Аляксандр Разанаў. «Барана»

На думку А. Разанава, «у наваколлі ёсць шмат з’яў, прадметаў. І кожны прадмет, кожная з’ява, якая мае сваю назву, сваё слова, сваё паняцце, — яны, па сутнасці, хочуць адкрыцца, яны хочуць расказаць пра сябе». Пісьменнік, па словах І. Штэйнера, «бярэ на сябе ролю медыума, які дае магчымасць існаму распавесці пра сябе». Гэтыя існыя прадметы або з’явы трансфармуюцца ў вобразы твора. Нежывыя ў соцыуме, яны часта адухаўляюцца, набываюць у тэксце ўласцівасці жывога свету. Кожны з гэтых прадметаў або з’яў мае, па меркаванні паэта, сваю суб’ектываваную адметнасць, непадобнасць, якія расчытваюцца праз раскадзіраванне фонасемантычнага1 зместу і сэнсу пэўнага слова. Слова гэтае звычайна становіцца загалоўным, «выяўляе і вымаўляе сябе» і ўрэшце «вымалёўваецца ў карціну».

«Барана». У аснову гэтага верша паэт паклаў канфлікт паміж прыроднай існасцю і сацыяльнай неабходнасцю. «Барана — з бору», а калі з бору, то з дрэва, а калі з дрэва, то з жывога. Хто запытаўся ў дрэва, ці хоча яно развітацца са сваёй генетычнай першароднасцю: расці на зямлі, мацавацца да яе сваімі каранямі. Барана (дрэва) «не згаджаецца са сваёй абранай роляй», таму яна змагаецца, «абараняецца рукамі і нагамі ад прымусовага абранніцтва». Але праз гэта змаганне, учэпістасць у зямлю і здзяйсняецца працэс баранавання, апрацоўкі глебы.

Прыродная зададзенасць быць прыкутай, нерухомай вымагае ад бараны ўпартасці ў адстойванні сваёй натуральнай існасці. Але яе прымушаюць рухацца, яе «валакуць» насуперак яе жаданню, «пераадольваючы яе натуру, яе супраціўленне».

Барана — дамінантны вобраз вершаказа, але без поля яна не была б настолькі значнай сельскагаспадарчай прыладай. Поле таксама інертнае, бяздзейнае само па сабе — без бараны яно заставалася б здзічэлым дзірваном. Барана акультурвае зямлю і робіць яе полем, «бароніць яго ад няўроду».

Этымалагічна слова «барана» сапраўды роднаснае слову «бор», але паэт на аснове вымаўлення збегу зычных [б] і [р] з галоснымі [а] і [о] («барана», «бор», «забраная», «абараняецца», «абранніцтва» і інш.) стварае ўласныя асацыяцыі. Праз ланцужок лагічнай кампаноўкі названых лексем выяўляецца дынаміка аўтарскіх разважанняў, што ўтварае своеасаблівы лірычны сюжэт, заснаваны на акрэсленым вышэй канфлікце (бор і барана). Сюжэт мае экспазіцыю, завязку, кульмінацыю і развязку. Гэтыя этапы развіцця дзеяння-разважання аформлены ў строфы. Апошні сказ твора — ключавы: у ім утрымліваецца своеасаблівая выснова: «усякае поле для бараны — поле барацьбы, поле “брані”». Як бачым, А. Разанаў пашырае змястоўную насычанасць за кошт набыцця дадатковых значэнняў у пераносным сэнсе слова «поле» — яно ўсякае, бо барана пасіўная ў сваім выбары, і яно для бараны становіцца полем бітвы, пасля якой з’яўляюцца пераможцы і пераможаныя.

Прааналізаваны вершаказ чарговы раз сведчыць пра творча-кагнітыўны2 падыход А. Разанава да паэтычна-асацыятыўнага тлумачэння паходжання і прызначэння будзённых рэчаў, «без якіх не ўяўляецца рэальнасць». Яго тлумачэнні звычайных жыццёвых праяў, па словах І. Штэйнера, зыходзяць з паэтавага «ўяўлення аб тым, што ў слове заўсёды прысутнічае таямніца, закадзіравана нешта вельмі істотнае, схавана сапраўднае радовішча». Бачыць гэту слоўную таямніцу ўласціва толькі людзям з вялікім талентам інтуітыўна-творчага пазнання, якім, несумненна, валодае А. Разанаў.

________________________
1 Фонасемáнтыка — напрамак мовазнаўства, які вывучае гукавыяўленчую сістэму мовы. Яго сродкамі шырока карыстаюцца літаратуразнаўцы ў фонасемантычным аналізе твораў паэзіі.

2 Кагніты́ўны — пазнавальны.