічыў даўгалецце ў нясвойскай жывёлы?
Ходзяць легенды, што дзесьці ва ўрочышчах сельскіх
Быў запрыкмечаны зубр, можа, дзвесцегадовы
3 сівым касмыллем на ўзлобку. Па тым патрыярху
Статак увесь празывалі «Гурты Сівучовы».
Што ж, калі верыць паданням, той самы важак іх
Вока дзесь страціў парою зубрынага юру.
Гэта магчыма. I ў пушчах, і ўсюды на свеце
Моцныя гэтага свету за права на ўладу
Б'юцца на злом галавы, хоць кулачнае права,
Як і вяршынства жывёльнаю грубаю сілай, —
Спрэчная справа; сапраўдныя спрэчак прычыны
Толькі пасля высвятляюцца; знакамі ж спрэчак
Будзе калецтва ці шрам на баку самаўладцы.
Цяжка сказаць, што таго сівагрывага зубра
Прагнасць улады над гуртам штурхнула на бойку.
Тыя ж паданні сцвярджаюць, што трон верхавода
Дарма і ў іх не даецца, а вока — за вока.
Выдумка, мабыць; мана для вушэй — асалода.
Можа, пагэтаму шэпты народных паданняў
Не заціхаюць у нас ні па ўзлесках шумлівых,
Ні па квяцістых лугах, ні пад стрэхамі хатаў.
Я ж разумею, што тым, для каго я спяваю,
Праўда за ўсё даражэй, і пагэтаму стаўлю
Кропку над «і»: невядомае мне невядома.
67
Нашы лясы, лугавіны — прыволле для статкаў звярыных,
Там у іх выручка: гуртам —за кожнага ў статку,
Кожны ж — за гурт і за ўсіх, беспарадкаў—ніякіх.
Дужы са слабым уладай дзяліцца не стане;
Права царова ў чародах на пашы і ў спрэчках
Даў яму вопыт, набыты магутнаю сілай.
Бой разгарыцца смяротны, і ў ім пераможа
Той, хто мацнейшы. Пад сонцам ніводнай хвіліны
Без барацьбы не было на зямлі і не будзе.
Прага ўзяць зверхнасць над слабым распальвае ярасць,
Вынік жа бойняў крывавых — калецтва ці згуба.
Той, хто суперніка збіў і знявечыў, тым самым
Сілу на выпасах сцвердзіў за ўласнаю сілай.
Хто ж не ўстаяў і паддаўся, той сам ад чародаў,
Як ад пагарды, панура пускаецца ўпрочкі.
3 гурту адбіўшыся, ён, адзінец, палахліва
Стане цурацца не толькі сваіх, а часамі
Нават саступіць лаўцу, бо заўсёды слабее
Стадны інстынкт у жывёліны ў доўгім выгнанні.
Зрэшты, другія чароды — другія парадкі.
Недзе прылучыцца к іншаму статку і ў прымах
Зменіць свой спрыт забіяцкі на статут прымацкі.
Вернасць у парах зубрыных адной толькі смерцю
Можа парушыцца: скажам, самца забадалі —
I аўдавелая матка вяртаецца ў статак.
68
Княжацкі ўказ пад пагрозай адказнасці строгай
Не дазваляе знішчаць ні зубрыцаў, ні моладзь
I ашчаджае тым самым багацці лясныя.
Скарбы свае нашы людзі на золата нават
Не прамяняюць. Здаўна іх жыццё навучыла:
Нашы лясы — гэта нашых даброт і багацця
Невычарпальны калодзеж; з яго напаўняем
Лайбы і стругі заморскіх купцоў, што прывозяць
Недзе з-за свету да нас на таргі свой набытак.
Шчодрая вільгаць з бяздоннай зялёнай крыніцы
Спорным дажджом выпадае на тлустыя глебы.
Рэкі ад самых вытокаў да вусцяў шырокіх
Поўны плытоў, а плыты на шляхах нашых водных —
Гэта масты паміж рознымі землямі княства.
Поле ўрадлІвае працы не шмат патрабуе.
Толькі ў жніво ды ў касьбу і на ніве, і ў лузе
Бела ад хустак, намітак, кашуль і бравэрак.
Па сенажацях, гаях і па ялавых гонях
Коні пасуцца, а скрозь на прыволлі, на ўзлессі —
Статак скарбовы брыдзе, патанаючы ў травах.
Плён сваіх ніў і дары сваіх пушчаў бязмежных
Мы прадаем і мяняем — тавар за тавары.
Можа, мы дома дастаткам няроўныя з некім,
А на таргах прыбядняцца — не ў нашай натуры.
69
Край наш багаты драўнінай, нічога не скажаш,
Ды не адно хараство ў ім — лясы, нібы хмара.
Нашы лясы — гэта наша скарбонка і свіран,
Наша камора жывіцы, і дзёгцю, і ягад,
Мёду і воску, куніцы і рознай дзічыны.
Так што купец чужаземны, тугой калітою
Не паскупіўшыся, можа раскінуцца шчодра
І на таргах, і на менах — тавараў удосталь.
Тут і сасновыя бёрны, і бруссе, і кроквы,
Дуб на шалёўкі — купляй і будуйся, бязлесны.
Толькі за нашу гатоўку — гатоўкай на бочку!
Сосны ў нас гоніць у ствол, як трыснёг — у сцябліну;
Хмаркі, здаецца, павіслі на макаўках кронаў.
Водарам кветак з вясны і да позняга лета
Пушча напоена, нетры яе і прылескі —
Месцы ігрышчаў і гульбішчаў моладзі сельскай.
Бортнікі нашы на стаўках—разлапістых соснах —
Ставяць вуллі, а часамі і ў дрэве пад верхам
Выдзеўбуць долатам борці і лётвы прыладзяць —
Вось і стаяк-каранёк для залетнага рою.
Так прыручаем пчалу і частуемся мёдам.
Безліч у пушчах і звера, і птушкі, а тыя
Дзікія пеўні, якіх апісаў яшчэ Пліній,
Плодзяцца ў нас, як вароны, пры кожнай імшары.
Мы іх глушцамі завём — самавітая птаха,
Што ж да вагі, то, бывае, і гусь пераважыць.
Пах асаблівы ўласцівы глушцоваму мясу.
Радасць і смутак спазнаў не адзін паляўнічы
Тою хвілінай, калі ён з падседкі на золку
Трапна падцэліць — і певень, залопаўшы крыллем,
Чмякнецца вобземлю, так і не скончыўшы песні.
3 токаў шчаслівец прыносіць двайную спажыву:
70
Страўніку — ежу, а глузду — і кемнасць, і мудрасць.
Дзе ты ні пойдзеш — майструюць то пасткі, то сілы:
Пасткай не зловіцца — сіллямі недзе засіліць.
Перад законам і правам лясным на здабытак
Роўныя ўсе там — палюй, здабывай колькі можаш.
Край наш прырода такім надзяліла багаццем,
Што незлічонасць у пушчах дзічыны і звера
Волю дае не лічыцца з памерам здабычы.
Безгаспадарнік, абшарнік-скупеча — у гэтых
Гінуць – і рыба і звер занішто. Неаднойчы
Я назіраў, як у нераст на іхніх валоках
Рыба кішэла не толькі ў азерцах і рэчках,
Нават у лужынах — проста прасілася ў венцер
I захлыналася. Вось чым адплачвае скупасць!
Дзе недагляд, там сады перародзяцца ў дзічку,
Поле радзіць перастане, бур'янам заглухне.
Край наш — дзівосны прыстанак загадак
І цудаў: Ці то так бог пажадаў, каб усё ў ім на волі
I вырастала, і гінула, ці чараўнічай
Воляю нечай усё занядбана — не знаю.
Часта з трывогаю думаеш: чым растлумачыць
Сілу, што ў нас надаецца замовам і травам,
Песні і магіі слова? Адказу не знойдзеш
I мімаволі згаджаешся: мы яшчэ дзеці
У свеце хрышчоных і верым у казкі Медэі.
Варта падумаць над гэтым. Мне добра вядома,
Як хрысціянская вера сурова карае
Усіх ведзьмакоў-грахаводнікаў, што патаемна
Знаюцца з сілай нячыстай. Іх катуюць люта,
Перш чым спаліць ці ўтапіць, як і тых вінаватых,
Хто з імі знаўся і ведаў аб чарах вядзьмацкіх,
Ды не данёс у царкву на нячысцікаў грэшных.
72
Хопіць таго, каб прайшлі, пракаціліся дзейкі:
Там той вядзьмачыць ці знаецца з д'ябальскай сілай —
Зараз жа суд і расправа: няшчаснага схопяць
I, перавіўшы пастронкамі рукі і ногі,
Цягнуць к рацэ — і бултых падазронага ў прорву.
Бачаць, што кануў на дно, нібы камень,— палічаць нявінным,
Непатанулага ж будуць лічыць вінаватым.
Сведкам такіх пакаранняў я быў неаднойчы.
Бедны тапельнік, спавіты крыж-накрыж, імкнецца
Торчма стаяць, каб пайсці пад ваду з галавою.
3 берага ж хмара народу галёкае, свішча,
Плача і стогне і кленічы шле ў паднябессе.
Бачачы гзта ўтрапенне, ты чуеш, як сэрца
3 жаху мярцвее: вада на сябе не падобна.
Дзе яе прагнасць? Ну вось жа грывастая хваля
Голаў лізнула, прайшлася з разбегу па твары —
I не ўвабрала, зраклася, як беднага — шчасце.
Больш справядлівы агонь ненажэрны. Той прагна
Зліжа і ведзьму і мага ад пятак да цемя,
Як і прапашчых забойцаў дзіцяці ці бацькі.
Некаму, можа, расказ мой здаецца няпраўдай,
Верце: у нас, у Літве, гэта ўсё — рэчаіснасць.
Я прысягаю: заўжды, да апошняга слова
Пець толькі праўду, хоць кожнаму добра вядома,
Што і ў дасціпныя выдумкі — байкі і казкі —
Вераць і дзеці і, часам, дарослыя людзі.
Спеў аб жахлівым пакуль што пакінем, змяніўшы
Тэму размовы і выбраўшы лепшую песню.
Бор паказаць абяцаў я — вось там асалода
Вашаму сэрцу і воку, усё першародства
Скарбаў прыроды, спрадвечнай яе прыгажосці:
Дрэў, не кранутых сякерай, і траў нестаптаных,
73
Безліч дзічыны і звера чароды на пашы.
Пушча сваёю красой захапляе і яснавяльможных
Ваеначальнікаў нашых, што проста з паходаў
Сталі бівакам у ёй, жаўталістай, на промысел звера.
Тут адпачынак і дзейнасць спалучацца трапна
I паразвеюць навалу з душы. Паляванне —
Лепшы бальзам падупаламу целу і духу.
I гартаванне, што старасці бледную немач
Не падпускае, трымаючы дзесьці наводдаль.
Вопыт паказвае: ты загасціўся на свеце,
Век зажываеш чужы, а здавацца не хочаш:
Ногі шчэ носяць, і сілу не выела праца,
Вуха не глуха — уловіць і шоргат і шолах,
Вока не страціла зоркасці — пільна прыкмеціць
Нават ачэрнены кончык хваста гарнастая.
Лепшая практыка воку, лякарства для вуха —
Высачка звера з яе пастаянным дазорам.
Зоркасць і чуйнасць на выручку прыйдуць, калі вас
Ён запрыкмеціў, нявідны яшчэ, і злаўчыўся
Кінуцца ў наступ, каб вас забадаць. Па натуры
Зубр і адважны, і грозны, і цяміць не блага.
Схібіш з разлікам — паправіцца часу не будзе.
Вырасшы ў лесе і зведаўшы ўсё гэта змалку,
Я ўваскрашаю карціны былога і знаю:
Праўдаю гэта палічаць адны, а другія
Скажуць — манюка! Хай кажуць. На суд справядлівы
Спеў свой стаўляю; няхай яго судзяць папраўдзе
Тыя, хто, права здабыўшы на ніве пісьменства
Творы чужыя судзіць і выносіць прысуды,
Самі сваё праслаўляюць больш ярка і стройна,
Чым пашчаслівіла мне за скупы адпачынак.
74
Ветрана стала, і яхканне гончых з-пад ветру
Быццам дзесь побач. О, колькі страсцей і пачуццяў
Раптам абудзіць ражок паляўнічы! Як птушка,
Сэрца трапеча ў грудзях, замірае на момант,
Ловячы шум баравы, што наплывамі з кронаў
То ніспадае, то зноў уздымаецца ў неба.
Чуеце, як стогалоса вішчыць і мармыча
Нетра лясная? Не знаеце, што там такое?
Пэўна, мядзведзя ў бярлозе паднялі на пікі,
Дзіка праткнулі кап'ём ці паранілі з лука.
Хто не пабачыў сваімі вачыма — не ўявіць,
Як вар'яцее паранены зубр і рыканнем
Пушчу ў трымценне прыводзіць — аж сыплецца шэрань.
Ярасць і боль абуджаюць у звера шаленства.
Страшна глядзець, як ён чмыхне і позіркам злосным,
Поўным нянавісці, зырыць і ўправа і ўлева.
Хай жа, разявіўшы пашчу, ён выдыхне з хрыпам
Рык глухаваты, гартанны і раптам рванецца
3 месца скачкамі насустрач абранай ахвяры —
Кроў ледзянее ад жаху. На жаль, і пачуцці
I адчуванні не слухаюць нас у трывозе.
Што я расказваю ўсё гэта? Тым, хто не зведаў
Гэтых эмоцый, расказ мой нямым застанецца.
Цяжкі ты, хлеб наш надзённы, у промысле цяжкім —
76
Бачыце самі, аднак жа і гора радзімы
Нават цяжэйшае. Дзе нам знайсці тыя лекі,
Каб ратаваць яе ў бедах,—і самі не знаем.
Часам за лекавы сродак мы лічым здабытак
Высілкаў нашых у лесе на княжацкіх ловах.
Больш у іх лекаў для цела, чым нават у зеллі,
Можа, таму і палюе ў нас кожны з маленства.
Ногі ў хваробе не шкодзяць, бо ўсё пераходзяць, − жартуюць
Людзі старыя, — і лечаць балеснасць хадзьбою.
Хмарнасць, паўзмрок ад лясоў, адзінота паселішч
Толькі разумнай прабежкай і лечаць маркоту.
Ён, зверабой наш, наўсперак усім эскулапам
3 іх асцярогамі, молад, і ў голад ен дужы
I не старэе заўчасна. (Дарэчы сказаўшы,
Прымачкі, зёлкі і розныя кроплі-мікстуры —
Не эліксір маладосці, бадзёрасці духу!
П’еш гэта пойла і жлукціш — аж боязна стане:
Як бы не лопнуць, калі, не дай божа, апушыць!)
Холад паўночны здароваму духам не страшны.
Наш чалавек працавіты з нягодамі звыкся:
Непераборлівы ў ежы, не жыўшы ў раскошы,
Ён без прысмакаў, аб хдебе — здаровы і сыты,
Ды і дзічына ж у місе што-небудзь заважыць.
Так што, усё падлічыўшы — выдатак, прыбытак,—
Вынік падкажа любому, што лепей займацца
Нам прамысловай здабычай дзічыны і звера,
Сечу спыніўшы з лясамі за поля кавалак.
Шкода, што час падганяе, і ўсе адхіленні
У гэтую сферу мяне адхіляюць ад тэмы.
Мушу, аднак, да таго, як разгорнем карціну
Дзёрзкіх аблаў на рагатага грознага звера,
Вас пазнаёміць і з прымхамі нашых народаў.
77
Зубр, як мы лічым спрадвеку, хоць звер, але ж ратнік,
Ен прызнае перамогу, здабытую чэсна —
Сілай на сіду, урожкі, і мужнасць на мужнасць.
Гэта павер'е жыве ў нас ад веку да веку:
Лічаць, што рыцар пушчанскі адправіцца ўпрочкі
3 тых запаветных урочышчаў, дзе ў паядынках
3 ім сустракалася часта не дужасць, а хітрасць —
Будуць там пасткі, засады ці стрэлы з мушкетаў.
Мабыць, усім забабонам любога народу
Рыса ўласціва адна: невядомае ў свеце
Звышнатуральнаю сілай тлумачыць —і кропка.
Вобмацкам праўду знаходзяць, а ў нашых павер'ях
Праўда яшчэ не абмацана, так мне здаецца.
Нават калі б штось падобнае дзе й назіралі,
Абагульненні з дагадак рабіць рызыкоўна.
Выпадак, кажуць, праменьчык да буйных адкрыццяў:
Цьмяная думка становіцца раптам здагадкай —
Я ж, не прыхільнік здагадак і розных фантазій,
Тое пяру давяраю, што сам неаднойчы
Бачыў, праверыў, зрабіў — свой мазолісты вопыт.
Можа, каго і здзіўляюць трафеі Дыяны
У казачных ловах з багамі, а я не зайздрошчу
Слаўным здабычам багіні, бо ў лепшыя годы
Сам быў здабытчыкам нават і болыпых трафеяў.
78
Можа б, і лук Апалона прыйшоўся да густу
Пэўнаму колу маіх чытачоў, ды і стрэлы,
Што пунсавеюць крывёю забітых аленяў?
Мода — наш біч, і не дзІва, што ўсе праслаўляюць
Шалы Юпітэра і блазнаванні Юноны.
Верачы толькі ў Ісуса Хрыста і айца яго — бога,
Я палічыў бы за грэх назнарок перамешваць
Ісціну з выдумкай байкі. I дай жа мне, божа,
Сілы і ўмельства лучынным агеньчыкам праўды
Ісціну тым прасвятліць, хто дзівосы і цуды
Прагне спасцігнуць, але ў лабірынце памылак,
Што спластавалі вякі, заблудзіўся ў пацёмках.
Праўда заўсёды ў глыбінях, і пан мой пратэктар,
Плоцкі епіскап Эразмус зусім не ўхваляе
Спроб вершатворцаў грашыць усявышняму богу.
Вартым увагі і ўхвалы найсвентшага храма
Лічыць ён, праведнік боскі, адзінае тое,
Што і прыстойна і вартае сану духоўных.
Шчыры слуга яго, я абавязан па службе
У выразах быць асцярожным, каб важкае слова
Богу і пану майму дагадзілі па густу.
Можа, пагэтаму ў песню маю западае
Штось і з рэлігіі нашай, а ў ёй не шукайце
Ні асалоды жыцця, ні вяселля, ні ласкі.
Кветак няма на аблозе, сахою не ўзнятай.
Ды і крыніцы ж натхнення, што пояць паэму,
Недзе далёка-далёка пад лёдам і снегам.
79
Летам заўседы занятыя ў кровапраліццях
Войнаў усобных, якім ні канца, ні пачатку,
Ратнікі нашы з піліпаўкі аж па грамніцы
Маюць аддуху ў лясах — паляванне на звера.
Мабыць, свой звычай і Марс пераняў у літвінаў
I ў адпачынак мячы гартаваць на марозах.
Войны! Злачынная справа — вайна выклікае
Гнеў мой, і слёзы, і боль. Без падтрымкі, бясконца
Войны вядзем мы адзін на адзін за свяшчэнны
Братні саюз хрысціянства з навалай з усходу.
Вораг страшэнны адольвае нас і зламысна
Рэжа пад корань наш род і вучэнне Хрыстова
У душах народаў на ўсіх заняволеных землях.
Ен, спадцішка уварваўшыся ў нашы ўладанні,
Цэламу свету нахабна сцвярджае: ваюю
Не за прастору сабе, а за лад у прасторы.
3 верай сваёй ён ідзе і ў імя нам чужацкага бога
Лад свой агнём і мячом усталеўвае ў землях
Іншага веравызнання і іншых парадкаў.
Там, дзе арда саранчой прапаўзе, застануцца
Толькі асмолкі ды печышчы, попел ды косці,
Зграі варон ды чароды сабак адзічэлых.
80
Бог барані, калі нас перамогуць прышэльцы,
Лепш ужо смерць нам усім без пары, чым такая
Доля — жыццё пад'ярэмнае ў чорнай няволі.
Караю боскай такіх не застрашыць, каторым
Іхняя вера дыктуе нянавісць к другому.
Мы на пярэднім краі хрысціянства заставай
Орды варожыя грудзі на грудзі прымаем.
Кроўю сплываючы, мы абязлюдзелі ў бітвах,
Курыцы клюнуць няма дзе на целе ад ран незагойных.
Рэкамі кроў наша льецца, і гэтыя рэкі,
Хлынуўшы ўпоперак ордам татара-турэцкім,
Бег іх імклівы сцішаюць з усходу на захад.
Нашы шчыты і кальчугі ў праломах і дзірах —
Вынік няспынных удараў захопнікаў лютых.
Вораг бы скрыгаў зубамі пад скрыгат металу
I захлынаўся б крывёю, а ў воінстве нашым мацнела б
Вера і ў сілы краіны, і ў поспех змагання, каб толькі
У нас за плячыма хрышчоны народ вераломна
Нас не кусаў і не рваў, нібы пёс, за жывое.
Нашых суседзяў напасць батагом не кранула,
Певень чырвоны пакуль што па дахах спічастых
Крыллем не лопаў, і ўтульна пад дёплай пярынай
Кволіцца хіжы драпежнік, яму і нігадкі!
Жар на выгарышчах нашых ён бачыць, захопнік,
Грудамі золата ўласнага. 3 гэтым разлікам
Ен і спрыяе ўсёй набрыдзі радай і справай.
Мы іх, сабакагаловых, спазналі: чакаюць
Часу свайго, ненажэрцы, а там і лякарства
Хворым прыпішуць, ды лекі ўжо будуць па часе.
Хто не аслеп, не аглух, той і бачыць і чуе:
Блізка жахаюць маланкі, грыміць з далягляду.
Прагнасць захопнікаў грозна, як чорная хмара,
81
Вісне навалай над намі то злева, то справа.
О, адыходзь на сухія краі, навальніца,
I ніспадай ненатольнаю смагай на орды!
Хай там грызуцца з сабою і чорнай крывёю
Землі свае наталяюць, як нашы — чырвонай.
Хай жа іх прагнасць захопаў для іх жа і стане
Цесным ярмом, ланцугом пакаянным, якога
Досыць і бацьку і дзецям на вечныя векі!
Перст указальны і гнеў усявышняга грозны,
Ен за грахі і за здзек па заслугах адплаціць.
Час схамянуцца! Няхай яшчэ сёння грымоты
Дзесь за гарамі адгэтуль, а поступ нашэсця
Смерці падобны: стыхію не спыніш заклёнам.
Вокам сваім не прыкінуўшы, жахі пагрозы
Цяжка ўявіць, але заўтра і ў вас пад пагрозай!
Што запяеш ты, сусед наш, калі скалануцца
Плачам і стогнам твае гарады і мястэчкі?
Локаць гатоў будзеш свой укусіць у адчаі:
Дзе ж я раней быў, чаго я глядзеў і прагледзеў?
Як я сваім патураннем расчысціў дарогу
Ордам чужынцаў, што разам з ваенным рыштункам
Ермы прывезлі суседзям і мне — па-суседску?
Як жа я здуру няволю прыклікаў, якое
Хопіць і дзецям, і ўнукам, і праўнукам нашым?
Колькі ні жалься, ні войкай, а чэмеру гора
Не падсалодзіш жальбою. Як лес безгалосы,
Мы пад сякерай, дык хай жа пачуецца ў свеце
Гусаўца голас між волатаў нашых пушчанскіх.
82
Я вас павёў — і цяпер, калі ласка, за мною
У шчырага бору святліцу. А там, у гушчары,
Зрублен двусценак, як тын, што на дзесяць-дванаццаць
Міль італійскіх бяжыць у спрадвечныя нетры
3 мноствам адсекаў, па-нашаму — пасынкаў-пастак.
Звер на папасе, зайшоўшы ў такую лавушку,—
Самаахвярнік, бо пасынак так збудаваны,
Што для ўваходу — прастора, а выйсце — закутак,
Мы ж, паляўнічыя-сокі, сядзім у засадзе.
Бачым, што зручна, — сігнал, і пайшло паляванне.
Што тады робіцца! Страхі не ў страх, а пагроза
Выскачыць можа знянацку і з кожнага боку.
Сябар дзесь тут, а бяда наляціць — не паможа:
Слугі навокал, а выручыць нават і бацьку
Сын бы не здолеў, бо голасу ў гвалце не чуеш.
Твой абавязак — і справу сваю і бяспеку
Сам барані, бо сваімі ж рукамі трымаеш
Дзіду ці лук ды і лёс. Не ўтрымаеш — загінеш.
Сутнасць загаду для кожнага ясная — наступ,
Перамагчы ж, па магчымасці, трэба без стратаў.
Выбавіць конь быстраногі — адно спадзяванне:
Кінецца ўбок пры сустрэчы з рагатаю смерцю.
Тут і кароль; ён бясстрашна ўразаецца першы
У пекла пабоішча. Прыкладам храбрасці ўласнай
84
Дух падымае ў дружыны. I гэта адвага —
Строгі разлік, бо з дружыны ніхто б не памкнуўся
Зрушыцца з месца, калі б ён камандаваў ззаду.
Як перад бітвай з татарамі меч валатоўскі
Мужнасцю раці натхняе, так гэтая мужнасць
Воіна-бацькі ў пачатку літоўскай аблавы —
Трапны пралог і залог баявой перамогі.
Доблесці ратнай яна не прынізіць, а славе
Лаўраў прыдасць. Адчуваю: ізноў мімаволі
Хіліць пяро маё ўбок, каб табе, Сігізмундзе*,
Бацька Кароны і ўдзелаў Літоўскага княства,
Славу прапець і ўхваліць твае поспехі ў справе
Дома вялікай, за межамі краю—не меншай.
Гэта не лёгка, бо тут мне дарадцаў не будзе:
Выпадзе час — паспрабую; як мудрыя кажуць:
Будзе на свеце спакой, дык і песенька будзе.
85
Вось і прыйшлі мы. Цяпер уявіце паляну.
Зубр на паляне стаіць нерухомы, як быццам
Роздуму поўны над светам і зменлІвым лёсам.
Будзем спяваць аб адным, хоць у вершах часамі
Можна сустрэць і чароды аднолькавай масці.
Я не займу чараду, бо ні ўмельства, ні часу,
Мабыць, не хопіць. А гэты магутны асілак
Проста ў мяне на вачах, не заўважыўшы пасткі,
Мірна прайшоў праз прагонак і ў пасынак трапіў.
Варта — прагон на засоў,— і пайшло паляванне!
Стрэламі ўтыканы ў скабы І ў грыву, як пер'ем,
Зубр вокамгненна рвануўся ў гушчар, а з засады
Коп’і і пікі шыбнулі лаўцы, і ўпілася
Сталлю булатнай у цела звярынае зброя.
Ен страсянуўся —не строс, і на ўсю сваю пашчу
Сіпла рыкнуў, закружыўся, падскочыў — і ходу.
Коннікі ўслед, напярэймы. Што робіцца ў пушчы:
Галас і тупат, здаецца, да зор далятаюць!
Вунь прамільгнуў праз прагалак. Наперадзе — сценка.
Цэліўся перш пераскочыць з разбегу, ды раптам
Стаў: не пад сілу бар'ер. Дзе ж знайсці паратунак?
Позіркам зырыць наўкола, шукаючы лоўчых,
А з-за камлістых дубоў, як куслівыя шэршні,
Стрэлы і дроцікі — дзын! — і ўпіваюцца ў цела.
86
Ярасць кіпіць унутры, наліваюцца бельмы
Чырванню мутнай, і кроў то цурком, то па кроплях
Сочыцца з поўсці, і пеняцца свежыя раны.
Дзе ж яны, ворагі? Ен яшчэ дужы, гатовы
Нават і сотню рагамі змясіць і раскідаць.
Моцна сапе, убіраючы пах наваколля.
3 месца сарваўся на выжлаў. Бушуе ў ламаччы.
Спудзіў сабак і заўважыў, што людзі на конях.
Тут жа на іх шугануў, верхавыя — уррасып.
Чвякае багна, трашчыць буралом, стогалоса
Ржэ і храпе, да знямогі цюгакае пушча.
Крый цябе бог, паляўнічы, пусціцца наўцёкі,
Просты напрамак узяўшы,— як бачыш дагоніць;
Толькі й ратунку — схінуцца за дрэва ці збочыць.
Гэта Гаргона, аслеплая ў ярасці дзікай,
Міма прамчыцца: нялёгка ж у руху імклівым
Гэтакай масе раптоўна валодаць сабою.
Верхнікі зноў ланцужком акружаюць звяругу;
Зубр раззлавана бадзе то таго, то другога;
Коні, аднак, выручаюць: убок — і прамчыцца
Міма пагібель. А ён аж гарыць у запале;
Пара клубіцца з-пад чэрава, з ноздраў, а грыва
Нават без ветру ўзлятае. I звер гэты ў бегу —
Быццам сама утрапёнасць, імклівасці сімвал:
Кожная жылка ў парыве, і ў позірку — іскры.
Доўга бушуе ў загоне, раздражнены, гнеўны,
Прагне з кім-небудзь счапіцца і вымесціць ярасць.
Злосцю клякоча нутро, і якая нянавісць
Рухае ёю, мяркуйце па гэтым выпадку.
Нехта з мушкетам (бадай што баярская песта),
Як напаказ, праявіў маладзецтва і стрэліў
Зверу ўдагонку. Параніў і думаў пад спудам:
87
Лапы яліны прыкрыюць, і звер не заўважыць,
Дзе прытаіўся стралец. Перакатам па лесе
Брэх пракаціўся, і чутна па голасе выжлаў:
3 кожным імгненнем бліжэй і бліжэй небяспека.
Апанаваны сабачай гайнёю абапал,
Зубр паказаўся, як воз парыжэлага моху.
Раптам спыніўся і з чмыхам адкінуў сабаку,
Позіркам дзікім кальнуў у ялошнік, дзе ў жаху
Мамчын сынок, да яліны прыпаўшы, падумаў:
«Вось і канец мой —заўважыў!» — і там жа, на месцы,
3 жаху зайшоўся. А зубр на таго палахліўца
Нават не глянуў —вядома ж: праз лапкі не ўбачыў.
Дзіву даваліся ўсе, як пярэпалах часам
Б'е напавал малайца з галубіыай душою.
Хтось прыгадаў, што вачыма адны васіліскі
Могуць забіць, але гурт юнакоў запярэчыў:
«Як жа адны? А вось гэты стралец пры мушкеце
Позіркам зубра забіты, і нават здалёку!»
Усе пагаджаліся: смерць наступіла ад страху.
Эх, маладосць! Хоць бы хто ці ўздыхнуў, ці паплакаў.
Дзе там, пакпілі з нябожчыка — мамчын прысосак!
Сам я быў сведкам пры выпадку, нават і помню
Надпіс магільны на крыжыку з белай бярозы:
«Тут упакоіўся ў бозе раб божы Лаўрын, з местачковых,
Страхам забіты, знянацку сустрэўшыся з зубрам».
Дзіўнага шмат выпадала пабачыць мне ў лесе,
Большага ж дзіва, чым тое, калі звар'яцела
Зубр на ахвяру нясецца з падскокам, не бачыў.
Кроў ледзянее, як глянеш, якая ў ім ярасць!
Лоўчы злаўчыцца, адскочьшь, схінецца за дрэва —
88
Міма прамчыць апантаны, агледзіцца, стане,
Чмыхае пысай храпастай і ў безлічы пахаў
Нюхам уловіць дыханне і пах чалавека.
Што чалавека? Усё, што прыкметы жывога
Мае ў сабе і няхай хоць чым-небудзь праявіць,
Зараз жа стопча, збадзе, разарве на кавалкі.
Страшная прагнасць у звера адпомсціць, сквітацца
3 ворагам сілай сваёй і за кроў, і за раны.
Што яму значыць дагнаць у спружыністым бегу:
Ты хоць нылузвайся з шкуры, а чуеш — насядзе.
Вось і насеў, і штуршком галавы — пад азадак.
Толькі і згледзіш — мільгнуліся ногі ў паветры;
Стогне, чуваць, чалавек, недабіты з разгону.
Там тваё ўсё — аказацца ў нявыкрутцы гэткай:
Літасць яму не ўласціва, і ён не пакіне
Ні седака, ні каня недабітымі ў лесе.
Зваліць пад ногі, растопча, прапора рагамі
Так, што пасля не пазнаеш, дзе цела, дзе туша.
Нават з адных успамінаў заходзіцца сэрца.
Бачыш: уздыбіўся конь растрыбушаны; тут жа
Коннік на стрэмі завіснуў, запырсканы кроўю.
Звер налятае скачкамі, збівае абодвух.
Месіць рагамі, аж чвякае нешта, і косці
Аж хрупасцяць, і аж бурбаліць кроў з-пад шарону.
Люты бясконца, няхай на бярлогу мядзведзя
Недзе нарвецца альбо запрымеціць на лежцы
Дзіка-разца — забадзе і ў шматкі расцягае.
Мы неаднойчы ў лясным гушчары сустракалі
Трупы капытных — дакладней, не трупы, а кучы
Шкуры ды мяса — ахвяры ягонай расправы.
Тыя, хто бачыў, засведчаць: няхай ён, лабаты,
Бухне ў аленя ці ў лань, падбрыкнуўшы, з разгону —
89
Усё адбівае ўнутры — і вантробы і сэрца.
Цяжка такое ўявіць, хто ніколі не бачыў
Месца пабоішча ў пушчы. На лапінах моху
Мокрае месіва: кроў, неастылыя рэшткі
Беднай казулі ці лося. Вось з карканнем, граем
Зараз зляцяцца сюды каршуны і сарокі,
Гаман узняўшы, павыклююць вочы і счысцяць
3 дрэў і з падлеску шмаццё разарванага звера.
Помніцца неверагодны выпадак: аднойчы
Так бадануў рысака, што ўсе шлункі — на дрэва,
Егер жа, сілай удару падкінуты ўгору,
Дзесь на бярозе завіснуў уніз галавою.
Жахаў усіх не прыпомніш. Ну хоць бы і гэты:
Дзесь падчапіўшы каня з седаком у дуброве,
Так шыбануў, што сядок апынуўся ў абдымках
Дуба галлістага; там і знайшоў паратунак.
Прыкладаў, мабыць, і досыць. Бываламу ў пушчах
Часта здаралася ўсё гэта бачыць самому.
Лішак жа прыкладаў, як і залішняе слова,
Толькі зніжае давер да праўдзівасці факта.
Хто яго ярасць не бачыў, такі і не ўявіць,
Як ён нарожыць, і валіць, і прэ наўздагонку,
Быццам дзевяты той вал у бушуючым моры.
Далеч, здаецца, дрыжыць, як рыкне на ўсю сілу.
Яры, бязлітасны, смелы, ён, мабыць, часамі
Ўсё ж адчувае, што помстай не вымесціць злосці:
Раптам на момант унурыцца мордай тупою,
Цяжка ўздыхаючы. Пэўна, ад зморы ці, можа,
Нават шкадуе, што мала крыві чалавечай
Выпусціў рогам адным і другім, і як быццам
Лічыць па кроплях, што капаюць з пысы на гурбы.
Ваш самавучка-мастак непісьменна, напэўна,
90
Мажа карціну смяротнага бою. Мастацтва,
Мабыць, і ўмоўнасць, і ў пэўнай ступені натура.
Звер у бяспамяцтве — гэта парывісты вецер,
Ен жа ў нападзе — страшэнны ўраган, і ратунку
Лодцы жыццёвай не будзе, калі наляціць ён.
Снег на вачах счырванее на месцы забойства.
Недзе на голлі ільмы ці на пруцці ляшчыны
Збоем крывавым павіснуць астанкі ахвяры.
З'явяцца зараз жа птушак драпежных чароды,
Як прыжывалаў пры лютым рагатым кармільцы.
Ён жа, зласлівец, пакіне на момант забітых,
Кінецца ўбок, пастаіць і спахопіцца раптам:
Як жа там вораг, а можа, яшчз не дабіты?
Зноў падбяжыць і падчэпіць, прапора, падкіне,
Месіць нагамі, трыбушыць рагамі — не можа
Помсты ніяк наталіць, ненасытны забойца.
92
Конныя ўроссып пусціліся. Бачыш, як змейка
Выгібам справа і злева бярэ яго ў клешчы.
Крьікі, галёканне; ржанне трывожнае коней —
Зараз, назад павярнуўшыся, прыме атаку
У лоб, і тады — сцеражыся! Не збочыш за дрэва —
Станеш ахвярай. Хоць кожны і смелы і спрытны,
А не пашчасціць — загіне і дужы і мужны.
Гнацца з гайнёю на шпаркім кані па раўніне
Следам за воўкам ці лІсам — не тое, што ў пушчы
Гнацца за зверам, дзе ўсякае трапіцца можа:
Недзе калода гнілая, звярыныя норы,
Там буралом або пні, што прыкіданы снегам,
Тут балаціна замёрзлая — не азірнешся,
Як цераз грыву буланага рынешся потырч.
Лапкі яловыя, скажам, ці сучча сухое —
Яўныя пасткі, а звалішся — болей не ўстанеш:
Зубр не маруда—наскочыць, прапора рагамі,
Недзе ў аберучкі дубу астанкі рагамі закіне.
Цудам, здаецца, схінуўся яздок ад удару —
Міма пранеслася бурая маса з сапеннем.
Раптам круты паварот і скачок вокамгненны —
Быў чалавек і не войкнуў — няма чалавека.
О, калі б мне тут, адкінуўшы дробязь дэталяў,
Толькі галоўнае ўспомніць аб гэтым страшыдле,
93
Цяжка прадбачыць, дзе б кропку знайшла мнагаслоўнасць
I да памераў якіх разбылася б паэма!
Досыць таго, што расказана, каб меркаванні
Збегліся ў вывад: забойная гэта забава —
Проста шалёная прыхамаць князя-вар'ята,
I не адмые нявіннай крыві венцаносец
3 лаўраў сваіх паляўнічых і ратнае славы.
Выдумка гэта карэннем сваім пранІкае
У княжанне Вітаўта ў годы найвысшага ўздыму
Княства Вялікалітоўскага. 3 мэтай падтрымкі
Боегатоўнасці будучых рэкрутаў з вёсак
Князь і загадваў стварадь у сваіх уладаннях
Лагер ваенны пры кожным паселішчы ў пушчах,
Дзе рыхтаваў свае раці да бітваў наступных.
Ен паміж воймамі ў шапку не спаў і дружыны
У дзікіх аблавах на звера прывучваў змагацца
Так, як і ў бітвах з татарамі, і гартаваў іх
Сілу і дух у нягодах няспынных паходаў.
Ён, двуадзіны ў асобе вялікага князя —
Факельшчык войнаў са слабым, а з дужым анёл-міратворац
Ставіў аголены меч свой, як слуп пагранічны,
Перад нашэсцямі ворагаў з поўдня і ўсходу.
Нават татарын, пакорліва ўнурыўшы голаў,
Лук свой зламаны яму аддаваў і тлумачыў,
Што, спаганяўшы ясак каля вотчын літоўскіх,
Сам станавіўся пачварнай здабычай літвінаў.
Быў літасцівы да тых уладарцаў, якіх ён
Ставіў на княства па выбару ўласным і нават
Грознай Ардзе мог прыцыкнуць: знай меру, татарын!
Як знакаміты багаццем і сілай Масковіі землі,
94
Усё ж і яны прымірэння прасілі з літвінам.
Турак з Таўрыды заўсёды цюкі падарункаў
Вітаўту слаў, прыхаваўшы свой клопат таемны:
Як бы задобрыць, улесціць і гнеў не наклікаць
На галаву сваю з боку Літоўскай дзяржавы.
Тры каршуны, што наводзілі жах на паўсвета,
Як пылюкі, перад ім нават ціўкнуць не смелі.
95
Доблесць такая сталела ў лясах і па вёсках.
Славы сястру, яе песцілі ў годы княжэння
Грознага Вітаўта ўсюды на землях дзяржавы.
Кожны дзядзінец пры замках, груды між балотаў —
Гэта пляцы і пляды для вайсковых заняткаў.
Мірны перыяд між войнамі быў перадышкай,
Каб адпачыць, падвучыцца і, страты пакрыўшы,
Рушыць у новы паход. На такіх табарышчах
Толькі і чуеш, як стрэлы спяваюць, а лукі
Суха на згібах скрыпяць, нібы хваляцца ўголас:
Бачыш, якія нястомныя рукі, якая ў іх сіла!
Выган пры вёсцы, і там ад відна да сутоння
Носяцца коннікі з гіканнем цугам па кругу,
Шабляй і стрэламі цэляць у вешкі. Часамі
Хтосьці падкіне свой зношаны брыль ці кучомку —
Некалькі стрэл упіваецца ў шапку на ўзлёце.
Падае ўніз, і — пад ахі і рогат прысутных —
Борзды наезнік падловіць падранка на піку.
Трапны стралок, а такіх дзецюкоў было безліч,
Змеціўшы ключ жураўліны пад воблакам дзесьці,
Зложыцца з лука, спакойна прыцэліцца, зрэжа
Роўна крыло ў важака, не крануўшы стралою
Нават і пёрка на целе —такая дакладнасць!
Птушку — няхай на вадзе, ці на дрэве, ці ў небе —
96
Цэллю лічылі сапраўднай, і ўсе здабывалі
Гэту дзічыну ў балотах, барах, на азёрах.
Многія неслі здабычу магутнаму князю
Проста як дзякла (тады яшчэ чыншу не зналі).
Жыць па старым запавеце: «Не ўкрадзеш у пушчы –
Грэх не адпушчан»,— лічылі ў народзе за гонар.
3 першай парошкай гурты паляўнічых і лоўчых
3 княжыцкіх вотчын у лес шыбавалі на ловы.
Звера ўздымалі цюгаканнем, свістам і гамам,
Гналі загонам пад стрэлы, мушкеты і дзіды.
Дзіка давесці па следу, мядзведзя бярлогу
Высачыць храбра – будзённая, звычная справа.
Што ў ёй такога? Падымецца раптам мурашнік,
Гурбу звярнуўшы наўзбокі, і ўздымецца дуба
Буры смактун, зараве, і зацыкаюць стрэлы.
Кінуцца нат не паспее, як нехта ражнішча
Проста ў пахвіну наставіць — і грузная туша,
Бачыш, асела. Цяпер між вушэй — булавою,
Вось і гатоў. А бывалі яшчэ і другія
Слаўныя забаўкі — конныя гонкі, напрыклад.
Князь паважаў іх, як школу для мужных і смелых.
Цэль вызначалі за сотняю стадый, і кожны
Удзельнік суперніцтва рваўся на сівым мустангу
Першым адолець дыстанцыю. Цэлыя вёскі
Гналіся ў скачках, бо лепшы праявіцца ў масе.
Вось па чарзе табунамі галопам узялі,
Лётам лятуць — толькі тупат ды грывы па ветры.
Чуйны скакун гаспадарскі намёк разумее
3 першага знаку, і бачыш, як ён вокамгненна
Спіну падставіў. Ты вокам зміргнуць не паспееш
97
Скочыў сусед на суседа: змяніліся коньмі.
Толькі і згледзіш, як стрэл апярэнні з калчанаў
Накрыж жахнуліся; коннікі ж з гіканнем зніклі.
Гонкі такія наладжвалі ў цёмныя ночы
Гуртам, каб мужны ахвоты паддаў баязліўцу,
А баязлівец, не бачачы страху, раўняўся.
Усім пераможцам давалі прызы, а з няўдалых
Кпілі гуртом і падносілі браціну з рэдзькі.
Многа цяжзйшай была закладная, хто першы
Уброд на кані пераедзе раку без абходу
Плыні падводнай, віроў і трыснёгаў на тонях.
Ветраным днём, калі ў повень вялікія воды
Хвалямі коцяць на бераг, з'язджаліся к рэкам
Коннікі з вёсак вакольных, ушчунуць стыхію.
Звычаем конных было: і калчаны, і лук свой
Звязваць у вузел з адзеннем, каб, недзе на грыве
Сіўкі свайго ці буланага добра ўмасціўшы,
Самы быстрак пераплыць і сухімі даставіць.
Боская воля! Нібы на вадохрышчы колісь
Рынулі з берага голыя людзі на конях.
Бачыш — плывуць, пахаваўшыся ў плыні па шыі,
Толькі чутно, як пафыркваюць коні, а хлопцы
Боўтаюць нараўні з коньмі. Угледзішся — праўда:
Правай рукой учапіліся ў грыву, а левай
Горнуць, грабуць пад сябе белагрывыя хвалі.
Плёсу ж канца не відно, і з паўмілі да мелі.
Гэтым таксама былі ўзнагароды, і першы
Першую дачу асушваў са срэбнага кубка,
Кубак жа браў на ўспамін. Не міналі нікога.
Зведаўшы смакі нягод на зямлі і на водах,
Воін брадоў і мастоў не шукаў, а звычайна
3 ходу пускаўся з канём у раку, беражліва
Зброю трымаючы ў вузле, гатовы да бою.
98
Войны прадбачачы ўслед за малой перадышкай,
Князь рыхтаваў да вайны сваё войска і княства.
Мудрая справа — у часе самой падрыхтоўкі
Вытравіць боязь і страх са свядомасці вояў
I прывучыць іх зараней да ўсякай нягоды.
Сам гартаваны, як меч на кавалдзе паходнай,
Вітаўт і знаць не хацеў сабе большага шчасця,
Чым гартаваныя ў бітвах бясстрашныя раці.
Доблесць пры ім афіцыйна лічылася першай
Якасцю воіна, і на вайсковых аглядах
Ен, як аптэкар на вагах, узважваў, хто лепшы,
Лепшаму там жа за доблесць і дзякаваў шчодра.
Ох, не любіў баязліўцаў і пестаў з магнатаў!
Будзь ты магнатам, але калі дрэйфіш у справе,
Лёс незайздросны ў такога — пагарда дружыны.
Строга і крута судзіў, і прытым — справядліва.
Сам справядлівы ва ўсім, ён па гэтай жа мерцы
Кожнаму мераў і нейкім сваім адчуваннем
Мог здагадацца адразу, дзе праўда, дзе крыўда.
Хлус перад ім не аднекваўся доўга: збялеўшы,
Змяк, затрымцеў, як асінавы ліст, і прызнаўся.
Сам і прысуд вінаватым выносіў, а тыя,
Цяжкасць віны ўсведамляючы, з ціхай пакорай
Самі прыспешвалі час непазбежнае смерці.
99
Ведалі добра: на літасць дарэмна разлічваць.
Круцікі-муцікі ў сведчаннях і крывадушнасць
Болей за ўсё не любіў і, як сведчаць паданні,
Клятваадступнікаў-сведак судзіў, як забойцаў.
Кат распраўляўся з такімі, і ўсё ў навучанне
Чорнаму люду: вучыцеся, як небяспечна
Княжы абходзіць закон і вярхоўную ўладу!
Позіркам жорсткім, што гляне — аж зробіцца млосна,
Ен, як вядзьмак, абяззбройваў усіх ашуканцаў:
«Хлусіш!» — і хлус прызнаваўся, што сведчыць ілжыва,
Кара была неадкладнай, чакала пры замку:
Іх, закруціўшы ў звярыную шкуру, спіхалі
3 вала на пляц сабакарні, дзе псы-ваўкадавы
Клычылі ў шмацце асуджаных — ведама ж, псярня.
Так жа бязлітасна, строга караў ён і суддзяў
Княжацкіх вотчын за лодкупы, хабар, ліхвярства.
Выпадак быў, ды.не ведаю дзе. Спакусіўся
Нейкі суддзя на багаты дарунак, і справу
Выйграў адказчык насуперак княскаму ўказу.
Скарга да князя дайшла; вінаваты прызнаўся.
Кат перабіў яму рукі і ногі, а потым —
Зноў жа ў навуку другім! —і суддзю пры народзе,
К конскім хвастам прывязаўшы, пусцілі на волю.
Прагнасць нажыцца пад шыльдаю варты закона,
Сквапнасць — загрэбці кавалак у бліжняга з рота —
Ён тыранічнымі сродкамі так пратараніў,
Што на вякі нават завад іх вывеўся ў княстве.
Кім бы і чым бы ні быў ён пры іншых заслугах,
Нават за гэта адно я пяю яму славу.
Густа ён справамі век насяліў свой, і водгук
Спраў тых вячыстых патрапіў і ў гэтую песню.
100
Клопат аратага быў і астаўся аддаўна —
Сошка ды ніва, а сэрца яго і адвагу
Князь гартаваў на аблавах, у высачках звера.
Звер здабываўся па-рознаму; лепшай здабычай
Тую лічылі, якую жыўцом дастаўлялі —
Поцягам ці на плячах — на дзядзінец у лагер.
Высач, злаві, прывядзі, не скалечыўшы, зубра —
Гэта ўжо мужнасць, і доблесць, і нават геройства!
Ну і, вядома, была ўзнагарода адважным,
А з маладушных маглі і спагнаць, безумоўна.
Варта адзначыць, што ўсе земляробы ахвотна
Тое рабілі, што вёскам ад імені князя
Ставіў цівун у лавіннасць,— рабілі без страху.
Нават і звера жыўцом валаклі да палаца
Князю ў дарунак. Хоць сам я, прызнацца, не веру,
Людзі ж старыя сцвярджаюць: «Бывала — і часта».
Вось што аб здатнасці нашай да выдумак розных
Тут без сумнення скажу вам па прыказцы нашай:
Хіцер на выдумкі Зміцер — мастак самавіты!
Хоць бы і тая збудова пад назваю «сценка».
Вам у навінку такое, і я падрабязна
Усё апішу. Уявіце, што зрублены ў лесе
Клін велізарны з бярвення-калодаў яловых;
3 фронту — шырокія клешчы, далей паступова
102
Звужаны, быццам прагон, і прарэзы па сценах —
Вокны-пазы для завалак з цясовага брусу,
Дбала прыкрытыя свежымі лапкамі, голлем.
(Трэба, каб звер не спасціг ні падману, ні пасткі).
Вось падышоў ён да кліна. Цікавасць забрала:
Што за прагон тут? Абнюхаў, ступіў, азірнуўся.
Раптам наперадзе штось мільганула ў чырвоным.
(Гэта лавец-завадар у барвовай накідцы
Выбег знарок з-пад укрыцця, каб звера раз’ятрыць.
Зубр, як вядома, ніякай прыстрашкі не любіць).
Ах, у чырвоным, ды шчэ і бліскучаю шабляй
Грозна размахвае! Звер гэта бачыць, і ў момант
Вочы крывёй наліліся, ён з месца падскокам
Рушыў за лоўчым, а той як растаў, бо па сценах
Зроблены спуды — у іх і схаваўся адважны.
Бык жа тым часам, прабегшы прагон, апынуўся
У пастцы, бо ззаду і спераду завалкі ў момант
Шлях адступлення адрэзалі — стой і здавайся!
Зараз жа — дзе толькі браліся! — лоўчыя ў пастку,
Зверху пятлю накідаюць: перш-наперш — на повад.
Путы на ногі, каб, голаў прыгнуўшы, стрыножыць.
Крэпяць абапал вяроўкі, а заднія ногі
Вяжуць з пярэднімі, каб не брыкаўся, не скочыў.
Сілаю зброі вялікага гурту не ўзяты,
Тут ён здрадлівасцю лесу прададзены. Злоўлен!
Ну, закілзалі, нарэшце, і ў пысу прадзелі
Колца стальное, за колца — шматжыльны пастронак —
Можна і весці пад гулкія воклічы: «Узялі!» —
Цягнуць здабычу з прагону. Палонны асілак,
Пену пускаючы з пашчы —аж бурбаляць храпы,—
Пнедца назад, але ўсё-такі крочыць наперад.
Жахам ахоплены, ярасць у позірку —як жа
103
Вольніцу пушчы змяняць на людскія астрогі?
Лесам вядуць, цераз ляды, па вуліцах вёсак,
Дзе праз шпалеры цікаўных зусім не героем
Мусіць палонны прайсці, і, нарзшце,— у лагер.
Тут, развязаўшы вяроўкі, з пастронкам у пысе
У чыстае поле пускаюць — бяжы, спатыкайся
I паслужы ездакам бегавою мішэнню.
А ездакі з кавалерыі княскай тым часам,
Лукі і коп’і прыўзняўшы, чакаюць атакі.
Гучна ражок затрубіў — і пайшла адшліфоўка
Трапнай стральбы і бяспромашных закідаў коп’яў.
3 вуснаў у вусны даходзяць легенды, што кожны
Коннік стралу сваю значыў асобнай зарубкай.
Як і капейшчык — дзяржанне кап’я або дзіды.
Звера ж таксама пярэсцілі, як рабаціннем,
Так што капейшчык ці лучнік, пацэліўшы ў кропку,
Мог апазнаць свой удар па зарубцы на зброі
I атрымаць, адпаведна, сваю ўзнагароду.
Самай высокай адзнакай таго адзначалі,
Хто, шыбануўшы кап’ё або дроцік, смяротна
Раніў жывёліну. Драпін у бойцы не лічаць.
Княжанне Вітаўта лічаць усе летапісцы
Росквітам княства Літоўскага, нашага краю,
I называюць той век залатым. Разбяромся:
Мне так здаецца, што гэтай шаноўнаю назвай
Век той названы па простай прычыне: дзяржаўца
Перад багаццем і шчасцем зямным пастаянна
Ставіў багацце духоўнае — злата дзяржавы.
Ен быў набожны, і першы з народамі княства
Сам ахрысціўся, прызнаўшы, што з верай паганскай
104
Повязі ўсе парывае, а ідалаў веры
Ен загадаў пазбіраць і панішчыць, і цэрквы
Богу адзінаму скрозь будаваў, і надзелы
Служкам духоўным адвальваў з угоддзяў не скупа.
Славу і ўхвалу вялікаму князю аддаў я
Поўнаю мерай, хаця і зусім не сумысля
Ратныя справы яго абышоў. Адчуваю:
Гледзячы доўга назад, я паглыбіўся ў нетры
Даўняе даўнасці, збіўся з напрамку, а трэба ж
Брацца па сцежцы на поўнач, да свойскага лесу,
Ды і пара б мне дапець сваю песню пра зубра.
Есць паляўнічая прымаўка ў нашым народзе:
«Звера яшчэ не забіў, а набіліцы збіў», — прабачайце
Гэтую вольнасць. Дык вернемся зноў на аблаву.
105
Крыкам напуджаны, доўгай пагоняй загнаны,
Звер абнямог канчаткова. I ярасць не тая,
I не ранейшы запал. Адчувае, як быццам,—
Хутка канец. Прабягаюць па скуры раз-пораз
Дрыжыкі зябкія, дыхае з хрыпам, і пара
Верне клубамі — відаць, што стамілася сэрца.
Мерыцца скочыць — не можа: не слухаюць ногі.
Вяла брыдзе, галаву апусціўшы, і целам
Ледзьве валодае — так аслабеў, што, здаецца,
Ступіць — і рынецца потырч, дыхне — і сканае.
Злосць аж іскрылася з позірку, зараз, як плёнкай,
Вочы сцінае; усё ўжо ўнутры адгарэла.
Верхнікі — з сёдлаў; загоншчыкі коней адводзяць.
Вось па даўнейшаму звычаю два маладзёны
Поступам смелым да звера бліжэй падступаюць;
Выняты з ножнаў клінкі, каб ударамі ў сэрца
Справа і злева на дол абваліць недабітка.
Дражняць, клінкамі махаючы: ну, нападай жа!
Бліскае сталь, ад узмахаў аж свішча паветра.
Звер абыякавы. Раптам, сабраўшы ўсю рэшту
Моцы былой, страпянуўся і рынуў на хлопца.
Той адступіўся за дрэва. А зубр павярнуўся,
Згледзеў крыўдзіцеля, цела спружыніў і скочыў.
Глуха зароў, гваздануўшы рагамі ў асіну.
106
Толькі шчапа ды сукі затрашчалі, а дрэва
Усё скаланулася, быццам маланка скасіла.
Пільна сачы, маладзён, за намерам асілка:
Друзлае дрэва ў сутычцы такой — не затулак!
Помніцца, раз на аблаве юнак-паляўнічы,
Дужы і храбры, вось так жа ў паветры ўзмахнуўшы,
Выпусціў шаблю; бычына ўжо цэліўся ўдарыць
Хлопцу ў жывот, але той захінуўся за хвою.
Хто б не знямеў ад спужання такога? На шчасце,
Лёс злітаваўся з хлапца, і дала паратунак
Крона сасны расахатай. На ёй, аблавухай,
3 самых зазімкаў залежаўся снег сшарашэлы,
Зверху прысыпаны свежаю пульхнай парошай.
Зубр як ударыў рагамі — затрэслася хвоя,
Пругкія лапкі абвіслі, і белая навісь
Шуснула зверху на дол, як туману заслона.
Хлопца на момант як быццам не стала. I раптам —
Дзе толькі браліся спрытнасць яго і рухавасць! —
Шмыгнуў наўцёкі за дрэвы праз муць снегавую.
Што пачалося! Усе з бегуна рагаталі,
Быццам ад злыбеды нельга шукаць паратунку,
Сорамна смерць абхітрыць, ці, нібыта ў сутычцы,
Мэта якой: што б ні стала здабыць перамогу! —
Як на арэне, сыходзяцца роўныя сілы.
Зубр неўтаймоўны, ён зноў ірвануўся ў атаку,
Бухнуў у ствол і рагамі абняў, як аберуч,
Тоўсты камель. Перастарка-сасна не здалася:
Цвёрды падзол утрымаў карані. А, крый божа,
Гэтак бы гахнуў пад дых баравой меднаствольнай —
Трэснула б толькі, і вывараць хлопца накрыла б.
Буры наскокі такой хоць бы што, не здалеюць,
Ен жа наскочыць, упрэцца —з карэннем абваліць!
107
Гэты ж, глядзіце, уперся у старую асіну,
Б’е, як абухам, — аж трэскі ляцяць з-пад удараў.
Слепне ад злосці шалёнай, яму ўжо ўсе роўна —
Дрэва калечыць ці лоўчага. Варам віруюць
Пара і снег, і абодвух за імі не бачна.
Ярасць зуброў і ў шаленстве не роўная; часта
Вострага зроку і ранены ў помсце не траціць.
Мабыць, у памяці многім нядаўні выпадак —
Зноў-такі ў нашых лясах — з каралём Аляксандрам.
Тое няшчасце, калі б не ўсявышняга літасць,
Ў горкіх слязах утапіла б усё каралеўства.
Двор выязджаў на аблаву, і ў пушчы зараней
Рубшчыкі ўсё як належыць зрабілі: на палях —
Тоўстых апорах — памост збудавалі ў тры сажні,
Лесвіца збоку, чатыры падпоры, як трэба.
Так што пакорліва просім вас, ваша вялікасць,
Там і сядайце, глядзіце, як пойдзе аблава.
Першаю села ў кампаніі фрэйлін і знаці
У строях сваіх аксамітных сама каралева.
Побач з памостам на доле, на сейміку шумным
Панства сышлося, а воддаль, як быццам на шпацыр,
Моладзь сабралася. Пеўнікі тыя згаралі
Ад нецярплівасці спрыт праявіць і геройства.
Блазан-амур, неразумны бажок заляцання,
108
Віўся на крылцах між дрэваў і з лука раз-пораз
Пырскаў стралой у дзявочыя сэрцы. Паслухай,
Ты, матылёк бесклапотны: сваволь, забаўляйся
Дзе сабе хочаш, ды толькі не тут, дураслівец!
Пушча – не сад і альтанка. У ёй закаханы
Мілы юнак, што не ведае нораваў звера,
Толькі з жадання каханай прыйсціся пад нораў
Зробіць свой рыцарскі выбрык — і тут жа загіне,
Усё праз цябе ці праз тую абранніцу сэрца!
Чутна — звяры тупацяць. Прамільгнулі сабакі:
Гоняць зуброў. Анямела, прыўзняўшыся з месца,
Світа вяльможная ўнізе і там на памосце.
Сонечны дзень быў. Пярэстасць багатых убораў
Аж зіхацела ў праменні, барвовыя сукні
3 вышыўкай срэбрам і золатам проста сляпілі.
Выскачыў першым важак. Натапырыўся, раптам
Аж скалануўся, убачыўшы яркую чырвань.
Голаў панурыў, працяў спадылба узвышэнне —
Ахнуў памост і закрыўся рукамі ад жаху.
Я не сказаў бы, што сцэнай такой любавацца
Нам, хто не ўладны над злосцю жывёльнай, прыемна.
Крьік заганятых усё набліжаўся, і гэта
Звера прымусіла бегчы, бо побач дубровай
Наўскач ляцелі чароды зубрыц і аблеткаў
Проста на лоўчых, але па такіх не стралялі.
3 рыкам, нібы ашалелы, узбег на паляну
Зубр велізарны, скрываўлены. 3 раны на шыю
Пырскала кроў — у загрыўку трымаліся коп’і.
Ён іх страсаў і, закінуўшы голаў, угледзеў
Баль-маскарад на памосце. Суняўся і чмыхнуў,
Злосна ўтаропіўся, быццам ён там выпадкова
Убачыў знаёмыя твары і сіліўся ўспомніць,
109
Дзе сустракаў іх. Дзень добры, шаноўнае панства!
Смерцю маёй пацяшацца сышліся? Чакайце ж,
Я пакажу вам забойства — вякі не забудуць!
3 храпам набраўшы паветра, разявіўшы пашчу,
Рыкам усіх аглушыў, скалануў наваколле.
(Рык важака для зубрынага статку — трывога).
Значыць, сваіх папярэдзіў; цяпер — за расправу.
3 месца сарваўся падскокам. 3 разгону рагамі
Грымнуў у палю памоста — і збіў з падваліны.
Зверху — прарэзлівы лямант. Памост пахіснуўся,
Трэснуў і цудам не ўпаў без чацвёртай апоры.
Бог барані, калі б ён і другі раз ударыў.
Збіў бы памост, і якою б умыўся крывёю
Дол той пушчанскі і рогі крутыя забойцы —
Сэрца заходзіцца, дрыжыкі б’юць уяўленне!
Што гаварыць, замясіў бы пірог каралеўству
3 княства й Кароны сваёю мясістаю мордай.
110
Вернемся ўсё ж на рысталішча ў лес. Паглядзіце:
Звер як стаяў, так стаіць асавела, раз-пораз
Ліжучы раны. Здаецца, шаленства ўляглося.
Ярасць жа ў позірку шчэ не пагасла. Ен грозны:
Хвошча хвастом, ажно свіст у паветры, а з пашчы
Вісне язык павілясты, як цела гадзюкі;
3 ноздраў вільготных клубамі папыхвае пара.
(Холад для дужага, мабыць, быў колісь лякарствам,
Зараз мароз для аслаблага — гэта пагібель:
Кроў усё льецца, з крывёю ж сцякае і сіла).
Ходарам дрыжыкі ходзяць, бакі паўпадалі,
Дыхае, стогнучы, булькае зраненым горлам,
Быццам там лютасць брадзіла і ломіцца выйсці.
Пот абварыў усяго, і калі прыглядзецца —
Рухі не тыя ўжо, сэнсу не маецца ў рухах.
Грывы касмыль ад уздыху здрыгнуўся ля вока —
Тут жа зубамі рване яго, выкіне з пашчы;
Лясне нагою пад бруха, бы гіз адганяе;
Жоўты лісток на дубку затрымцеў — апраметна
Рынуў на дрэўца, зламаў і знявечыў падлеска;
Цень мільгануў па сумётах: сарока ці сойка
3 сука на сук праляцела — бадае ў сумёты,
Чмыхае мордай у снезе. Агонія блізка.
Безліч выпадкаў, прыгод і жывых успамінаў
111
Хваляй нахлынуць, палоняць душу — і здаецца:
Зноў ты вярнуўся ў той край, дзе пачатак пачаткаў
Сэнсу жыцця і пачуцця святога — радзіма.
Я адчуваю: бракуе мне, мабыць, майстэрства
У складзе і ладзе паэмы: сяку яе часта
Жычкай — закладкай з разваг ды і з хронікі нашай,
Быццам гуляю ў адклад і староннім шматслоўем
Зубы сваім чытачам назнарок замаўляю.
Выбачце і не сярдуйце: развязка ўжо блізка.
112
Лоўчы схаваўся за елкай, а зубр не спускае
3 вока яліну. Падскочыў да дрэва. Абодва —
Звер з паляўнічым — адзін на адзін. Сцеражыся,
Смелы дзяціна! Жыццём за памылку заплаціш:
Выткнешся бокам з-за дрэва — падыме на рогі.
Круцяцца, быдцам у скоках, капыты і чобат,
Дама ж — дзябёлая елка – стаіць, як княгіня.
Меціць юнак-фехтавальшчык парнуць пад лапатку.
Звер языком, нібы шчупальцам, ловіць за рукі.
Я ўжо казаў, што язык у зубра як гадзюка:
Доўгі, рухавы, і хай толькі кончыкам счэпіць,
Звяжа, як вузлам, падцягне і кончыць рагамі,
Бачачы шчупалец — гэту падступную змейку,
Лоўчы таксама не дурань — мяняе прыёмы:
Коле кароткім ударам, з падскоку на выпад.
Тут у імклівасці ўдара клінок апярэдзіць
Нават стралу быстралётную — як бліскавіца!
«Э, — заўважае юнак, — на цябе, языкасты,
Немач находзіць, хістанка ў нагах пачалася.
Ты і размяк і абслініўся. Дзе твая статнасць!»
Толькі падумаў, а звер страпянуўся — і ў наступ.
Лоўчы за дрэва — і чуе, як быццам з парыльні
Парай дыхнула і штось застагнала за дрэвам.
Момант! Клінок мільгануў і адскочыў — пацэліў.
113
Вось ён, удар сакрушальны! Схіснуўся і пысай
Тыцнуўся ў снег і прыкленчыў, нібы пакланіўся
Шумнай дуброве: «Даруй, мая родная, ўсе мне».
Недзе сябры зараўлі, пракацілася рэха — Нават
І ў пушчы свой звычай, свой звон памінальны.
Галас падняўся, — патрэбен удар міласэрны.
Тут жа, як бачыш, з’явіліся тыя ж малойцы,
Вынялі шаблі і ўмелым ударам пад сэрца
Усё завяршаюць і тым набліжаюць развязку.
Трубяць у рог. Пераможца сярод пабрацімаў.
Жарты, абдымкі. А звер на бялюткай пасцелі
Вотчыны роднай прылёг і нібы спачывае.
Нетры лясныя стаілі ў сваёй таямніцы
Шчэ аднаго, што паранілі, — можа, і сына
Гэтага волата. Хай выжывае, не буду
Гнацца ў пагоні за раненым. Час падганяе.
114
Спынім забойствы! Сумленне, і розум, і гонар
Уладна загадваюць кніжніку: як са званіцы,
Бі ў сваё звонкае слова, узбройвай народы
Супраць разбою! Бясконца купае і губіць
Марс збраяносны людзей у крывавых купальнях.
Свет хрысціянства з яго хрысціянскаю верай
Трэснуў даўно, і расколіна ўглыб пранікае
Дома і ў войску, хістаюцца веры асновы!
Хто вінаваты? Чыёю злачыннай рукою
Губяцца сувязі братнія, бурацца храмы?
Вораг знішчае — мы скажам, а трэба ж прызнацца:
I ад сваіх міжусобіц мы ўсе не дужэем,
Нашы ж мячы падсякаюць і веру Хрыстову.
Кінуўшы здрадліва ворагам лютым на здзекі
Веру дзядоў і бацькоў, нам адно застаецца:
Літасці боскай чакаць і прасіць даравання.
Мала надзеі, аднак, што ўсявышні прабачыць
Грэшным у веры, злачынным у справах жыццёвых.
Гонар, сумленне зямных уладарцаў, здаецца,
Спяць беспрабудна. Усе іх учынкі і справы
Людзям на гора, дзяржаве ж — на шкоду і страты.
Болей за ўсё непакоіць іх сверб панавання:
Вострыць мячы пастаянна сусед на суседа —
Ты або я запаную, дваім жа нам цесна.
115
Братазабойствы, грызня, міжусобныя войны —
Іхні занятак фізічны і свет іх духоўны.
Б’юцца князі-ваяводы, а стогнуць народы:
Воіны ж гінуць у тых і другіх у сутычках,
Што ім той смерд — наша гора і нашы пакуты?
Ім бы свайго дамагчыся, а ты хоць заліся
У горкіх слязах. За мурамі рыданняў не чутна —
Значыць, гандлюй і крывёю і лёсам падданых.
Ворагі нашы ўсё бачаць, смяюцца з няшчасных.
«Пастырам будзь па-над паствай» — гаворыць пісанне.
Будуць — чакайце! Ваўкамі грызуць сваю паству.
Вось да чаго давяла непамысная прагнасць
Славы, багацця і ўлады, і як ачарсцвілі
Усё іх нутро сябелюбства, раскоша і слава!
Свет абшукайце — ці знойдзецца ў ім заваёўнік,
Што заваёўваў і гладзіў рабоў па галоўцы
І не купаўся ў крыві і слязах зваяваных?
Турак агнём і мячом вынішчае ўсе нашы пасады,
Паліць мястэчкі і сёлы, руйнуе святыні.
Горад захопіць гандлёвы, дзе маецца прыстань, —
Крэпасць будуе, нагоніць сваіх басурманаў
Гвалт і рабункі чыніць, а людзей непакорных
Рэжа пад корань — жанок і дзяцей не шкадуе.
Што яму значыць клінком мацярынскае лона
Выпусціць разам з маленькім? Усё ж па загаду:
Сродкі — любыя, а мэта адна — вынішчэнне.
Войска разбіўшы, народ абяззброіўшы ўсюды,
Ен і не дбае, што голыя рукі адпомсцяць.
Стогне і ў цемрадзі ночы злавеснай народ наш
Вобмацкам долі шукае. Жахлівыя здзекі
Церпіць пакутнік пад страшным прыгнётам чужынцаў!
Мы — шчэ натоўп, грамада непісьменная, цемра.
116
Князь і баяры — усе, каму льга заступіцца,
Глухі да нас і не горай, чым жорсткі татарын,
Душаць пятлёй галасы абурэння ў народзе.
Плаха і кат-выканаўца — вось доля любога,
Хто пастаяць за закон і за бога азваўся.
Як толькі ён, наш заступнік нябесны, трывае,
Бачачы ўсё гэта? Як у крывавым патопе
Верных гасподняму слову, набожных, знаходзіць?
118
Боская маці, прачыстая дзева Марыя,
Чуеш імя сваё ў песні і бачыш, напэўна,
Як затрымцела ад страху рука вершатворцы?
Раб твой пакорлівы слёзную гэту малітву
Шле да цябе, баючыся: а можа, не прымеш?
Можа, маўчаць і цярпець? Я ў душы адчуваю:
Вартая ты не малітвы раба, а харалу
Цэлага свету зямнога — людзей і стварэнняў, —
I велічання, і славы ты варта таксама.
Я ж ці знайду і ці вымаўлю вуснамі ўзнёсла
Слова-зваротак, тваю не прынізіўшы годнасць.
Знаю, што ты міласэрная, добрая маці —
Ты мне даруеш, і тут я з васковаю свечкай
Перад табою, святой багародзіцай, кленчу.
Бледны, прыгнечаны ношай грахоў сваіх цяжкіх,
Вусень-чарвяк падбірае будзённыя словы
У гэта маленне і шчэ спадзяецца, што зможа
Вымаліць краю тваю абарону-спагаду.
О, заступіся за нас! Праз любоў к Чалавеку
Бацька наш бог і абраў цябе сам, і паставіў
Першай заступніцай люду, і ты заступіся!
Як птушаняты ў нягоду пад матчына крылле,
Так пад тваю абарону і мы прыбягаем.
Хай хто пакрыўдзіць дзіця і малое заплача —
119
Маці ж прыгорне крывінку сваю і суцешыць.
Ты — наша маці-заступніца, мы — твае дзеці,
Крыўдзяць, цкуюць нас і ганьбяць — утры нашы слёзы.
О міласэрная ўцешніца, дзева Марыя,
Не пакідай нас, прымі гэту скаргу-малітву.
Кінь свой спагадлівы позірк на нашы палеткі —
Гоні і ляды, што скрозь здратаваны і збіты
Коньмі татарскімі, коламі іхніх абозаў.
Бачыш, якія бясчынствы дазволены лёсам
Зброі варожай? Там сёння страшэнныя здзекі
Чыняцца з нас, хрысціян, што адзінае веры
3 сынам тваім, міралюбных і прагнучых міру!
Нашым князям, што ў сваіх міжусобіцах розум
Нашай крывёй замуцілі, падай на пахмелле
Мысляў і ўчынкаў цвярозасць, вярні раўнавагу
Мудрых дзяржаўцаў, напомні пра іх абавязкі,
Гэтак злачынна забытыя,— карай напомні!
Свет вар’яцее, І ўсе міратворцы на словах —
Гэта ваўкі пад ягнячым руном красамоўства.
Ім без твайго настаўлення, прамудрая дзева,
Думка не прыйдзе, што трэба за розум узяцца.
Дзе ім убачыць з харомаў, як з хатак вясковых
Гоняць бічамі галоту ў палон на пакуты!
Стань загародай на бітых шляхах і гасцінцах,
Вартай памежнай між воляй народаў і рабствам.
Папскі прастол Адрыяна і свет хрысціянства
Заклікам боскім згуртуй, апалчы супраць турак.
Хай накіруюць па ветры свае каравелы
I перахопяць мячы, што варожасцю ўзняты.
Хай ён тым дурням, аслепленым злосцю, пакажа,
Дзе небяспека і смерць, і няхай вінаватых
Так пакарае няўмольнаю ўладай закона,
120
Каб паслядоўнік, стырна не ўпускаючы ўлады,
Нашую зброю скрыжоўваў са зброяй варожай
Толькі за праўду, са шчырай адданасцю справе
Мужа дзяржаўнага вёў каравелу дзяржавы
I праз хаос, і праз штормы жахлівага часу!
КАНЕЦ
НИКОЛАЙ ГУСОВСКИЙ. ПЕСНЬ О ЗУБРЕ
СЕКРЕТАРЮ
ЕЕ КОРОЛЕВСКОГО ВЕЛИЧЕСТВА
ДОСТОСЛАВНОМУ ЛЮДОВИКО АЛЬФИО
О, Людовико, тебе эту книжицу сердцем вверяю —
Внемли же просьбе моей: углубись в суть ее содержанья!
Ежели в ней не найдешь ничего, что могло бы коснуться
Нежных ушей Королевы, привлечь к ней вниманье,
Пусть за подарок сойдет, к сожалению, скромный.
Это не я, а твоя одаренность тебя намечает
Дело такое свершить. Должником твоим буду.
124
СВЕТЛЕЙШЕЙ ПОВЕЛИТЕЛЬНИЦЕ
И ГОСПОЖЕ БОНЕ
БОЖЬЕЙ МИЛОСТЬЮ КОРОЛЕВЕ ПОЛЬШИ,
ВЕЛИКОЙ КНЯГИНЕ ЛИТВЫ,
РУСИ, ПРУССИИ И ПР. ГОСУДАРЫНЕ
НИКОЛАЙ ИЗ ГУСОВА
Когда я был в Риме, светлейшая королева, папа Лев X, упоминая как-то о северной охоте и величине зверей, убедил красноречивыми словами почтеннейшего господина плоцкого епископа Эразма, в то время посла от вашего Величества при нем, чтобы чучело бизона, которого мы называем зубром, его набитая сеном шкура была доставлена в Рим.
Плоцкий епископ обещал эту просьбу исполнить и списался с Радзивиллом, виленским воеводой, с целью подыскать шкуру грандиозного зверя этой породы, а меня, тогда своего близкого друга, обязал написать что-либо о природе и охоте на этого зверя, желая предоставить папе вместе с чучелом и описание зубра.
Но все это потерпело неудачу в связи с неожиданной смертью Льва. Остается, однако, маленькое сочинение, написанное тогда мною наспех, так как мне не хватало ни времени, ни дарования, которое я решил опубликовать в честь твоего Величества. Это сочинение преподношу я тебе в виде скромного дара, надеясь, что случится так, что его Королевская Милость по своему обыкновению пойдет на охоту, и эта книжка, содержащая лесные приключения, привлечет тебя к ее прочтению. Тем самым я желаю не столько улучшить свое положение, сколько проложить путь ученым мужам, чтобы и они преподнесли тебе свои творения. И чтобы ты, ученейшая государыня, оценила их дарования и порекомендовала своему светлейшему мужу, который обязан иметь более времени для ведения войн, чем для чтения книг, тех, кого сочтешь наиболее талантливыми. Ибо вижу я с величайшей для себя скорбью и, понятно, с какой-то утратой для государства, что выдающиеся умы испытывают всяческое неуважение. Они из-за материального неустройства не могут себя проявить. Я ви-
125
жу также, что есть немало людей, обладающих и богатством и дарованием. Однако, когда они видят, что ученые, художники и поэты так мало ценятся, то стремятся больше накапливать богатства, чем облагораживать души. И из-за столь ничтожного дела жертвуют они самым высоким призванием своей личности. Л если возьмешь ты на себя общее покровительство этими занятиями, тогда возвысятся таланты, и в больших делах Королевского Величества они принесут помощь, так что государство будет сохраняться в своем положении в эти ужасные времена.
Государство опирается больше на доблесть духа, чем на силу тела, о чем свидетельствуют как греки, так и римляне. Наиболее могущественны они были тогда, когда расцветали науки. А как только начали исчезать таланты, силы упали, а с падением последних обрушилась их держава и восторжествовало рабство. То же и у нас. Те, кто ведут войны согласно обычаям древности, которые отражены наиболее полно в книгах, пусть возвысят военные подвиги и отодвинут то, что мешает общественной деятельности, и подумают, сколько нам бояться турка! Пусть поразмыслят те, кто хорошо знает из чтения исторических книг, что и греки и римляне на вершине могущества своего развернули когда-то военные действия против этих стран мира, пока не усомнятся, что для оружия римлян Германия, а для греков Дунай были почти вечными границами и рубежами на этом пути. Так что и Великий Александр, замысливший господство над всем миром, устрашенный мужеством народа этого, не дерзнул перейти Дунай, на берегу которого остановился, и, как хорошо известно, повел войска против невоинственных народов Азии.
Хотя нам не свойственны ни нравы, ни обычаи древних, однако вечная сила неба и мужество нашего воина-ратника не погибнет когда дело дойдет до оружия, если только мы, невооруженные, не будем раздавлены каким-то роковым несчастьем или, вернее, из-за изворотливости некоторых и беспечности, которая, как мне кажется, нас связывает.
Мне доподлинно известно, светлейшая госпожа, с какой любовью счастья желаешь ты этому королевству и как много рассуждаешь и говоришь об улучшении его положения. Но я действительно не вижу, чем ты можешь ему больше помочь нежели тем, если проявишь себя благожелательной, склонной к опеке науки и искусства. Тогда бу-
126
дет и государству большая польза, а высокая слава имени твоего распространится таким путем еще выше с похвалами твоих воспитанников. Ибо что может быть более чудесным и достойным твоих предков и твоей знаменитейшей из арагонского дома семьи, более совершенным из всех форм благочестии, если их оценить и в мирное время, и в войну, и в деле религии? Однако и они никогда б не наполнили земли мира такой громадной славой жизни и подвигов с любовью всего поколения и не проявили б себя так удивительно в разных испытаниях судьбы перед потомками, если бы их личная ученость и свойственная этому роду благосклонность к ученым мужам не вознесли бы их на такую высоту, что они были восславлены звонкой лирой выдающихся талантов. Так что мне остается заслуженно молчать о них, особенно здесь, где я подчинен неизбежному закону выражаться кратко.
Желаю здоровья и быть достойной славы своего блистательного рода.
127
В Риме случилось мне как-то при сборище люда огромном
Зрелище видеть, в восторг приводившее бурный,—
Бой беспощадный с быками толпе на потеху.
Тучи порхающих стрел и сверкающих копий
В тело животных вонзались, несносную боль причиняя,
И бесновались животные, пеною ярость вскипала.
Там же, пока наблюдал я, как бык свирепеет,
Болью подстегнут и рукоплесканьем с трибуны,
Кто-то из наших сказал: «Как у нас на зубриной охоте».
Я согласился и сразу ж рассказывать начал
О ратоборстве подобном с могучим и яростным зверем.
Как в поговорке — язык мой, моя откровенность
Мне ж повредили. Рассказ мой, друзей захвативший,
Было приказано без промедленья, тотчас же
В форму отлить стихотворную, песню сложить об охоте.
Видите, я меж поэтов невольный избранник,
Песнь сочиняю о нашем невиданном звере.
Чудом в веках уцелевший под яркой Полярной звездою,
Он, повсеместно прослывший кровавым убийцей,
Часто внушал мне позорное, мерзкое чувство
Страха и ужаса. Стыдно признаться: случалось
Бегством спасаться, что даже плевались с презреньем
Люди простые — в краях наших трусов не любят.
Здесь, удостоенный чести, а может, опасности большей,
Вынужден буду я ловкость свою проявить и с оружьем,
Столь непривычным руке, наторенной на луке.
С трепетом взял я перо и боюсь, что под бременем этим
Либо паду, расписавшись в бессилии полном,
Либо же, дерзостью робость поправ, покорюсь и исполню
Волю великого мужа, которому всем я обязан.
129
С этой надеждой бужу я родник вдохновенья;
Хватит его, чтоб наполнить иссякший источник
И напоить мой посев на бесплодном, нетронутом поле.
Правда в сказаньях о наших родимых местах, очевидно.
Будет в диковинку многим, отсюда и просьба хозяев
Вспомнить и все рассказать. Как вам будет угодно.
Не ожидая, что песнь прозвучит без изъянов,
Гость и слуга ваш покорный из дальнего края
Здесь лишь посмел разъяснение дать — и не больше.
Как же с пером совладать непослушным, читатель?
Знал я доселе одни оперенные стрелы.
С этих листов поднимаются образы боя,
Смертные схватки, и стрелы роятся с жужжаньем.
Легче мне справиться с луком, тебе же с пером своенравным;
Равными быть бы могли мы в неравных искусствах.
Коль что не так у меня здесь получится, право за вами:
Рвите безжалостно стих чужестранца-невежды.
Диву даешься пера и стрелы оперенью,
А на поверке — обое вспоенные ядом.
Мелкой достаточно ранки — и чахнет задетый.
Вот и теперь я готовлюсь на севере в дебри лесные,
Как в старину, углубиться, ведь это привычно.
Пусть там и зубр наш рыкает, и в стих прорывается эхо
Дикого рыка для пущей гармонии песни.
Пусть он наполнит строку, чтоб к нему приглядеться,
К этому чуду далеких литовских владений.
Телом своим монолитным громаден настолько,
Что, когда ранен смертельно, колени преклонит и сникнет,
Трое охотников могут усесться на лбу меж рогами.
Если же мне попытаться сравнить его шею и морду,
130
То опасаюсь — сравнений таких не сыскать мне, пожалуй.
Клок бородищи торчит из-под челюсти рыжим мочалом
Гроз полыханье в глазах и застывшая злоба;
Космами грива от самых лопаток спадает,
Донизу лоб, и колени, и грудь покрывая.
Если же будет угодно сравненье великого с малым
И коль подходит здесь местное наше сравненье —
Это козел бородатый с нагуленным телом.
Вот он какой, наш бизон, именуемый зубром!
Масти поджаристой — бурая с черной, как будто
Среднюю все ж между ними себе предпочел он.
Странно, но в книгах его описанье не точно,
Я же не вправе фантазией портить натуру.
Что за рога они видели в ноздрях у зверя?
Внешне совсем не похож он на их описанья.
Морде звериной всю мощь приписать норовили —
Нет, не таков мой красавец, лесов наших слава.
Древний наш мир изучал я по книгам славянским —
Грамотам русским, написанным греческой буквой.
Вязь алфавита народом для собственной пользы
Взята у греков. Отеческих говоров звуки
К буквам чужим он подладил, оставшись собою.
Многие страны с глубокой своей стариною
Так же, как разные виды редчайших животных,
В грамотах этих старинных описаны точно.
Но, вероятно, нигде не осталось подобного зверя,
Лишь под Полночной звездой их судьба сохранила.
Плиний оставил свои описания зубра и тура:
«В девственных рощах на севере водится бык,— говорит он.
Зверя сильней и свирепее нет, чем вскормленный
131
Травами польских владений сей царь над зверями».
Люди на родине нашей уверены: в мире подлунном
Слава о нем не прошла и нигде он неведом.
«Дик и свиреп, он похож на бизона, гривастый»,—
Вот что он пишет, а больше расскажут другие.
Не сомневаюсь, что будут упреки — забавные сказки!
Что же, не каждый поверит в размеры огромные зверя.
Кто треволнений в полночных лесах не изведал,
Тот не поверит; и пусть возражает, ведь сущность —
Как ты расскажешь, а спорить и глупый сумеет.
Дома у нас вам о зубре поведал бы каждый охотник.
Что ж до меня, то охота ко мне не вернется.
Время тревог проминуло, осталась лишь память
Грустного сердца. Я мыслью туда возвращаюсь,
Денно и нощно все памяти сеть расставляю —
Здесь я охочусь за каждым мгновеньем бесценным,
Раньше потерянным, ныне — увы! — невозвратным.
Что в тех желаньях? — былое вернуть невозможно.
Гонишься вслед за утраченным временем, смертный,—
Не догоняешь — убито. И пусть пропадает,
Как и судьбе, ему воли своей не навяжешь.
Что же я медлю? Пора бы и делом заняться.
Страшно: ученых ничем удивить невозможно,
Все они знают — какие читают страницы!
Пусть и проверят по книгам, какой он по виду.
Но да известно им будет мое добавленье:
Тайна сокрыта в лесах, и о том напишу я,
Что не найдете ни в книгах, ни в грамотах древних.
Даже и Паулюс Диакон в своих «Лонгобардских деяньях»
Не говорит ничего о размерах зубриного тела,
132
Лишь сообщает, что шкура убитого зубра
Где-то служила подстилкой пятнадцати ловчим.
Я не пленялся ни видом рогов, ни размерами шкуры
В пуще, когда свежевать приходилось его на охоте.
Что ни скажи, а охотничьи тропы известны мне с детства,
Труд, и заботы, и бремя нелегкое жизни.
***
Край свой лесной я, писателям древним не равный,
Подданный Польши, шагами своими измерил,
Сызмальства все постигал от отца-зверолова:
Тихо, с оглядкой прочесывать дебри лесные,
Зоркостью глаза зверей подмечать по берлогам
Так, чтобы зверь не почуял ни ухом, ни нюхом
Хитрой засады и вовремя с лежки не снялся.
Сколько потов он сгонял с меня в зимнюю стужу,
Копья метать заставляя с плеча при разбеге!
Сколько смертей перевидел я, лая собак переслышал
В детстве, пока меня, сына, учил полесовщик!
Я постигал, как сраженный медведь погибает,
Где и когда на кормежке задержатся вепри в дубраве.
Как на пугливых лосей расставлять хитроумные сети,
Чтобы, петлю не заметив, сохатый попался в ловушку.
Слышал и видел, как воздух пальба сотрясала,
Грузно, с урчаньем и хрипом, в снега оседала добыча;
Видел, как всадник в погоне мелькает сквозь чащу, и брызжет
Кровь из него на коня, и сугробы забрызганы кровью.
Вот при таких оборотах в лесном нашем крае
Часто был равен напарникам в трудном охотничьем деле.
Реки лесные, Днепра полноводного стрежень
133
Переплывал я верхом, доверясь коню и преследуя зверя.
Я бы, конечно, охотно остался в сторонке,
Но отставать от друзей на охоте считалось позором.
Сколько невзгод испытать довелось на литовской охоте,
Но, не хвалясь, говорю, был сноровист, находчив и ловок.
Вот только в этом искусстве я опытен не был,
Не поднимался, признаться, на эту вершину.
Так что щади, мой читатель, нестройные строки
Мужа лесного, коль скоро тебя беспокоит
Жажда познать и природу, и нравы редчайшего зверя.
Дело, однако, продолжим, которое начато было.
***
Хищным животным не ровня, свирепостью ж превосходя их,
Зубр для людей безопасен. Не тронешь его — не затронет,
Но неусыпно следит, как дозорный, за каждым движеньем;
Зверя смелее не сыщешь в лесном нашем крае.
Видишь, бывало, пасется спокойно, глазами ж
Зорко поводит, косит ими вправо и влево.
Ты притаился, охотник, казалось бы, скрыт за кустами —
Где там! Все видит. Ты глазом моргнул — замечает.
Шорох легчайший, нечаянно треснет сучок под ногою —
Сразу же уши свои навострит и напыжится, вздрогнет.
Если твой меч не блестит и копье не сверкает,
Смело иди у него на виду — не затронет.
Только, уставившись тупо, стоит неподвижно
И, не сморгнув, провожает, пока ты из виду не скрылся,
Шага не ступит, следит за твоим поведеньем.
Если ж случайно набрел на зубрицу с теленком —
Чуть шевельнешься, оружие схватишь в горячке —
134
Сразу ж взбесится, и лес оглашается рыком,
Знаком свирепого гнева: кто смеет тревожить?
Но если ты на попятную дал и укрылся,
Можешь уйти непомятым, он гнаться не станет.
В стаде телки — загляденье, резвятся, бодают друг друга,
Старым телицам испуг нагоняя игрою.
Ах, как понятлив он, зубр! Вот, к примеру, телята
С первого ж шага во всем матерям подражают:
Бегают следом, пасутся со старшими вместе,
Прыгают через завалы, опробуют рожки,
Зверя встречая иль мшистые пни в буреломе.
Так вот в игре и борьбе закаляют с младенчества тело;
Отдых и сон у них, право, едва ли бывают.
Хоть великан терпелив, но усилий немалых
Стоит ему укрощать свою жажду движений.
Любо глядеть, как он легок в стремительном беге
И по полянам лесным, и по тропкам болотным.
С места рванется, как будто пращою подброшен,
В ока мгновенье всем телом назад повернувшись,
Словит помет и стряхнёт его тут же, чистюля,
И разметет до того, как он почвы коснется.
Но несравнимое зрелище в стаде зубрином —
Схватки быков из-за самок в бескровном сраженье.
Праздник Венеры проходит в разгар листопада
Каждую осень, и брачные шалости длятся
Больше недели. В период таких наслаждений
Слышится только, как всюду зазывно и нежно
Пуща мычит, и в ознобах земли еле слышно
Трепетным листом шуршат вековые дубравы.
Кто это видел и слышал, тот скажет, наверно,—
Музыка наших лесов сладкозвучнее лиры
И громового звучания труб и призывней и строже.
135
В хоре бесчисленных шорохов этот ведущий
Голос неистовой крови — ну что же милее?
Мне неизвестно, как долго живут они, зубры,—
Кто же считал долголетие дикого зверя?
Пишут, однако, что где-то отмечен был в стаде
Старый вожак двухсотлетний, приметный по гриве,
Черной, блестящей, с белесою проседью в челке.
Этой приметой его называли все стадо,
Если предания не лишены заблуждений,
Глаз потерял он при схватке и стал однооким.
Это возможно. С сомнительным правом вступают
Сильные в битву за власть и господство, и спора причина
Только с годами становится явной, хоть знаки
У властолюбца остались от боя навеки.
Я не скажу вам, как долго непризнанным в стаде
Он оставался, но в тех же народных преданьях
Предполагаются слишком уж долгие сроки.
Вымыслом часто молва доставляет ушам наслажденье,
Вот потому-то и шепот народных сказаний
Слышен у нас по опушкам, лугам цветоносным и весям, Я же не вправе писать здесь о малоизвестном:
Тем, для кого я пишу, по душе только правда.
Звери пасутся на воле, свободу вкушая по праву.
Общим усилием зубры себя защищают, а стража
Зорко следит, чтобы в стаде был строгий порядок.
Сильный со слабыми властью не станет делиться,
Сила и опыт дают ему право главенства
Перед противником в стаде, в загоне и всюду.
В смертном бою побеждает обычно сильнейший,
И ни минуты в лесу без тревог не бывает.
136
Жажда главенства их гнев воспаляет кровавый —
И поединки кончаются смертным исходом.
Тот, кто над слабым взял верх, получает награду,
А побежденный, тревогу учуяв, понуро
Вместе с подругой из стада бредет на чужбину.
Он, разлучившись со стадом, отныне боится
Даже рогатины, в стаде же каждый бесстрашен.
Впрочем, стада не гнушаются и одинцами,
Их и в другие стада принимают без боя.
Если в лесном поединке супруг погибает,
Верность друзей нарушается смертью нежданной,
Может зубрица тогда в свое стадо вернуться.
***
Княжий указ, охраняющий мать и потомство,
Преумножает тем самым сокровища края.
И на червонное злато народ наш сокровища эти
Не разменяет. Его убеждение твердо:
Наши леса — это кладезь бездонный богатства,
Благо страны. Караваны судов чужеземных
К нам приплывают, блистая заморским товаром.
Щедрая влага из кладезей этих природы
Теплым дождем выпадает на тучные пашни.
В реках от самых верховьев до устьев широких —
Лес на плаву, он — как мост между землями княжеств.
Почвы богатые требуют мало усилий,
Только при жатве вся нива пестреет жнецами;
В рощах тенистых пасутся стада на приволье,
А на лугах — табуны скакунов быстроногих.
Пашен плоды и лесов своих дар за моря мы
137
Всем продаем, и хотя по достатку мы равны,
Ценим заморское меньше, чем рощи родные.
Край благодатный — великое княжество наше,
Но не одна красота в его море зеленом.
Лес наш приносит большую хозяевам пользу:
Он — кладовая живицы и смол корабельных,
Меха пушного, и меда, и воска, и дичи.
Так что купец чужестранный тугою мошною
Может тряхнуть, не скупясь, на торгах наших людных.
Все тут—сосна корабельная, дуб для поделок,
Тес для богатых домов — королевствам безлесным.
Лес вырастает у нас удивительно быстро,
Вряд ли где встретишь подобных лесных великанов.
Благоухают цветами опушки лесные,
Сельского люда места для забав и гуляний.
Бортники наши под кронами старых деревьев
Выдолбят ствол, и, глядишь — получается улей;
Так приручаем пчелу мы и мед добываем.
Птицы лесной несказанное множество в пуще,
Бьют ее стрелами, а иногда — из мушкетов.
Те петухи, о которых писал еще Плиний,
Водятся стаями, тут их зовут глухарями —
Грузная птица, по весу гуся тяжелее.
Запах особый присущ глухариному мясу.
Большая есть ли удача, чем та, когда видишь,
Как, встрепенувшись, подбитый, он падает наземь.
С тяги охотник уносит двойную добычу;
Пищу желудку и пищу уму в одночасье.
Где ни пойдешь — мастерят то ловушки, то сети:
Если одной не поймаешь, другою добудешь.
Леса закон для добытчиков всех одинаков.
Край наш природа таким наделила богатством,
138
Что преизбыток дает нам свободу добычи.
У бережливых чрезмерно и птицы и звери
Зря пропадают; я видел не раз в нерестовьях
Груды задохшейся рыбы, просившейся в сети.
Нету досмотра — приходят сады в запустенье,
Поле родить перестанет, где нива не сжата.
Наше отечество — край и чудес и загадок:
То ли так бог пожелал, чтобы все было вольно,
То ли по воле волшебной растет все и гибнет.
Часто с тревогою думаешь: чем объяснимы
Силы, присущие северным травам и слову,
Песни воздействие мощное? И временами
Кажется все это сказкой волшебной Медеи.
В этих словах моих сущая правда. Я знаю.
Что христианская вера сурово карает
Всех колдунов нечестивых, что связаны тайно
С духами зла, подвергая их пыткам и казни,
Как и сообщников, знавших о чарах волшебных,
Но не донесших тотчас же на злых чародеев.
Хватит того, чтоб мирская молва прокатилась:
Ты, мол, колдун и с нечистыми сносишься тайно.
Тут же несчастного схватят и, руки и ноги связавши,
Тащат к высокому берегу и нечестивого — в омут.
Если увидят, что тонет, считают — оправдан;
Если ж, напротив,— не тонет, считают виновным.
Казни подобные мы наблюдали: в пучине
Жертва в свивальнике борется с волнами, тщится
В бездну уйти с головою, а толпы народа
Жадно глазеют, кричат, посылая проклятья.
Видя такое, я весь цепенел, потрясенный;
Чудилось, будто вода на себя не похожа:
Вот набегает волна и уж, кажется, всё поглотила;
139
Нет, не достала — бежит головы осужденной.
Все же огонь справедливее: ведьму и мага
Он пожирает всегда, как и мерзких злодеев.
Вы сомневаетесь в этих рассказах, возможно?
Верьте, в Литве это все на глазах происходит.
Я воспеваю лишь правду, хотя, как известно,
Даже в обычные выдумки — бабские сказки —
Часто готовы поверить и умные люди.
Россказней бред мы оставим, взяв бремя полегче,—
Бор показать, где глазам и душе — наслажденье.
И красота первозданная трав и деревьев,
Дичь боровая и зверь, что пасется стадами,—
Все вызывает восторг у мужей благородных,
После походов прибывших в осеннюю пущу,
Чтобы охотой развлечься от тягот военных.
Труд в ней и отдых — полезная пища для духа,
Тело она закаляет и немощи сроки
В старость глубокую отодвигает, тем самым
Смертному жизнь продлевая на многие годы.
Это доказано опытом: старость подходит,
Тело же крепкое, слух не притуплён, и ухо
Ловит малейшие шорохи, глаз еще зорок,
Цель безошибочно где-то вдали замечая.
Лучшей наметкой для глаза, лекарством для уха
Служит охота с ее постоянным дозором.
Зоркость и чуткость — помощники наши на случай,
Если, заметив охотника, зубр изловчился
Вас одолеть, коль не хитрой уловкой, так силой.
Он по натуре смекалист, напорист и грозен,
Грудью пойдет — и ничто уже вам не поможет.
К лесу привыкший и сам испытавший все это,
Я воскрешаю Живые картины и знаю,
140
Что для одних это правда, другие ж едва ли
В это поверят. Ну что же, на суд справедливый
Песню я ставлю, и пусть ее судят по праву
Те, кому труд постоянный на поприще музы
Право дает и ценить и писать постройнее,
Нежели я написал здесь за краткое время.
***
Ветер подул, и вскипает заливистым лаем
Воздух чащобы. О, сколько страстей возбуждает
Голос охоты! Как трепетно слушает сердце
Шум, что в вершинах деревьев; в немой тишине он волною
То ниспадает, то вновь поднимается в небо.
Злое рычанье послышалось, визги. Что все это значит?
Это медведя в берлоге подняли на пику иль вепря
Где-то пронзили стрелой. Не видав, не представишь,
Как нанесенные раны могучего зубра
В ярость приводят, и зверь, разъяренный от боли,
Лес потрясает, ревя необузданной пастью.
Ярость в безумца его превратила — он страшен,
Взгляд исподлобья свирепый, как искрами, мечет.
И цепенеешь, когда он бездонной гортанью
Хрипло мычит и, метаясь по роще, стремится
Распотрошить вас — ужасное зрелище это!
Разве подвластны вам чувства в смятении бурном,
Разве понять вам все это, тех чувств не изведав?!
Труден наш промысел тяжкий, но разве сравнимо
С этою тяготой родины тяжкое горе?
Что бы придумать, как можно ее исцелить от недуга?
Разум, меж тем, осаждают успехов приятных картины;
141
Больше для тела целебного в них, чем в лекарствах.
Каждый торопится делом охоты заняться,
Члены свои натрудить неустанной ходьбою.
Как же в лесах полумрачных к такому труду не прибегнуть,
Здравой разминкою не разогнать беспросветную скуку?
Высмеяв всех эскулапов, охотник тем самым
Юность свою продлевает (отметим: микстуры —
Не радикальное средство, бодрящее тело.
Пьешь это пойло науки, живот разбухает,
И опасаешься, как бы не лопнуть от зелья).
Северный холод для сильного духом не страшен.
Страстный охотник к труду и невзгодам привычен;
Неприхотливый во всем, он и без разносолов
Сыт и здоров, и невольно склоняешься к мысли —
Не звероловству ль отдать предпочтение наше?
Времени краткость стесняет мои рассужденья,
Но до картины охоты на грозного зверя
Кратко коснёмся поверий полночного края.
***
Зубр — ратоборец, и брать его надобно силой —
Грудью на грудь, врукопашную, но не обманом,
Будь то стрелой с расстояния или с мушкета.
Верят издревле в народе: он пущу покинет,
Если с ним в схватке боролась не сила, а хитрость.
Видимо, древним поверьям любого народа
Свойственно все объяснять сверхъестественной силой.
Правды в них мало, считаю. Ведь если бы даже
Где-то и было такое, так это ж случайность.
Я, отвергая все домыслы, то лишь перу доверяю,
142
Что самому мне свершить довелось или видеть.
Мне ли робеть, говоря о трофеях Дианы
Или одной из сподвижниц богини охоты?
Может, не лишне бы здесь описать мне и лук Аполлона,
Стрелы, что смочены кровью пронзенного зверя?
Все воспевают Юпитера или Юнону,
Я же, Исуса и бога отца почитая,
Смысла не вижу в смешении истины с басней.
Пусть мне позволено будет хотя бы и вкратце
Истину тем рассказать, кто, чудес изучению предан,
Древних ошибками кормится, их повторяя.
Правда — внутри, и епископ наш плоцкий Эразмус
Не одобряет любых унижений всевышнего бога.
Он только то допускает в чертоги святейшего храма,
Что подобает приличеству сана духовных.
Я здесь, слуга его верный, такие слова подбираю,
Чтобы пришлись по душе моему господину.
Эта причина того, что и в песню мою попадает
Что-то из нашей религии. В ней не ищите
Ни услаждения жизнью, ни ласк, ни веселья —
Ключ вдохновения здесь подо льдом, занесенным снегами,
Нету цветов на таком неухоженном поле.
***
Впутаны летом в кровавые войны усобиц,
Ратники наши зимой получают в награду
Ими заслуженный отдых — охоту на зверя.
Не у литвинов ли Марс перенял их обычай
Даже на отдыхе меч свой калить на морозах?
143
Войны! Презренное дело войны вызывает
Гнев мой, и слезы, и боль. Без конца, в одиночку,
Войны ведем мы за всех, за священное братство.
Страшный нас враг осаждает и жаждет под корень
Нас истребить, как и имя Христа в наших землях.
Дерзкий пришелец, ворвавшийся в наши пределы,
Нагло твердя, что воюют не ради захватов,
Топит в крови иноверцев, сжигает селенья.
Там, где Орда пронесется, останется пепел,
Воронов тучи да псы одичалые. Если
Он победит, лучше смерть нам принять, отказавшись
От кабалы и страданий невольничьей жизни.
Тот, кому вера велит ненавидеть другого,
Вряд ли достоин господнего благоволенья.
Грудью встречая врага на переднем краю, как заставой,
Мы обескровели, меч наше тело изранил.
Кровь наша реками льется и путь продвиженья
Вражеских орд замедляет; щиты наши в дырах
От бердышей беспощадных и в шрамах от сабель.
Враг, скрежеща в озлобленье зубами, под скрежет металла
Явно застрял бы, и воинству нашему легче
Было б сражаться, окрепла бы вера в успехи,
Если б крещенный народ за спиной вероломно
Не ослаблял наши силы ударами с тыла.
Наших соседей напасть батогом не коснулась,
Красный петух не прошелся по стрельчатым крышам.
Тихий уют их пока что ничем не нарушен,
Лишь потому, что наш край полыхает в пожарах.
Вместо того чтоб помочь нам, они выступают
В тесном союзе с пришельцем, советом и делом
С ним заодно, полагая на гибели нашей
144
Быстро самим вознестись, двоедушным спесивцам.
Может, безумцы (лишь в бешенстве давней болезни
Так поступают!) тогда и припишут лекарство
Страждущим ныне, когда оно будет не нужно.
Явные знаки опасности видящий видит:
Это у них, но и к нам приближается быстро.
Жажда захватов, врагов обойди стороною!
Если же алчут, себя пусть грызут озверело,
И да окрасятся кровью снега в их- пределах!
Жажда захватов для них же самих уготовит
Цепи гремящие им и их детям навеки!
Перст указующий грозен, господь неподкупен —
И совершится возмездие всем нечестивым.
Время подумать, опомниться! Гром громыхает
Где-то далеко, но черная грозная туча
Движется быстро! Нашествие смерти подобно.
Разумом ужас угрозы постичь, наяву не увидев,
Непостижимо, но завтрашний день под угрозой!
Он же, сосед наш, ответит, когда огласятся
Плачем и стоном его города и деревни.
Будет казнить себя: где же была наша ярость,
Как же могли мы охотно расчистить дорогу
Ордам презренным, несущим жестокое иго
Нашим соседям, и нам, и далеким народам?
Как же могли мы накликать неволю, которой
Хватит и детям, и внукам, и правнукам нашим?
Что ж убиваться и сетовать нам? Понимаем:
Лес бессловесен, так пусть же услышится голос
Гуссовиана о наших могучих животных!
145
***
Как предлагалось, последуем в дебри лесные.
Там, по охотничьим правилам нашего края,
Срублена стенка из сваленных толстых деревьев,
Вглубь уходящая, может, на десять-двенадцать
Миль италийских со множеством мелких отсеков.
Внутрь попадающих эта стена окружает,
А сторожа неусыпно следят, чтоб проходы
Были закрыты, и зверь из ограды не вышел.
Входы кругом, а вот выходы все под охраной;
Мы же, охотники, подстерегаем в ограде.
Звери в ловушке, и мы начинаем охоту.
Страх нипочем, хоть опасность грозит отовсюду.
Друг где-то рядом, а встретит беда — не дождешься.
Верный слуга господина не выручит в схватке,
Зова ни сын, ни отец в суматохе не слышат.
Дело свое защищаешь своими руками и в них же
Держишь судьбу свою: выпустишь — все потеряешь.
Жизнь на весах, коль сплошаешь — пощады не будет.
Каждому сущность приказа ясна — наступленье,
Но в поединке подобном всего не предвидишь.
Выручит конь быстроногий, отпрянет от смерти —
Только на это надежда и в этом спасенье.
С нами наш князь, он бросается в скопище боя.
Кто же за робким пошел бы, послушал бы труса?
Как перед битвой с татарами меч богатырский
Мужеством рать зажигает, предвестник победы,
Так и отвага вождя на литовской охоте
Славе его не вредит, как и доблести ратной.
Чувствую: непроизвольно перо мое вновь отклонилось,
Чтобы тебе, Сигизмунд, властелин двуединый.
146
Славу воздать и воспеть твои подвиги в деле,
Дома великом и столь же великом вне дома.
Это не просто, ведь здесь мне никто не поможет.
Ратный твой подвиг прославить найдутся ли силы?
Нам бы спокойная жизнь, а досуга — не жалко.
***
В поиске трудном всего неизвестного в пуще
Хватит рассказа о нашем одном великане.
Часто встречаем в стихах описания целого стада,
Мы же займемся одним, потому что о многих
Хватит ли сил рассказать мне и кратко и скоро.
Я расскажу об одном, как, беды не учуяв,
Зубр у меня на глазах в западне очутился.
Стража — прогон на засовы, и взвизгнули стрелы.
Ими и копьями весь оперенный, срывается с места,
Прет напролом, прожигая охотников взглядом.
Вот заревел, раздувая дрожащие ноздри,
И, словно вихрь, закружился, подпрыгнул, помчался,
Всадники с гиканьем скачут в погоне, стараясь
Перехватить. Гулкий топот до звезд долетает,
Мчит на поляну, стена впереди — он с разбегу
Метит ее одолеть, но — увы, не под силу!
Стал, точно вкопанный. Как же спасаться? А в тело
Снова с шипеньем впивается пущенный дротик.
Ярость кипит, свирепеют глаза, и струится
Алая кровь из глубокой дымящейся раны.
Ищет врагов, он готов растерзать в поединке
Скопища их и метает палящие взгляды.
Первый удар направляет на псов стоголосых.
147
Их расшвыряв, на людей устремляется с рыком —
Все врассыпную, коней повернув в бездорожье.
Криками, храпом и ржанием полнится пуща.
Людям бежать по прямому пути безнадежно;
Выход один для спасенья — метнуться в сторонку.
Ярость и быстрый разбег пронесет его мимо:
Массе такой нелегко повернуться в разбеге.
Всадников цепь замыкается. Зверь заметался;
Трудно разгон задержать, перейдя в наступленье,
Телом велик, налетает он бурей, прыжками,
Вспарился в беге, сопит учащенно, а грива —
Космами по ветру; весь он — сама устремленность,
В яром порыве растянут и взгляд искрометный.
Долго вслепую бушует в пространстве загона,
Чтобы на ком-нибудь выместить гнев свой свирепый.
Как все нутро его пламенем гибельным пышет,
Можно судить по тому, что скажу я пониже.
Некто с мушкетом — конечно же, из родовитых,—
Смог разрешить себе выпалить в зверя — и ранил.
Скрытый ветвями, несчастный лелеял надежду
Целым остаться и думал тревожно: откуда
Ждать нападения? Вот возвестили собаки
Близость опасности. С треском ломая валежник,
Снег разметая, весь в клубах белесого пара
Зубр показался, взбешенный, с насевшими псами.
Вдруг задержался, собаку отбросил и замер,
Взор разъяренный вперив в краснолесье, где в страхе
Бедный ловец содрогнулся: наверно, приметил?
Хоть расстояние было до зубра большое.
Страх поразил человека; несчастный с мушкетом
Так, как стоял, и скончался, сраженный испугом.
Все удивлялись, когда он был найден, остывший.
148
Как малодушного страх убивает. И там же
Припоминали, как взгляд василиска опасен,
Но вот погиб же, трусливый, не тронутый зверем!
Вместо сочувствия юность вовсю насмехалась
И над безволием, и над бесславною смертью.
Я очевидцем был случая. Помнится, даже
Кто-то надгробие там написал на могиле:
«Здесь схоронили Лаврина. Убит он не зубром —
Видом его. Виноват ли в том рок беспощадный?»
Много я видел, но больше всего поражался
Зверя прыжками — о, это разящая ярость!
Если же нет ничего, что готов растерзать он,
Водит ноздрями раздутыми, воздух вбирает,
Запахи ловит тончайшим своим обоняньем.
Все, что живое иль признаки жизни имеет,
Давит, готов насадить на рога, изувечить —
Ищет виновных, кто ранил его, великана.
В два-три прыжка настигает беспечную жертву,
Страшным рывком поднимает на воздух, пронзает,
А недобитого, будь это конь иль наездник,
Давит, рогами подбросит и рвет беспощадно,
Тело увечит повторно, пока не истопчет —
Кровь леденеет при виде жестокой расправы.
Вздыбился конь ошалелый с распоротым чревом,
Всадник на стремени виснет, забрызганный кровью.
Вот налетел, опрокинул обоих; смешались
В месиве оба, лишь кровь из-под наста сочится.
Коль на берлогу медведя иль вепря нарвется —
Вмиг поразит, только клочья взлетят на деревья.
Нам попадались олени в лесной глухомани —
149
Жертвы свирепого зубра на узкой тропинке.
Те, кто видал его силу, в свидетели станут:
Пусть он, лобастый, оленя ударит с разбегу,
Все отбивает внутри — и утробу и сердце
Поразметает вокруг по разлапистым елям.
Трудно представить, не видев, подобную сцену:
Стаями хищные птицы спешат на побоище с граем,
Каркают, рвут на клочки неостывшие члены
Жертвы растерзанной, где-то на сучьях повисшей.
Невероятно, но было: исколота лошадь,
Бьется в агонии, всадник же вниз головою
Где-то завис на вершине. Был случай:
Лошадь поднял на рога он, да так, что охотник
Вылетел вмиг из седла на сосну невредимо.
Хватит примеров, ведь дело такое бывало,
Лишнее ж слово снижает доверье к рассказу.
Кто не видал его ярости, тот не представит,
Как он бодает, и рушит, и прет ошалело,
Словно бушующий вал в грозовое ненастье,
Как сотрясается лес от безумного рыка.
Но пусть почувствует — местью свой гнев не насытил,
Дышит прерывисто, голову свесив, и тихо
Кровь по рогам беспощадным в сугробы стекает.
Жутко смотреть, и не знаю, найду ли слова я,
Чтоб передать вам картину жестокой расправы.
Он и ловкач, и силач, как порывистый ветер,
Вдруг превращается в смерч, в ураган, и, конечно,
Смерть неизбежна тому, кто застигнут ненастьем.
Снег, багровея, дымится на месте убийства,
А на кустах и на ветках деревьев краснеют
Жертвы останки. Везде кровожадная птица
Стаей летит за своим круторогим кормильцем.
150
Зверь же, оставивший жертву, опять к ней подходит,
Перевернет, на рогах потрясет и отбросит;
Выместил месть, а насытиться все же не может.
Тело растерзано, кости растерты, и это
Месиво яростно мнет он и давит рогами.
* * *
Всадники цепью берут его в клещи: сначала
Криками дразнят, потом озлобляют угрозой.
Пагубно это бывает. Хоть каждый сноровист,
А отвернется фортуна — погибнет и сильный.
Дело одно на ретивом коне по равнине
Гнаться со сворой за зверем, но дело другое —
По лесу гнаться, где всякое может случиться.
Где-то колода гнилая, кротовые рытвины, ямы,
Норы барсучьи иль пни, занесенные снегом,
Скользкая лужица — глядь, и споткнулся саврасый.
Лапы еловые, длинные донизу ветви —
Это ж ловушки. Упавшему явная гибель:
Зубр не замедлит и вмиг растерзает на части
И на деревья останки рогами забросит.
Чудом храбрец увильнет от удара, отпрянув,—
Вдруг налетает с другой стороны и заколет.
Если бы мне здесь, подробностей мелочь отбросив,
Главное все описать о чудовище этом,
Кто его знает, где был бы конец многословью
И до какой толщины разрослась бы поэма!
Судя по сценам описанным, эта охота
С гибелью многих — безумство, шальная потеха,
И не отмоет жестокий ее зачинатель
Крови невинной ни с лавров своих, ни со славы.
151
Выдумки эти уходят корнями в княженье
Витовта, князя Великой Литовской державы.
Подвигов жаждя, он все в своих вотчинах пущи
Лагерем сделал и ратников к битвам готовил.
В мирное время он войны предвидел и рати
В схватках со зверем в лесах закалял, как в сраженьях,
Их заставляя терпеть на охоте невзгоды.
Он, миротворец и факельщик войн, двуединый
В облике князя — своим палашом обнаженным
Ставил препоны врагам и далеким и близким.
Даже татарин, покорно склонившись, учтиво
Сломанный лук свой ему отдавал, признаваясь,
Что, собирая добычу в уделах литовских,
Сам безобразной добычей Литвы становился.
В счет принимал он лишь тех властелинов, которых
Сам назначал, и Орду подчинял по желанью.
Хоть и богатством и силой известны Московии земли,
Князю восточный сосед его слал примиренья посланья.
Турок и тот подносил ему часто подарки
С тайной заботой, хотя бы задобрить и гнева
Не вызывать у великолитовского князя.
Трое, которые мир повергали и в трепет, и в ужас,
Перед литвином молчали в смиренье и в страхе.
Доблесть такая не только в лесах вырастала:
Славы сестру, поощряли ее повсеместно.
В годы княжения Витовта лагерем было военным
Каждое поле, а мирное время казалось
Лишь передышкой меж войнами — всюду ученья,
152
Луки трещат на изгибе от частых сгибаний —
Признак надежной руки, молодечества, силы.
Скачки и стрельбы по кругу на точность и меткость:
Всадники мчатся и стрелами метко дырявят
Шапки на взлете над толпами сельского люда.
Часто треух, изрешеченный стрелами в небе,
Падал на круг и под смех поднимался на пику.
Лучник, прицелясь спокойно, в ключе журавлином
Прямо в крыло подрезал вожака, не царапнув
Птичьего тела. На дереве ль, в небе, на волнах
Птица — отличная цель для стрелы, и стреляли
Дичь боровую, болотную и подносили
Мудрому князю в подарок не ради награды.
Жизнь в постоянной охоте считалась похвальной.
С первой порошей охотников княжеских толпы
Зверя теснили в лесах, оглашая чащобы
Шумом и гамом, и гнали на стрелы и пики.
Хитро выслеживать зверя на лежке считалось
Делом обычным. Израненный копьями, в стрелах,
Как в оперенье, он с залежки бросится с ревом
И — оседает, настигнутый метким ударом.
Князю милее других были скачки на ловкость —
Славное дело, в котором за сотнею стадий
Цель намечалась: покрой расстояние в скачке
И победи в быстроте и сноровке, наездник!
Лишь на миру по плечу состязанья такие.
Поочередно срываются с мест табунами,
Мчатся, летят — только топот и храп лошадиный.
Если ж скакун не выдерживал бешеной скачки,
Всадник привычно хватал пристяжную за гриву.
153
Быстрая лошадь каким-то инстинктом животным
Ловит намек ездока и, приняв его, изо всей силы
Ревностно рвется вперед быстролетною птицей.
В темную ночь затевались такие забавы,
Чтобы отважный блеснул перевесом над робким.
Все победители брали призы, а сплошавших
Ждали насмешки и прочие знаки позора.
Был и особый наезд — это было намного труднее —
Реки широкие вплавь одолеть, не минуя
Зарослей, водоворотов, подводных течений.
Хлещет река в крутизну белогривой волною,
Хищно безумствуя, рвется холмами на берег.
Было обычаем всадников лук и колчаны
В узел с одеждой завертывать, чтобы сухими,
Через пучины речные с конем пробиваясь,
Вынесть на берег. Вот ринулась конница в реку.
Слышишь лишь фырканье, видишь лишь уши да ноздри.
Сплошь на стремнине, вцепившись за гривы, мелькают
Головы юношей. Левой свободной рукою
Каждый гребет, помогая коню выбираться.
Все получали награды: высокие — лучшим.
Всем остальным — по заслугам, отмечен был каждый.
В тяготах жизни испытанный неоднократно,
Воин мостов не искал, а речные преграды
Переплывал на коне, сохраняя оружье.
***
Войны предвидя и княжество к битвам готовя,
Нету полезнее дела самой подготовкой
Страх и боязнь побороть и привыкнуть к лишеньям,
154
Сам закаленнейший воин, князь большего счастья,
Чем закаленное войско, не знал и не ведал.
Доблесть при нем почиталась достоинством первым.
Чашу весов поравняв, устанавливал, кто был отважней,
Тем он на смотрах за доблесть и жаловал щедро.
Трусов не баловал: будь ты себе из богатых,
Но если трус, то бесславие будет уделом.
Вот как судил он, суровый и резкий, но правый.
Сам справедливый, он страстно любил справедливость,
Тонким чутьем мог угадывать правды приметы.
Подлый обман перед ним трепетал и сдавался.
Сам выносил приговор, и виновники сами,
Как утверждают, покорно вину сознавая,
К смерти стремились — скорее веревку на шею.
Знали порядок: преступнику нету пощады.
Пуще всего лжесвидетелей князь ненавидел.
Их подвергал истязаньям и пыткам — не смейте
Княжий обманывать суд, криводушные врали!
Видом разгневанным, взглядом свирепым, сверлящим,
Разоблачал он лжецов, вырывая признанья
И в лжесвидетельстве, и в нарушении клятвы.
Их, облаченных в звериную шкуру, бросали
На растерзанье обученным псам. Беспощадно
Он расправлялся и с судьями за лихоимство.
Где-то был случай: судью подкупили подарком —
Грозный указ обойти норовил несчастливец.
Был уличен. Лихоимца пытали жестоко
И, в назиданье другим, разодрали на части.
Всякий вид алчности искоренил он, и этим
Ныне и присно заслуженно славиться будет.
Много блистательных дел совершалось при нем; их причина
Общепонятна, ясна, как и песни моей, между прочим.
155
Мирный крестьянин заботился только о ниве,
Сердце ж крестьянина князь закалял на охоте.
Зверь добывался по-всякому; лучшей добычей
Та признавалась, когда в лагеря приводили
Зверя живьем, без увечий, почти невредимым.
Это считалось сверхдоблестью и поощрялось,
А с нерадивых могли и взыскать по указу.
Надо сказать, поселяне старались усердно,
Что поручалось, всегда выполняли без страха,
Даже и зубр доставлялся к ногам властелина.
Я-то, признаться,- не верю, что так оно было,
Но старики утверждают, что все это правда.
Вот о смекалке народа по части ловушек
Можно сказать без сомнения — это искусство!
Стенка двойная из бревен, подобная клину,
В пуще рубилась; широкие спереди клещи,
Дальше — все уже, и в них посредине засовы,
Тщательно скрытые зеленью, ветками сосен,
Чтоб не учуял опасности зверь осторожный.
В красной накидке ловец-зазывала по клину
Вдруг пробегает, сверкая мечом над собою.
Зубр это видит. Глаза наливаются кровью.
Вот он срывается с места, помчался прогоном,
Но возмутитель спокойствия — как растворился:
В стенке же лазы, и в них-то и скрылся охотник.
Зверь между тем, разогнавшись в погоне, ворвался
Прямо в ловушку: засовы в мгновение ока
Путь преградили и сзади и спереди — пойман!
Тотчас встают из укрытий ловцы, обступают
Это чудовище. Петлю бросают на шею.
156
Крепят узду и треножат, а задние ноги
Намертво путами вяжут, чтоб шаг ограничить.
Силой оружия целых отрядов не взятый,
Здесь укрощен он и сломлен превратностью рока.
Пообмотав его мощное тело веревкой,
Тянут, как гору, на выход. И, ужаса полный,
Пеною пышет свирепый гигант, поддается;
Весь содрогаясь, идет он сквозь толпы в неволю.
В лагерь приводят, а там, развязав, выпускают
В чистое поле, — здесь будешь живою мишенью
Всадникам княжеским. Бейте копьем иль стрелою,
Приобретайте на нем драгоценнейший опыт!
Как утверждают, не только на копьях и стрелах
Делались метки — живая мишень испещрялась
Метками тоже, и кто попадал в нее точно,
Высшей наградою тот награждался; другие ж
Брали призы по удаче. При Витовте славном
Тех отмечали, кто глубже копьем своим метким
Ранил животное или пронзал его тело.
***
Годы княжения Витовта названы веком
Самым прекрасным совсем не за то, вероятно,
Что возвышала правителя бранная слава.
Нет же, скорее за то, что превыше богатства и счастья
Ставил он духа богатство и благоговейно
С верой глубокою чтил всемогущего бога.
Первый с народами княжества приняв крещенье,
157
Все заблуждения в вере былой осудивши,
Он истуканов язычества сжег и построил
Храмы всевышнему господу. Благочестиво
Жаловал землями и состоянием он духовенство.
Славу великому Витовту петь прекращаю,
Хоть не по воле своей обошел я владыки деянья.
Я, несомненно, увлекся, а следует помнить
Твердо предмет разговора — о северном крае,
Да и о зубре пора бы закончить сказанье.
Кружным путем я совсем от него отклонился,
А между тем, не пора ли вернуться к охоте?
***
Загнанный и утомленный погоней и криком,
Зверь, наконец, изнемог; исчерпалась, иссякла
Ярость, и будто почуял — конец недалеко,
Весь он в испарине, дышит прерывисто, с хрипом;
Ноги не держат; бредет и уже не владеет
Телом обмякшим; гляди — упадет и погибнет.
Дух полонившая злоба в глазах затухает.
Спешились всадники; в чащу уводятся кони.
Вот, по обычаю, смелою поступью к зверю
Юноши вышли свалить его близким ударом
Острых клинков. И стоят они с храбростью дивной
К смерти лицом и с надеждой на почести славы.
Взмахом клинков, разрезающих воздух со свистом,
Каждый к себе подзывает угрюмого зверя.
Загнанный и изнемогший, он с места рванулся
Прямо на юношу, тот отскочил за деревья.
Зубр развернулся, наметил мишень и с разбегу,
158
Будто палящая молния, дерево рушит;
Падают ветви, летят во все стороны щепки,
Смертью грозят покачнувшийся ствол и обломки.
В оба гляди, молодец, напрягай все вниманье,
Место такое неопытным мало подходит!
Был очевидцем я: храбрый и сильный охотник
Выпустил меч, когда зубр приближался скачками
К дереву, где он стоял, цепенея от страха.
Не осени нас удача по милости божьей, −
Друг наш попал бы в объятия смерти. На счастье,
Дерево было густою сосной, и на кроне
Мирно покоилась шапка сыпучего снега.
Как только дерево вздрогнуло и покачнулось,
Сучья упруго встряхнулись и белая туча,
С кроны скользнув, опустилась, как занавес, сверху.
Смелый охотник исчез на мгновенье, но тут же
Сила и резвость к нему чудодейно вернулись —
Бросился бегством спасаться сквозь муть снегопада,
Громко осмеян был в этом своем злоключенье,
Будто от смерти нельзя уходить, неприлично,
Или в борьбе, где намечена цель — побыстрее
Вырвать победу,— сражаются равные силы.
Грянул удар, и вонзились рога в древесину.
Ствол охватил, как объятием, но удержали
Корни сосну в плодородной суглинистой почве.
Если ж сосна боровая, довериться ей ненадежно —
Кто за ней скроется, с нею ж и будет повергнут.
Бури удары сосне хоть бы что — не подвластна,
А под ударом его лобовым — погибает.
159
***
Дивное зрелище! Тщится сосну опрокинуть,
Весь содрогаясь, бодает ее и кружится,
В бешенстве слепнет, не делая больше различий
Меж человеком и деревом; давит рогами
Ствол, как врага, и, должно быть, считает — прикончил.
Не различить в этом облаке пара и снега,
Где они оба — разгневанный зубр и охотник.
Ярость зверей в исступлении все же различна —
Многие зоркости глаза и в ней не теряют.
Всем еще, видимо, помнится то, что случилось
При короле Александре. Такое несчастье
В худшем исходе могло б утопить королевство
В горьких слезах, но бог миловал — скорбь миновала.
В пуще помост был построен в четыре опоры
Для .обозрения действий во время охоты.
В обществе знати и фрейлин сама королева
Там восседала. Внизу, на виду у придворных,
Юность беспечно резвилась, горя нетерпеньем
Смелость свою проявить, и искусство, и силу.
Ловкий Амур, на сосне вековой примостившись,
Лук натянул и прицелился в сердце. Бескровно,
Как тебе нужно, играй, шаловливый мальчишка.
Только не в пуще! Ведь юный охотник, желая
Тайной избраннице сердца понравиться, тут же
Сделает рыцарский жест и, возможно, погибнет
Из-за тебя неожиданной глупою смертью.
Вот показались и зубры, гонимые лающей сворой.
Замерли все на помосте и с мест приподнялись.
160
Радужный блеск одеяний сверкал, заискрились отливы
Золототканых узоров на белом и красном.
То ль необычность картины, внезапно представшей,
То ли игривые чувства прекрасного пола
Были причиной, но что-то как будто смутило
Зверя взбешенного — вдруг задержался и взглядом
Будто пронзил. Но послышались издали крики,
И меж деревьев скачками промчались, как вихри,
Зубры другие, врезаясь в охотников цепи.
Вдруг на поляну в беспамятстве гнева ворвался
Зубр-великан, кровоточа разверзшейся раной.
Остановился, тряся головой, и заметил
Яркость одежд на помосте, уставился тупо,
Будто с трудом узнавал там отдельные лица.
Смертью моей любоваться сошлись! Погодите ж,
Я покажу вам убийство, века будут помнить!
И зарыкал, раздувая мясистые ноздри.
(Рык предвещает тревогу для целого стада).
Прыгнув, ударил рогами и выбил подпору,
Мост покачнулся, повиснув на трех основаньях.
Если б, по воле судеб, он ударил вторично,
Рухнуло б все, и какою обильною кровью
Почва бы там оросилась, рога обагрились —
Оцепеневшею в ужасе мыслью не смею представить!
Все бы разнес и смесил своей пенистой мордой.
***
Этот же загнан, изранен, и в нем иссякает
Бешенство злобы, хоть ярость еще остается.
Хлещет хвостом, только воздух свистит, а из пасти
161
Виснет, сгибаясь, огромный язык змеевидный
Да из ноздрей вырывается пар и клубится.
(Мощь непокорную холод бодрил, вероятно,
Но уж теперь на морозе она иссякает).
Дышит прерывисто, весь содрогаясь, как будто
Бешенство бродит под шкурой, в утробе горячей,
Пенистым потом вскипает, и коль присмотреться —
Нету уже сообразности прежней в движеньях.
Космы на гриве взметнутся от выдоха — сразу ж
Вырвет укусом приподнятый клок и со злобой
Тело терзает, колотит ногами по брюху.
Лист шевельнулся пожухлый на ветке дубовой —
Сразу ж рванулся и деревце смял, изувечил.
Тень промелькнет —пролетела какая-то птица —
Топчет то место, за тенью несется, бодает.
Тысячи поводов, случаев, воспоминаний
Вдруг возвращают тебя в твои лучшие, юные годы.
Чувствую в слоге своем недостаток: дроблю постоянно
Повествованье и как бы играю в оттяжку,
Словом пустым отвлекаюсь, но будь терпелив, мой читатель,
И побори недовольство —развязка уж близко.
Ловчий за дубом укрылся, а зубр подступает;
Вот он у дерева: зверь и охотник — вплотную.
Ни на полшага в сторонку! Держись у ствола, ошибешься
Сразу ж тебя, беззащитную жертву, достанет.
162
Кружатся, будто в мазурке, и зубр и охотник.
Прыгают с разных сторон по окружности дуба.
Метит клинком человек угодить под лопатку,
Зверь языком, точно щупальцем, цепко хватает.
Высунут он далеко, и, не дай бог, подцепит за полы —
Смерть неизбежна — сомнет, забодает, погубит.
Чтобы от гибкой змеи языка увернуться,
Ловчий проворнее колет коротким ударом —
Быстрый прием, где и стрелы клинку уступают.
Он замечает, что с каждой минутой слабеют
Ноги у зубра, подтянутость, стать исчезают;
Видит: опять встрепенулся, бодает — скрывайся!
Чувствуешь, как обжигает горячим дыханьем,
Будто с жаровни дохнуло в лицо из-за дуба.
Бей! — и клинок поражает без промаха снова.
Грузно, окутанный паром, осел, содрогнулся и замер,
Чтобы ускорить исход поединка, охотники криком
Зверя манят на себя. Двое юношей тотчас
Взмахом клинков и — на выпад ударом последним
Все завершают и тем приближают развязку.
Рог затрубил. Победитель в кругу побратимов —
Шутки, веселье. А зверь укрощенный повержен.
Вот он, свирепый полночных лесов обитатель.
В чаще другой укрывается, но не пытаюсь
Гнаться за ним — недосуг, да и время торопит.
163
***
Хватит убийств! Возбужденная совесть и разум
Властно велят мне тревогу поднять, ополчиться
Против разбоя. Как долго весь мир христианский
Марс беспощадный купает в крови, потрясая
Веры устои! Она, христианская вера.
Шаткою стала и дома, и на поле брани.
Вражьи ли сабли, свои ли мечи подрубают?
На поругание недругов наших предав ее подло,
Нам лишь на милость небес уповать остается.
Но преступления наши лишают надежды
На избавление скорое — смеем ли думать?
Совесть земных повелителей, кажется, в спячке,
Все их поступки — увы! — не забота о мире.
Больше всего беспокоит их то, как острее
Меч наточить, чтоб в бою обезглавить другого.
Междоусобные войны и братоубийства —
Все их занятия и увеселенья для духа.
Воины гибнут с обеих сторон в этих распрях.
Что для князей наша кровь, наши слезы и горе?
Им лишь бы править, свое удержать превосходство,
Вот и творят злодеяния, судьбами люда играют.
Наши враги, это видя, глумятся над нами:
Сан их высокий велит им быть стражей над паствой,
Где там! — как волки, терзают ее, раздирают.
Вот до чего довели их и ярость слепая, и злоба,
Как глубоко вкоренилось безумство в сердца из железа!
Непримиримость, вражда между ними и распри
Непостижимы уму, а народы в ответе.
Им ли печаль да забота о благе народном!
Есть ли на свете такой сердобольный, кто меч свой
164
В наших слезах и крови не смочил бы, но все же
В княжестве нашем по-прежнему зверства и горе,-
Турок жестокий несчастный народ истребляет,
В храмах беснуется, жжет города и деревни;
Гавань захватит — возводит форты и войсками
Земли плененные тут же заполнит, стремится
Всех погубить, упивается кровью невинной
И стариков, и беспомощных наших младенцев,
Жертв не считая, вершит свое гнусное дело.
Лоно беременных женщин вспороть ятаганом —
Просто забава для изверга, он — безнаказан
И не боится, что раб безоружный восстанет.
Ах, как он слеп, наш народ, как плачевно его положенье!
Мы еще — толпы. Князья же по-прежнему давят
Даже малейшие вспышки волнений в народе,
Разным путем обезглавить стремятся любого,
Кто постоять за закон и за бога способен.
Как только он, наш спаситель, в сиянии неба,
Глядя на эти деянья земные, находит
Благочестивых и верящих в слово господне?
***
Дева Мария, когда начертать твое имя
Я вознамерился, в страхе рука задрожала.
Раб твой смиренный, к тебе обращаюсь с мольбою,
Хоть и не знаю, где молвить и где помолчать бы.
Вот умолкаю и чувствую — ты же достойна,
Чтоб голосами всех тварей земных и созданий
Мир зазвенел и молитвенно пел тебе славу.
Разумом не подобрать, языком не промолвить
165
Выспренных слов, чтоб достойно к тебе обратиться.
Веря в твою доброту, понимая твое всепрощенье,
С трепетным сердцем стою пред тобой на коленях,
Бледный, согбенный под ношей своих прегрешений,
Тщусь я устами бескровными, дева святая,
Вымолить нам покровительство. Я недостоин
С этой молитвой к тебе обращаться, и все же
Ты заступись. Ведь господь из любви к человеку
Высшей заступницей смертных тебя и нарек и поставил,
Точно светило, над нами, и ты нам — защита.
Как под крылом материнским убежище птенчик находит,
Так под твое покровительство мы прибегаем,
И как младенца заботливо мать поднимает и нежит,
Так подними же и ты нас, детей своих павших.
О пресвятая, пречистая дева Мария!
Внемли мольбам нашим и заступись за несчастных!
Взор обрати свой на наши поля, по которым
Войны жестокие катят, как волны морские.
Видишь, какое бесчинство судьба там мечам разрешила
Над христианами, вера которых, союзом
Нерасторжимым сплоченная с сыном твоим, призывает
К миру. Князьям возврати здравомыслия трезвость,
Чтобы осмыслили долг свой, преступно забытый.
Все они в этом безумном, разнузданном мире
Лишь на словах миротворцы, а волки на деле.
Нам не дождаться, пока к ним придет протрезвленье,
А между тем полонит неприятель и гонит
Бедных людей, беззащитных, в неволю, на муки.
Останови, охлади его пыл хоть немного!
Папский престол Адриана, некупленный, срочно
Против врага поверни. Паруса пусть направит
В Рим и не даст совершить злодеянье
166
Злому мечу, занесённому лютой враждою.
И покарает виновных всей властью закона
С тем, чтобы тот, кто сберег свое честное имя,
Наши мечи направлял бы всегда справедливо
И воспитал из себя властелина такого,
В коем нуждаемся все мы в ужасное время!
КОНЕЦ
ССЫЛКИ ДЛЯ СПИСКА ЛИТЕРАТУРЫ
Стандарт используется в белорусских учебных заведениях различного типа.
Для образовательных и научно-исследовательских учреждений РФ
Прямой URL на данную страницу для блога или сайта
Полностью готовые для научного цитирования ссылки. Вставьте их в статью, исследование, реферат, курсой или дипломный проект, чтобы сослаться на данную публикацию №1141775262 в базе LIBRARY.BY.
Добавить статью
Обнародовать свои произведения
Редактировать работы
Для действующих авторов
Зарегистрироваться
Доступ к модулю публикаций