КРИТИКА БЕЛОРУССКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ (последнее)
ПРАВІЛЬНАСЦЬ МАЎЛЕННЯ: СІНТАКСІЧНЫЯ НОРМЫ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ
Критика на произведения белорусской литературы. Сочинения, эссе, заметки.
ЗМЕСТ:
1. Уступ
2. Cінтаксічныя нормы.
3. Кантамінацыя. Яе ўзнікненне.
4. Тыпы кантамінацыі.
5. Сінтаксічная стылістыка.
· Поўныя і няпоўныя сказы.
· Умоўчанне.
· Аднасастаўныя і двухсастаўныя сказы.
· Асабовыя і безасабовыя сказы.
· Намінатыўныя сказы.
· Пытальныя сказы.
· Пабуджальныя і клічныя сказы.
· Сцвярджальныя і адмоўныя сказы.
6. Спіс выкарыстанай літаратуры
Уступ
(Ад аўтара)
Тэма рэферата была выбрана не проста так, не спантанна. Сінтаксічныя нормы беларускай мовы – самы цяжкі раздзел у граматыцы беларускай мовы. А знайсці матэрыял на гэту тэму даволі цяжка. І калі такія раздзелы, як пунктуацыя, арфаграфія, марфалогія, можна знайсці ў любым дапаможніку для паступаючых у ВНУ, то сінтаксіс – толькі ў спецыяльных навуковых працах і выданнях. І вельмі шкада, таму што менавіта сінтаксічныя і стылістычныя памылкі, якія мы робім у сачыненнях, у гаворцы, -- самыя цяжкія для выпраўлення. Мы ўжо прызвычаіліся да іх, не заўважаем, як яны зрываюцца з нашых вуснаў. Асабліва сорамна чуць гэтыя памылкі ў вядучых тэле- і радыёпраграм.
Таму мэта напісання рэферата – сабраць і абагульніць матэрыял па тэме, каб вызначыць некаторыя асноўныя прынцыпы правільнага маўлення з кропкі гледжання сінтаксісу. Рэферат мае некалькі незвычайную форму: тут не сабрана вялізарная колькасць правілаў, а проста паказана як не трэба гаварыць ці пісаць. На мой погляд, гэта і зручней, і цікавей, і весялей. Што ў мяне атрымалася – вам вырашаць.
Сінтаксічныя нормы
Сінтаксічная норма вызначае межы спалучэння слоў. Аднак межы заўсёды вужэй за магчымасці: існуючыя словазлучэнні – гэта толькі частка таго, што можа рэалізавацца ў мове. Сінтаксічная норма грунтуецца на дыялектычным адзінстве таго, што замацавалася, што выпрабавана часам, і таго, што толькі нараджаецца і спрабуе замацавацца ў мове. Кансерватызм сінтаксічнай нормы мае станоўчы характар да той пары, пакуль норма спрыяе лёгкасці і натуральнасці моўнага ўзаемаразумення людзей, і шкодны, як толькі яна пераўтвараецца ў зброю барацьбы з усім новым, што нараджае жывая моўная практыка. Норма павінна пракладаць мяжу не паміж тым, што існуе і да чаго прызвычаілася моўная свядомасць людзей, і тым, што з’яўляецца новым, а паміж тым новым, што натуральна і лёгка ўліваецца ў жывую моўную плынь, і тым, што хоць і новае, але не натуральнае, або збыткоўнае, ці функцыянальна не нагружанае. Гэта мяжа – не цагляны мур, а хутчэй лёгкае збудаванне, узведзенае на падмурку моўнай адукаванасці носьбітаў мовы, іх моўнага чуцця і нават моўных густаў.
Новыя словазлучэнні – гэта, як правіла, новае лексічнае напаўненне існуючых сінтаксічных мадэлей. Сінтаксічная мадэль вызначае толькі самыя агульныя законы спалучэння – і не канкрэтных слоў, а цэлых класаў лексічных адзінак, напрыклад: дзеяслоў + назоўнік він. скл. (чытаць кнігу, выхоўваць дзяцей, вартаваць сад і г.д.). але запаўненне мадэлі рэгламентуецца мноствам семантычных, граматычных і стылістычных правіл, а таксама сэнсам выказвання, логікай разважання. Парушэнне такіх правіл вядзе да ўзнікнення словазлучэнняў, якія не адпавядаюць сінтаксічнай норме, напрыклад:
У Віцебску экспануецца выстаўка мастакоў. Нарыс пра гісторыю роднага краю. Калі ўважліва прыгледзецца наўкол, можна заўважыць... З таго часу музыка Афенбаха і сёння гучыць у тэатрах. На працягу трыццаці гадоў опера была пастаўлена на ўсіх сцэнах краіны. Поспех атрымалі нашы спартсмены і ў спаборніцтвах па. Трэба ўзараць яшчэ 85000 га, каб ажыццявіць мерапрыемствы, прынятыя на партыйных актывах. Мы прыйшлі падзівіцца вялікімі дасягненнямі вашага калгаса ...
Парушэнні якіх моўных заканамернасцей прывялі да памылак у прыведзеных сказах? Тут і таўталогія (экспануецца выстаўка, уважліва прыгледзецца), і недакладнае кіраванне (нарыс пра гісторыю, падзівіцца дасягненнямі), і «скрыжаванне» двух блізкіх па сэнсу, але розных па будове словазлучэнняў (музыка Афенбаха гучыць з таго часу і сёння, ажыццявіць прынятыя мерапрыемствы), і іншыя памылкі.
Аднак усе памылковыя спалучэнні слоў маюць адну агульную рысу: яны з’яўляюцца вынікам узаемадзеяння двух ці больш словазлучэнняў, звычайна блізкіх па сэнсу, параўнайце: экспануюцца карціны, адкрыта выстаўка®экспануецца выстаўка; ажыццявіць мерапрыемствы, выканаць прынятыя рашэнні® ажыццявіць прынятыя мерапрыемствы.
Кантамінацыя і яе ўзнікненне
Узаемадзеянне двух ці болей словазлучэнняў, у выніку чаго нараджаецца трэцяе, і ёсць кантамінацыя. Вынік кантамінацыі – новае словазлучэнне – часта не адпавядае сінтаксічнай норме. Неадпаведнасць сінтаксічнай норме можа быць большай або меншай, і таму ў некаторых выпадках даволі цяжка вызначыць, ці мае новая фраза права на існаванне. Пэўная колькасць кантамінаваных выразаў з цягам часу ўспрымаецца як парушэнне сінтаксічнай нормы. Так, у прыведзеных прыкладах словазлучэнне нарыс пра гісторыю хоць і захоўвае яшчэ адценне сінтаксічнага неалагізма (параўн.: апавяданне пра гісторыю, але нарыс гісторыі), мае падставы замацавацца ў мове. Да ліку словазучэнняў, якія з’яўляюцца вынікам кантамінацыі, але ўжываюцца ў літаратурнай мове, належаць і наступныя: дубліраваць на іншую мову (з перакладаць на іншую мову і дубліраваць), адстаяць краіну (з адстаяць свабоду і абараніць краіну), уплыў усё больш узрастаў (з уплыў узрастаў і уплыў станавіўся больш моцным), адплаціць дабром на дабро (з адплаціць за дабро і адказаць на дабро дабром), аўтар паставіў свёй мэтай вызначыць ( з паставіў задачу і зрабіў сваёй мэтай), над чым думаюць фізікі ( з думаць аб чым і працаваць над чым), ад каго ты навучыўся ( з пераняць ад яго і навучыцца ў яго). Але значна часцей кантамінаванае словазлучэнне супярэчыць інснуючай сінтаксічнай норме і ўспрымаецца як адхіленне ад яе.
Чаму адбываецца кантамінацыя, якія прычыны яе выклікаюць?
Кожная мова, у тым ліку і беларуская, мае велізарныя магчымасці апісання пэўнай пазамоўнай сітуацыі. Чалавек, які карыстаецца мовай, але не цікавіцца яе будовай і магчымасцямі, нават і не падазрае, што амаль для кожнага сказа, які ён вымаўляе, ёсць дзесяткі так званых сітуацыйных сінонімаў-сказаў. Але ўжо 2-3 сінонімы, якімі ён прызвычыўся карыстацца, заўсёды ставяць яго перад выбарам: як сказаць?
Механізм кантамінацыі грунтуецца на дзеянні моўнага закону аналогіі, які ў сваю чаргу з’яўляецца праяўленнем тэндэнцыі мовы да захавання і «ўдасканалення» сваёй сістэмы: словазлучэнні (як і іншыя адзінкі мовы) уваходзяць, па-першае, у пэўныя класы словазлучэнняў, а, па-другое, кожнае новае словазлучэнне будуецца ў адпаведнасці ці па аналогіі з ужо існуючым. Так, у сказе Сустрэча моладзі працягвае работу звяртае на сябе ўвагу выраз сустрэча працягвае работу. Ці можа сустрэча працягваць? Што прывяло да такога незвычайнага спалучэння слоў?
Па-першае, уключэнне слова сустрэча ў адзін сінанімічны рад са словамі з’езд, канферэнцыя, злёт (сэнсавая аналогія). Па-другое, сэнсавая блізкасць пацягнула за сабой прыпадабненне сінтаксічных уласцівасцей:
з’езд
канферэнцыя
злёт
сустрэча
працягвае работу
працягвае работу
працягвае работу
x
Зразумела, што x – таксама працягвае работу. Застаецца толькі спрачацца, ці можна, ці варта так гаварыць па-беларуску.
Вось яшчэ прыклад такой семантыка-сінтаксічнай прапорцыі:
поспехі невялікія
поспехі малыя
поспехі скромныя
страты невялікія
страты малыя
х
Што можа з’явіцца на месцы х? Адказаць няцяжка: страты скромныя. І сапраўды чуем: Страты ў в’етнамцаў у апошнія месяцы скромныя.
Як узнікла словазлучэнне тэлеперадачы для дзяцінства ў сказе Ён працуе галоўным рэдактарам тэлеперадач для дзяцінства? Відаць, па наступнай аналогіі:
юнакі—юнацтва—тэлеперадачы для юнацтва
дзеці—дзяцінства—тэлеперадачы для дзяцінства
Але юнацтва мае і абстрактнае значэнне якасці, і канкрэтнае значэнне «юнакі і дзяўчаты», а дзяцінства – толькі абстрактнае значэнне якасці, і таму словазлучэнне тэлеперадачы для дзяцінства цалкам пазбаўлена сэнсу.
Тыпы кантамінацыі
1. Першы кантамінацыйны тып прадстаўлен сінанімічнымі ў асноўным двухслоўнымі словазлучэннямі. Кожнае словазлучэнне мае адметнае лексічнае напаўненне. Сутнасць кантамінацыі ў дадзеным выпадку заключаецца ў спалучэнні часткі аднаго словазлучэння (дзеяслова) з часткай другога (назоўнікам), у выніку чаго парушаюцца заканамернасці лексічнай спалучальнасці. Некаторыя з кантамінаваных словазлучэнняў можна ўжо лічыць цалкам дапушчальнымі (сказы з такімі словазлучэннямі тут і ў іншых раздзелах адзначаны зорачкамі).
2. Гэты кантамінацыйны тып уключае словы з розным кіраваннем. Кантамінацыя заключаецца ў парушэнні граматычных (ці, дакладней, лексіка-граматычных) заканамернасцей кіравання на падставе лексічнай або кантэкставай сінанімічнасці галоўных слоў двух словазлучэнняў.
3. Кантамінацыя можа ўзнікаць як вынік аб’яднання частак дзвюх, трох і болей сінтаксічных канструкцый, якія ўжываюцца для апісання адной і той жа пазамоўнай сітуацыі. Такія сітуацыйныя сінонімы-фразы маюць вельмі разнастайную сінтаксічную структуру і лексічнае напаўненне. Кантамінацыя вядзе да парушэнняў і лексічных, і граматычных правіл спалучальнасці.
4. Сітуацыйным сінонімам слова ці словазлучэння можа стаць перыфрастычны выраз. Паколькі перыфраза адрозніваецца ад прамога выказвання лексічным складам, яна мае і свае адрозненні ў семантыка-сінтаксічных сувязях. З прычыны сітуацыйнай і лагічнай сінанімічнасці перыфрастычнага і прамога выказванняў адбываецца іх кантамінацыя.
5. Кантамінацыя можа прывесці да ўзнікнення плеанастычнага словазлучэння, калі да асобнага слова далучаецца частка сінанімічнага гэтаму слову словазлучэння або ўвесь сінонім (асобнае слова).
6. У асобны кантамінацыйны тып варта вылучыць змешванне фразеалагічнага словазлучэння з іншым словазлучэннем – свабодным ці фразеалагічным. У такіх выпадках кантамінацыя вядзе не толькі да парушэння заканамернасцей лексіка-граматычнай спалучальнасці, але ў першую чаргу да разбурэння вобразнасці выказвання.
7. Дадзены кантамінацыйны тып прадстаўлен словазлучэннямі, у якіх адлюстроўваецца змешванне беларускіх і іншамоўных канструкцый. Такую кантамінацыю можна разглядаць і як даслоўны пераклад з чужой мовы, і як уласна кантамінацыю – спалучэнне беларускай лексемы з граматычнымі асаблівасцямі яе «сіноніма» -- іншамоўнага эквівалента.
8. Аднакарэнныя словы могуць мець розныя граматычныя характарыстыкі. Лагічная сувязь слоў-паняццяў таксама не абавязкова вядзе да іх граматычнага прыпадабнення. Кантамінацыя словазлучэнняў, у склад якіх уваходзяць аднаканрэнныя ці лагічна звязаныя словы, адбываецца на падставе змешвання адносін: абстрактнасць – канкрэтнасць, род – від і пад.
9. Гэты тып прадстаўлен кантамінацыяй выказванняў, у склад якіх уваходзяць пабочныя словы.
10. Пэўныя групы акалічнасцей у сказах семантычна звязаны з граматычнымі асаблівасцямі дзеяслова – трываннем, станам і г.д. Парушэнне іменна такога роду сувязей і адлюстроўваюць наступныя кантамінаваныя словазлучэнні.
11. Кантамінавацца могуць граматычныя канструкцыі, г. зн. мадэлі словазлучэнняў, якія адрозніваюцца сваёй граматычнай будовай і сваімі сінтаксічнымі функцыямі ў сказе, але маюць нязменнае лексічнае напаўненне. Да іх далучаюцца і сінанімічныя фармальныя сродкі мовы (напрыклад, злучнікі).
12. Складанае кантамінаванае словазлучэнне можа быць вынікам неправамернага аб’яднання частак некалькіх словазлучэнняў у якасці аднародных. Пры гэтым могуць парушацца і граматычныя, і лексіка-семантычныя нормы спалучальнасці.
13. Нарэшце, кантамінацыя можа не весці да парушэння ўласна моўнай нормы, але застаецца неправамернай, паколькі парушае лагічныя сувязі паміж паняццямі і ўяўленнямі, вядзе да недакладнасці або нават лагічнай супярэчнасці ў выказванні.
СІТАКСІЧНАЯ СТЫЛІСТЫКА
Поўныя і няпоўныя сказы. Поўныя сказы – гэта прыналежнасць галоўным чынам кніжнага маўлення – навуковага і афіцыйна-дзелавога стыляў. Часта ўжываюцца яны і ў мастацкай прозе. Поўныя сказы больш самастойныя па сэнсу, чым няпоўныя, і менш залежаць ад кантэксту: Была глыбокая восень. Толькі што мінула пара безупынных дажджоў. Паабапал шашы стаяла вада на полі.
Няпоўныя сказы, наадварот, распаўсюджаны ў вусным маўленні, у размоўным стылі. Яны амаль заўсёды экспрэсіўныя. Найбольш часта выкарыстоўваюцца ў дыялогу:
-- Калі гэта я гаварыла?
-- Учора.
-- Каму?
-- Людзям. Думаеш я нічога не ведаю?
-- Бо і не ведаеш.
-- Ведаю.
-- А ты чула, як я гаварыла?
-- Чула.
Няпоўныя сказы стылістычна важныя як сродак лаканічнага маўлення. Яны моцна звязаны з кантэкстам, без якога змест іх бывае незразумелы.
Умоўчанне. Некалькі адрозніваюцца ад няпоўных сказаў канструкцыі з умоўчаннем, г. зн. спецыяльна, знарок незакончаныя. Умоўчанне – сінтаксічна фігура, якая выкарыстоўваецца ў размоўным, мастацкім і публіцыстычных стылях для ўзмацнення экспрэсіі маўлення, для выражэння пэўных эмоцый гаворачага: Бывала, у нас там, дома, у гэтую пару...
Аднасастаўныя і двухсастаўныя сказы. Параўноўваючы сказы Я стаўлю пытанне на галасаванне і Стаўлю пытанне на галасаванне, можна адзначыць, што яны выступаюць у сінанімічнай функцыі. Першы (двухсастаўны) сказ і другі (аднасастаўны) адрозніваюцца чыста стылістычна (калі толькі асабовы займеннік лагічна не падкрэсліваецца), бо сэнс сказа застаецца аднолькавым незалежна ад наяўнасці або адсутнасці займенніка - дзейніка.
Аднасастаўныя сказы больш экспрэсіўныя, дынамічныя, чым двухсастаўныя: Устаў рана. Хутка сабраў, пазваў Анісю. Разам паснедалі ў людным, але па-ранішняму ціхім рэстаране. (І.М.)
Асабовыя і безасабовыя сказы. Безасабовыя сказы абазначаюць з’явы прыроды, псіхічны ці фізічны стан чалавека ці жывой істоты, дзеянні і працэсы, якія адбываюцца незалежна ад утваральніка, быццам самі па сабе, мімаволі; параўн.: Я добра працую і Мне добра працуецца; Я не сплю і Мне не спіцца; Думаю і Думаецца. Першыя ў гэтых парах – сказы з дзейнікам, другія бяздзейнікавыя.
Блізкія па значэнню няпэўна-асабовыя і безасабовыя сказы: Прапануюць прыступіць да працы і Прапануецца прыступіць да працы. Апошнія ўжываюцца пераважна ў дзелавым маўленні – у паведамленнях на сходах, у афіцыйных аб’явах, інфармацыях і г. д.
У няпэўна-асабовых сказах увага сканцэнтравана на факце, падзеі, дзеянні, а суб’ект дзеяння застаецца ўбаку, бо ён ці невядомы, ці, наадварот, добра вядомы і таму не называецца.
Няпэўна-асабовыя сказы часта ўжываюцца ў якасці загалоўкаў газетных карэспандэнцый і артыкулаў: «Пабудавалі новы клуб»; «Злачынцаў выпусцілі на волю».
Некалькі іншую стылістычную функцыю выконваюць абагульнена-асабовыя сказы, у якіх дзеянне, абазначанае дзеясловам, можа адносіцца да любой асобы, да кожнага, хто аказваецца ў адпаведных умовах. Гэтым і тлумачыцца той факт, што абагульнена-асабовыя сказы ўспрымаюцца часта як вывад, павучэнне, заключэнне і г.д. Нездарма форму такіх сказаў маюць шматлікія народныя выказкі, прымаўкі, прыказкі: Адным светам сэрца не запаліш. Аднымі рукамі многа не зробіш.
Сінанімічная замена асабовых канструкцый безасабовымі магчыма толькі тады, калі гутарка ідзе пра неадушаўленыя прадметы (з’явы прыроды, рэчывы і г.д.): Быццам упершыню дыхнула на яго салёным ветрам недалёкай Балтыкі. Безасабовыя канструкцыі нельга ўжываць, калі гутарка ідзе пра асоб і жывёл: Лесарубы звалілі дрэва (нельга сказаць: Лесарубамі зваліла дрэва).
Намінатыўныя сказы. Намінатыўныя сказы, у якіх адзіны галоўны член выражаны назоўным склонам назоўніка, толькі называюць прадметы або з’явы: Імглісты дзень. Мокры скавыш. Казарма. Палігон. Вайна.
Намінатыўныя сказы, як правіла, вельмі лаканічныя, кароткія. Ужываюцца яны як у пісьмовым маўленні, так і ў вусным (пераважна ў размоўным стылі).
Блізкія па сваіх функцыях да намнатыўных вакатыўныя сказы (адзіны член – зваротак): Ой, хлопчыкі! Казакі!
Таксама фармальна блізкія да намінатыўных сказаў такія сінтаксічныя канструкцыі, як назоўныя тэмы, якія не самастойныя, цесна звязаны з наступным сказам у адрозненне ад самастойнага намінатыўнага сказа: Эх, Люся,Люся! Калі я прыйшоў у полк, яна яшчэ была ў гэтай батарэі санітарным інструктарам.
Пытальныя сказы. Пытальныя сказы з’яўляюцца ў цэлым экспрэсіўнымі і часцей за ўсё ўжываюцца ў вусным маўленні. Яны падзяляюцца на дзве групы ў залежнасці ад характару адказа, які чакаецца. У адных выпадках той, хто гаворыць, толькі чакае падцвярджэння ці адмаўлення думкі, якую выказвае; пытальныя сказы тады звычайна адрозніваюцца ад апавядальных толькі інтанацыяй або пытальнай часціцай і не маюць іншых пытальных лексічных сродкаў мовы: Вы падрыхтавалі даклад? Тут магчымыя толькі два адказы – «так» ці «не».
У другіх выпадках, наадварот, той, хто пытаецца, хоча высветліць якія-небудзь падрабязнасці, атрымаць поўную інфармацыю; у пытальны сказ уключаюцца пытальныя словы калі, чаму, чаго, куды, адкуль, навошта, дзе і г.д.: Адкуль жа вы?
Пытальны сказ, які выражае сцвярджэнне або дамаўленнеі не патрабуе адказу, называецца рытарычным пытанннем. У мастацкім і публіцыстычным стылях рытарычнае пытанне -- распаўсюджаная стылістычная фігура. Яна ўжываецца як прыём стварэння ўрачыстых, узнёслых, паэтычных кантэкстаў: Што ім людзі, прапаведнікам атамных і вадародных бомб?
Пабуджальныя і клічныя сказы. Пабуджальныя сказы выражаюць розныя адценні пабуджэння: пажаданне, параду, просьбу, забарону, загад, патрабаванне і г.д.: Пакажыся свету, свету ды народу, родная старонка, як зара да ўсходу!
Клічныя сказы выражаюць самыя разнастайныя пачуцці: захапленне, радасць, замілаванне, здзіўленне, спачуванне, прывітанне, шкадаванне, смутак, адчай, абурэнне. Эмацыянальнасць клічных сказаў узмацняюць разнастайныя дзеясловы, займеннікі і займенныя прыслоўі, якія з’яўляюцца паказчыкам граматычнай структуры гэтых сказаў: Ой, іх збіраць ахвоту маю!.. Эх, мілы край адвечнай мукі!
Клічнымі з’яўляюцца і такія пытальныя і апавядальныя сказы, у якіх значэнні паведамлення, пытання ўскладняюцца эмацыянальнымі значэннямі і якія вымаўляюцца з клічнай інтанацыяй: Але час настаў!
Сцвярджальныя і адмоўныя сказы. Сцвярджальныя сказы выражаюць такія сувязі паміж паняццямі, якія адлюстроўваюць рэальныя сувязі паміж з’явамі рэчаіснасці: Купала – вялікі паэт Беларусі.
Адмоўныя сказы ўжываюцца часам у значэнні сцвярджальных (рытарычнае адмоўе): Чым толькі не бароняцца, як не ратуюцца в’етнамцы ад грабежных нападаў!
Некаторыя віды адмоўных сказаў маюць стылістычна абмежаванае выкарыстанне. Афарбоўку вуснага маўлення маюць, напрыклад, няпоўныя адмоўныя сказы, у якіх адмоўе выражаецца ўзмацняльнай часцінай ні (ані) або адмоўнымі займеннікамі і прыслоўямі. Такім сказам сінанімічныя поўныя сказы з часціцай не, якія выражаюць адмоўе менш экспрэсіўна, параўн.: «Ні з месца!» -- загрымеў Букрэй у святліцы. (Параўн.: Не кранайцеся з месца!)
Канструкцыі з двайным адмоўем маюць афарбоўку пісьмовага маўлення. Яны больш экспрэсіўныя, чым сінанімічныя ім сцвярджальныя канструкцыі (параўн.: Ён прыйшоў і Ён не мог не прыйсці).
Спіс выкарыстанай літаратуры:
1. А.Я. Міхневіч Сінтаксічная норма і кантамінацыя словазлучэнняў Мн., 1973.
2.Цікоцкі М.Я Стылістыка беларускай мовы: Вучэб. дапам. для фак. журналістыкі. Мн.: Універсітэцкае, 1995.
3. Крапіва К. Збор твораў у пяці тамах. Том 5. Нарысы, артыкулы, пераклады. Мн., «Маст. літ», 1976.
1. Уступ
2. Cінтаксічныя нормы.
3. Кантамінацыя. Яе ўзнікненне.
4. Тыпы кантамінацыі.
5. Сінтаксічная стылістыка.
· Поўныя і няпоўныя сказы.
· Умоўчанне.
· Аднасастаўныя і двухсастаўныя сказы.
· Асабовыя і безасабовыя сказы.
· Намінатыўныя сказы.
· Пытальныя сказы.
· Пабуджальныя і клічныя сказы.
· Сцвярджальныя і адмоўныя сказы.
6. Спіс выкарыстанай літаратуры
Уступ
(Ад аўтара)
Тэма рэферата была выбрана не проста так, не спантанна. Сінтаксічныя нормы беларускай мовы – самы цяжкі раздзел у граматыцы беларускай мовы. А знайсці матэрыял на гэту тэму даволі цяжка. І калі такія раздзелы, як пунктуацыя, арфаграфія, марфалогія, можна знайсці ў любым дапаможніку для паступаючых у ВНУ, то сінтаксіс – толькі ў спецыяльных навуковых працах і выданнях. І вельмі шкада, таму што менавіта сінтаксічныя і стылістычныя памылкі, якія мы робім у сачыненнях, у гаворцы, -- самыя цяжкія для выпраўлення. Мы ўжо прызвычаіліся да іх, не заўважаем, як яны зрываюцца з нашых вуснаў. Асабліва сорамна чуць гэтыя памылкі ў вядучых тэле- і радыёпраграм.
Таму мэта напісання рэферата – сабраць і абагульніць матэрыял па тэме, каб вызначыць некаторыя асноўныя прынцыпы правільнага маўлення з кропкі гледжання сінтаксісу. Рэферат мае некалькі незвычайную форму: тут не сабрана вялізарная колькасць правілаў, а проста паказана як не трэба гаварыць ці пісаць. На мой погляд, гэта і зручней, і цікавей, і весялей. Што ў мяне атрымалася – вам вырашаць.
Сінтаксічныя нормы
Сінтаксічная норма вызначае межы спалучэння слоў. Аднак межы заўсёды вужэй за магчымасці: існуючыя словазлучэнні – гэта толькі частка таго, што можа рэалізавацца ў мове. Сінтаксічная норма грунтуецца на дыялектычным адзінстве таго, што замацавалася, што выпрабавана часам, і таго, што толькі нараджаецца і спрабуе замацавацца ў мове. Кансерватызм сінтаксічнай нормы мае станоўчы характар да той пары, пакуль норма спрыяе лёгкасці і натуральнасці моўнага ўзаемаразумення людзей, і шкодны, як толькі яна пераўтвараецца ў зброю барацьбы з усім новым, што нараджае жывая моўная практыка. Норма павінна пракладаць мяжу не паміж тым, што існуе і да чаго прызвычаілася моўная свядомасць людзей, і тым, што з’яўляецца новым, а паміж тым новым, што натуральна і лёгка ўліваецца ў жывую моўную плынь, і тым, што хоць і новае, але не натуральнае, або збыткоўнае, ці функцыянальна не нагружанае. Гэта мяжа – не цагляны мур, а хутчэй лёгкае збудаванне, узведзенае на падмурку моўнай адукаванасці носьбітаў мовы, іх моўнага чуцця і нават моўных густаў.
Новыя словазлучэнні – гэта, як правіла, новае лексічнае напаўненне існуючых сінтаксічных мадэлей. Сінтаксічная мадэль вызначае толькі самыя агульныя законы спалучэння – і не канкрэтных слоў, а цэлых класаў лексічных адзінак, напрыклад: дзеяслоў + назоўнік він. скл. (чытаць кнігу, выхоўваць дзяцей, вартаваць сад і г.д.). але запаўненне мадэлі рэгламентуецца мноствам семантычных, граматычных і стылістычных правіл, а таксама сэнсам выказвання, логікай разважання. Парушэнне такіх правіл вядзе да ўзнікнення словазлучэнняў, якія не адпавядаюць сінтаксічнай норме, напрыклад:
У Віцебску экспануецца выстаўка мастакоў. Нарыс пра гісторыю роднага краю. Калі ўважліва прыгледзецца наўкол, можна заўважыць... З таго часу музыка Афенбаха і сёння гучыць у тэатрах. На працягу трыццаці гадоў опера была пастаўлена на ўсіх сцэнах краіны. Поспех атрымалі нашы спартсмены і ў спаборніцтвах па. Трэба ўзараць яшчэ 85000 га, каб ажыццявіць мерапрыемствы, прынятыя на партыйных актывах. Мы прыйшлі падзівіцца вялікімі дасягненнямі вашага калгаса ...
Парушэнні якіх моўных заканамернасцей прывялі да памылак у прыведзеных сказах? Тут і таўталогія (экспануецца выстаўка, уважліва прыгледзецца), і недакладнае кіраванне (нарыс пра гісторыю, падзівіцца дасягненнямі), і «скрыжаванне» двух блізкіх па сэнсу, але розных па будове словазлучэнняў (музыка Афенбаха гучыць з таго часу і сёння, ажыццявіць прынятыя мерапрыемствы), і іншыя памылкі.
Аднак усе памылковыя спалучэнні слоў маюць адну агульную рысу: яны з’яўляюцца вынікам узаемадзеяння двух ці больш словазлучэнняў, звычайна блізкіх па сэнсу, параўнайце: экспануюцца карціны, адкрыта выстаўка®экспануецца выстаўка; ажыццявіць мерапрыемствы, выканаць прынятыя рашэнні® ажыццявіць прынятыя мерапрыемствы.
Кантамінацыя і яе ўзнікненне
Узаемадзеянне двух ці болей словазлучэнняў, у выніку чаго нараджаецца трэцяе, і ёсць кантамінацыя. Вынік кантамінацыі – новае словазлучэнне – часта не адпавядае сінтаксічнай норме. Неадпаведнасць сінтаксічнай норме можа быць большай або меншай, і таму ў некаторых выпадках даволі цяжка вызначыць, ці мае новая фраза права на існаванне. Пэўная колькасць кантамінаваных выразаў з цягам часу ўспрымаецца як парушэнне сінтаксічнай нормы. Так, у прыведзеных прыкладах словазлучэнне нарыс пра гісторыю хоць і захоўвае яшчэ адценне сінтаксічнага неалагізма (параўн.: апавяданне пра гісторыю, але нарыс гісторыі), мае падставы замацавацца ў мове. Да ліку словазучэнняў, якія з’яўляюцца вынікам кантамінацыі, але ўжываюцца ў літаратурнай мове, належаць і наступныя: дубліраваць на іншую мову (з перакладаць на іншую мову і дубліраваць), адстаяць краіну (з адстаяць свабоду і абараніць краіну), уплыў усё больш узрастаў (з уплыў узрастаў і уплыў станавіўся больш моцным), адплаціць дабром на дабро (з адплаціць за дабро і адказаць на дабро дабром), аўтар паставіў свёй мэтай вызначыць ( з паставіў задачу і зрабіў сваёй мэтай), над чым думаюць фізікі ( з думаць аб чым і працаваць над чым), ад каго ты навучыўся ( з пераняць ад яго і навучыцца ў яго). Але значна часцей кантамінаванае словазлучэнне супярэчыць інснуючай сінтаксічнай норме і ўспрымаецца як адхіленне ад яе.
Чаму адбываецца кантамінацыя, якія прычыны яе выклікаюць?
Кожная мова, у тым ліку і беларуская, мае велізарныя магчымасці апісання пэўнай пазамоўнай сітуацыі. Чалавек, які карыстаецца мовай, але не цікавіцца яе будовай і магчымасцямі, нават і не падазрае, што амаль для кожнага сказа, які ён вымаўляе, ёсць дзесяткі так званых сітуацыйных сінонімаў-сказаў. Але ўжо 2-3 сінонімы, якімі ён прызвычыўся карыстацца, заўсёды ставяць яго перад выбарам: як сказаць?
Механізм кантамінацыі грунтуецца на дзеянні моўнага закону аналогіі, які ў сваю чаргу з’яўляецца праяўленнем тэндэнцыі мовы да захавання і «ўдасканалення» сваёй сістэмы: словазлучэнні (як і іншыя адзінкі мовы) уваходзяць, па-першае, у пэўныя класы словазлучэнняў, а, па-другое, кожнае новае словазлучэнне будуецца ў адпаведнасці ці па аналогіі з ужо існуючым. Так, у сказе Сустрэча моладзі працягвае работу звяртае на сябе ўвагу выраз сустрэча працягвае работу. Ці можа сустрэча працягваць? Што прывяло да такога незвычайнага спалучэння слоў?
Па-першае, уключэнне слова сустрэча ў адзін сінанімічны рад са словамі з’езд, канферэнцыя, злёт (сэнсавая аналогія). Па-другое, сэнсавая блізкасць пацягнула за сабой прыпадабненне сінтаксічных уласцівасцей:
з’езд
канферэнцыя
злёт
сустрэча
працягвае работу
працягвае работу
працягвае работу
x
Зразумела, што x – таксама працягвае работу. Застаецца толькі спрачацца, ці можна, ці варта так гаварыць па-беларуску.
Вось яшчэ прыклад такой семантыка-сінтаксічнай прапорцыі:
поспехі невялікія
поспехі малыя
поспехі скромныя
страты невялікія
страты малыя
х
Што можа з’явіцца на месцы х? Адказаць няцяжка: страты скромныя. І сапраўды чуем: Страты ў в’етнамцаў у апошнія месяцы скромныя.
Як узнікла словазлучэнне тэлеперадачы для дзяцінства ў сказе Ён працуе галоўным рэдактарам тэлеперадач для дзяцінства? Відаць, па наступнай аналогіі:
юнакі—юнацтва—тэлеперадачы для юнацтва
дзеці—дзяцінства—тэлеперадачы для дзяцінства
Але юнацтва мае і абстрактнае значэнне якасці, і канкрэтнае значэнне «юнакі і дзяўчаты», а дзяцінства – толькі абстрактнае значэнне якасці, і таму словазлучэнне тэлеперадачы для дзяцінства цалкам пазбаўлена сэнсу.
Тыпы кантамінацыі
1. Першы кантамінацыйны тып прадстаўлен сінанімічнымі ў асноўным двухслоўнымі словазлучэннямі. Кожнае словазлучэнне мае адметнае лексічнае напаўненне. Сутнасць кантамінацыі ў дадзеным выпадку заключаецца ў спалучэнні часткі аднаго словазлучэння (дзеяслова) з часткай другога (назоўнікам), у выніку чаго парушаюцца заканамернасці лексічнай спалучальнасці. Некаторыя з кантамінаваных словазлучэнняў можна ўжо лічыць цалкам дапушчальнымі (сказы з такімі словазлучэннямі тут і ў іншых раздзелах адзначаны зорачкамі).
2. Гэты кантамінацыйны тып уключае словы з розным кіраваннем. Кантамінацыя заключаецца ў парушэнні граматычных (ці, дакладней, лексіка-граматычных) заканамернасцей кіравання на падставе лексічнай або кантэкставай сінанімічнасці галоўных слоў двух словазлучэнняў.
3. Кантамінацыя можа ўзнікаць як вынік аб’яднання частак дзвюх, трох і болей сінтаксічных канструкцый, якія ўжываюцца для апісання адной і той жа пазамоўнай сітуацыі. Такія сітуацыйныя сінонімы-фразы маюць вельмі разнастайную сінтаксічную структуру і лексічнае напаўненне. Кантамінацыя вядзе да парушэнняў і лексічных, і граматычных правіл спалучальнасці.
4. Сітуацыйным сінонімам слова ці словазлучэння можа стаць перыфрастычны выраз. Паколькі перыфраза адрозніваецца ад прамога выказвання лексічным складам, яна мае і свае адрозненні ў семантыка-сінтаксічных сувязях. З прычыны сітуацыйнай і лагічнай сінанімічнасці перыфрастычнага і прамога выказванняў адбываецца іх кантамінацыя.
5. Кантамінацыя можа прывесці да ўзнікнення плеанастычнага словазлучэння, калі да асобнага слова далучаецца частка сінанімічнага гэтаму слову словазлучэння або ўвесь сінонім (асобнае слова).
6. У асобны кантамінацыйны тып варта вылучыць змешванне фразеалагічнага словазлучэння з іншым словазлучэннем – свабодным ці фразеалагічным. У такіх выпадках кантамінацыя вядзе не толькі да парушэння заканамернасцей лексіка-граматычнай спалучальнасці, але ў першую чаргу да разбурэння вобразнасці выказвання.
7. Дадзены кантамінацыйны тып прадстаўлен словазлучэннямі, у якіх адлюстроўваецца змешванне беларускіх і іншамоўных канструкцый. Такую кантамінацыю можна разглядаць і як даслоўны пераклад з чужой мовы, і як уласна кантамінацыю – спалучэнне беларускай лексемы з граматычнымі асаблівасцямі яе «сіноніма» -- іншамоўнага эквівалента.
8. Аднакарэнныя словы могуць мець розныя граматычныя характарыстыкі. Лагічная сувязь слоў-паняццяў таксама не абавязкова вядзе да іх граматычнага прыпадабнення. Кантамінацыя словазлучэнняў, у склад якіх уваходзяць аднаканрэнныя ці лагічна звязаныя словы, адбываецца на падставе змешвання адносін: абстрактнасць – канкрэтнасць, род – від і пад.
9. Гэты тып прадстаўлен кантамінацыяй выказванняў, у склад якіх уваходзяць пабочныя словы.
10. Пэўныя групы акалічнасцей у сказах семантычна звязаны з граматычнымі асаблівасцямі дзеяслова – трываннем, станам і г.д. Парушэнне іменна такога роду сувязей і адлюстроўваюць наступныя кантамінаваныя словазлучэнні.
11. Кантамінавацца могуць граматычныя канструкцыі, г. зн. мадэлі словазлучэнняў, якія адрозніваюцца сваёй граматычнай будовай і сваімі сінтаксічнымі функцыямі ў сказе, але маюць нязменнае лексічнае напаўненне. Да іх далучаюцца і сінанімічныя фармальныя сродкі мовы (напрыклад, злучнікі).
12. Складанае кантамінаванае словазлучэнне можа быць вынікам неправамернага аб’яднання частак некалькіх словазлучэнняў у якасці аднародных. Пры гэтым могуць парушацца і граматычныя, і лексіка-семантычныя нормы спалучальнасці.
13. Нарэшце, кантамінацыя можа не весці да парушэння ўласна моўнай нормы, але застаецца неправамернай, паколькі парушае лагічныя сувязі паміж паняццямі і ўяўленнямі, вядзе да недакладнасці або нават лагічнай супярэчнасці ў выказванні.
СІТАКСІЧНАЯ СТЫЛІСТЫКА
Поўныя і няпоўныя сказы. Поўныя сказы – гэта прыналежнасць галоўным чынам кніжнага маўлення – навуковага і афіцыйна-дзелавога стыляў. Часта ўжываюцца яны і ў мастацкай прозе. Поўныя сказы больш самастойныя па сэнсу, чым няпоўныя, і менш залежаць ад кантэксту: Была глыбокая восень. Толькі што мінула пара безупынных дажджоў. Паабапал шашы стаяла вада на полі.
Няпоўныя сказы, наадварот, распаўсюджаны ў вусным маўленні, у размоўным стылі. Яны амаль заўсёды экспрэсіўныя. Найбольш часта выкарыстоўваюцца ў дыялогу:
-- Калі гэта я гаварыла?
-- Учора.
-- Каму?
-- Людзям. Думаеш я нічога не ведаю?
-- Бо і не ведаеш.
-- Ведаю.
-- А ты чула, як я гаварыла?
-- Чула.
Няпоўныя сказы стылістычна важныя як сродак лаканічнага маўлення. Яны моцна звязаны з кантэкстам, без якога змест іх бывае незразумелы.
Умоўчанне. Некалькі адрозніваюцца ад няпоўных сказаў канструкцыі з умоўчаннем, г. зн. спецыяльна, знарок незакончаныя. Умоўчанне – сінтаксічна фігура, якая выкарыстоўваецца ў размоўным, мастацкім і публіцыстычных стылях для ўзмацнення экспрэсіі маўлення, для выражэння пэўных эмоцый гаворачага: Бывала, у нас там, дома, у гэтую пару...
Аднасастаўныя і двухсастаўныя сказы. Параўноўваючы сказы Я стаўлю пытанне на галасаванне і Стаўлю пытанне на галасаванне, можна адзначыць, што яны выступаюць у сінанімічнай функцыі. Першы (двухсастаўны) сказ і другі (аднасастаўны) адрозніваюцца чыста стылістычна (калі толькі асабовы займеннік лагічна не падкрэсліваецца), бо сэнс сказа застаецца аднолькавым незалежна ад наяўнасці або адсутнасці займенніка - дзейніка.
Аднасастаўныя сказы больш экспрэсіўныя, дынамічныя, чым двухсастаўныя: Устаў рана. Хутка сабраў, пазваў Анісю. Разам паснедалі ў людным, але па-ранішняму ціхім рэстаране. (І.М.)
Асабовыя і безасабовыя сказы. Безасабовыя сказы абазначаюць з’явы прыроды, псіхічны ці фізічны стан чалавека ці жывой істоты, дзеянні і працэсы, якія адбываюцца незалежна ад утваральніка, быццам самі па сабе, мімаволі; параўн.: Я добра працую і Мне добра працуецца; Я не сплю і Мне не спіцца; Думаю і Думаецца. Першыя ў гэтых парах – сказы з дзейнікам, другія бяздзейнікавыя.
Блізкія па значэнню няпэўна-асабовыя і безасабовыя сказы: Прапануюць прыступіць да працы і Прапануецца прыступіць да працы. Апошнія ўжываюцца пераважна ў дзелавым маўленні – у паведамленнях на сходах, у афіцыйных аб’явах, інфармацыях і г. д.
У няпэўна-асабовых сказах увага сканцэнтравана на факце, падзеі, дзеянні, а суб’ект дзеяння застаецца ўбаку, бо ён ці невядомы, ці, наадварот, добра вядомы і таму не называецца.
Няпэўна-асабовыя сказы часта ўжываюцца ў якасці загалоўкаў газетных карэспандэнцый і артыкулаў: «Пабудавалі новы клуб»; «Злачынцаў выпусцілі на волю».
Некалькі іншую стылістычную функцыю выконваюць абагульнена-асабовыя сказы, у якіх дзеянне, абазначанае дзеясловам, можа адносіцца да любой асобы, да кожнага, хто аказваецца ў адпаведных умовах. Гэтым і тлумачыцца той факт, што абагульнена-асабовыя сказы ўспрымаюцца часта як вывад, павучэнне, заключэнне і г.д. Нездарма форму такіх сказаў маюць шматлікія народныя выказкі, прымаўкі, прыказкі: Адным светам сэрца не запаліш. Аднымі рукамі многа не зробіш.
Сінанімічная замена асабовых канструкцый безасабовымі магчыма толькі тады, калі гутарка ідзе пра неадушаўленыя прадметы (з’явы прыроды, рэчывы і г.д.): Быццам упершыню дыхнула на яго салёным ветрам недалёкай Балтыкі. Безасабовыя канструкцыі нельга ўжываць, калі гутарка ідзе пра асоб і жывёл: Лесарубы звалілі дрэва (нельга сказаць: Лесарубамі зваліла дрэва).
Намінатыўныя сказы. Намінатыўныя сказы, у якіх адзіны галоўны член выражаны назоўным склонам назоўніка, толькі называюць прадметы або з’явы: Імглісты дзень. Мокры скавыш. Казарма. Палігон. Вайна.
Намінатыўныя сказы, як правіла, вельмі лаканічныя, кароткія. Ужываюцца яны як у пісьмовым маўленні, так і ў вусным (пераважна ў размоўным стылі).
Блізкія па сваіх функцыях да намнатыўных вакатыўныя сказы (адзіны член – зваротак): Ой, хлопчыкі! Казакі!
Таксама фармальна блізкія да намінатыўных сказаў такія сінтаксічныя канструкцыі, як назоўныя тэмы, якія не самастойныя, цесна звязаны з наступным сказам у адрозненне ад самастойнага намінатыўнага сказа: Эх, Люся,Люся! Калі я прыйшоў у полк, яна яшчэ была ў гэтай батарэі санітарным інструктарам.
Пытальныя сказы. Пытальныя сказы з’яўляюцца ў цэлым экспрэсіўнымі і часцей за ўсё ўжываюцца ў вусным маўленні. Яны падзяляюцца на дзве групы ў залежнасці ад характару адказа, які чакаецца. У адных выпадках той, хто гаворыць, толькі чакае падцвярджэння ці адмаўлення думкі, якую выказвае; пытальныя сказы тады звычайна адрозніваюцца ад апавядальных толькі інтанацыяй або пытальнай часціцай і не маюць іншых пытальных лексічных сродкаў мовы: Вы падрыхтавалі даклад? Тут магчымыя толькі два адказы – «так» ці «не».
У другіх выпадках, наадварот, той, хто пытаецца, хоча высветліць якія-небудзь падрабязнасці, атрымаць поўную інфармацыю; у пытальны сказ уключаюцца пытальныя словы калі, чаму, чаго, куды, адкуль, навошта, дзе і г.д.: Адкуль жа вы?
Пытальны сказ, які выражае сцвярджэнне або дамаўленнеі не патрабуе адказу, называецца рытарычным пытанннем. У мастацкім і публіцыстычным стылях рытарычнае пытанне -- распаўсюджаная стылістычная фігура. Яна ўжываецца як прыём стварэння ўрачыстых, узнёслых, паэтычных кантэкстаў: Што ім людзі, прапаведнікам атамных і вадародных бомб?
Пабуджальныя і клічныя сказы. Пабуджальныя сказы выражаюць розныя адценні пабуджэння: пажаданне, параду, просьбу, забарону, загад, патрабаванне і г.д.: Пакажыся свету, свету ды народу, родная старонка, як зара да ўсходу!
Клічныя сказы выражаюць самыя разнастайныя пачуцці: захапленне, радасць, замілаванне, здзіўленне, спачуванне, прывітанне, шкадаванне, смутак, адчай, абурэнне. Эмацыянальнасць клічных сказаў узмацняюць разнастайныя дзеясловы, займеннікі і займенныя прыслоўі, якія з’яўляюцца паказчыкам граматычнай структуры гэтых сказаў: Ой, іх збіраць ахвоту маю!.. Эх, мілы край адвечнай мукі!
Клічнымі з’яўляюцца і такія пытальныя і апавядальныя сказы, у якіх значэнні паведамлення, пытання ўскладняюцца эмацыянальнымі значэннямі і якія вымаўляюцца з клічнай інтанацыяй: Але час настаў!
Сцвярджальныя і адмоўныя сказы. Сцвярджальныя сказы выражаюць такія сувязі паміж паняццямі, якія адлюстроўваюць рэальныя сувязі паміж з’явамі рэчаіснасці: Купала – вялікі паэт Беларусі.
Адмоўныя сказы ўжываюцца часам у значэнні сцвярджальных (рытарычнае адмоўе): Чым толькі не бароняцца, як не ратуюцца в’етнамцы ад грабежных нападаў!
Некаторыя віды адмоўных сказаў маюць стылістычна абмежаванае выкарыстанне. Афарбоўку вуснага маўлення маюць, напрыклад, няпоўныя адмоўныя сказы, у якіх адмоўе выражаецца ўзмацняльнай часцінай ні (ані) або адмоўнымі займеннікамі і прыслоўямі. Такім сказам сінанімічныя поўныя сказы з часціцай не, якія выражаюць адмоўе менш экспрэсіўна, параўн.: «Ні з месца!» -- загрымеў Букрэй у святліцы. (Параўн.: Не кранайцеся з месца!)
Канструкцыі з двайным адмоўем маюць афарбоўку пісьмовага маўлення. Яны больш экспрэсіўныя, чым сінанімічныя ім сцвярджальныя канструкцыі (параўн.: Ён прыйшоў і Ён не мог не прыйсці).
Спіс выкарыстанай літаратуры:
1. А.Я. Міхневіч Сінтаксічная норма і кантамінацыя словазлучэнняў Мн., 1973.
2.Цікоцкі М.Я Стылістыка беларускай мовы: Вучэб. дапам. для фак. журналістыкі. Мн.: Універсітэцкае, 1995.
3. Крапіва К. Збор твораў у пяці тамах. Том 5. Нарысы, артыкулы, пераклады. Мн., «Маст. літ», 1976.
Опубликовано 17 февраля 2003 года
Новые статьи на library.by:
КРИТИКА БЕЛОРУССКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ:
Комментируем публикацию: ПРАВІЛЬНАСЦЬ МАЎЛЕННЯ: СІНТАКСІЧНЫЯ НОРМЫ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ
подняться наверх ↑
ССЫЛКИ ДЛЯ СПИСКА ЛИТЕРАТУРЫ
По стандарту ВАК Республики Беларусь
Стандарт используется в белорусских учебных заведениях различного типа.
По ГОСТу Российской Федерации
Для образовательных и научно-исследовательских учреждений РФ
Прямой URL на данную страницу для блога или сайта
Полностью готовые для научного цитирования ссылки. Вставьте их в статью, исследование, реферат, курсой или дипломный проект, чтобы сослаться на данную публикацию №1045508771 в базе LIBRARY.BY.
подняться наверх ↑
ПАРТНЁРЫ БИБЛИОТЕКИ рекомендуем!
подняться наверх ↑
ОБРАТНО В РУБРИКУ?
Уважаемый читатель! Подписывайтесь на LIBRARY.BY в VKновости, VKтрансляция и Одноклассниках, чтобы быстро узнавать о событиях онлайн библиотеки.
Добавить статью
Обнародовать свои произведения
Редактировать работы
Для действующих авторов
Зарегистрироваться
Доступ к модулю публикаций