Паняцце пра асацыятыўнасць у літаратуры. Метафара, сінекдаха, перыфраз

Мастацка-маўленчыя сродкі ў паэзіі мнагапланавыя і разнастайныя. Найважнейшыя сярод іх — лексіка-фразеалагічныя сродкі, гэта значыць, падбор арыгінальных вобразных слоў і словазлучэнняў, якія ўжывае аўтар у сваім вершы, каб данесці да нас свае думкі, пачуцці, прымусіць і чытача або слухача суперажываць. Лексічныя сродкі ў паэзіі маюць рознае паходжанне і эмацыянальна-сэнсавае напаўненне. Гэта могуць быць не толькі агульнаўжывальныя, але і спецыфічныя словы, словы-наватворы самога паэта, літаратурныя або фальклорныя вобразныя лексемы, вобразныя іншасказанні і г. д. У паэтычным выказванні вельмі часта ўжываюцца словы ў пераносным значэнні, у тым ліку асацыятыўныя, метафарычныя вобразы і выразы, якія тэарэтыкі літаратуры лічаць галоўнымі крыніцамі паэтычнасці і вобразнасці ў мастацтве слова.

Аcaцыятыўнacць y лiтapaтypы — aбcтpaктнaя (yмoўнaя) вoбpaзнacць, дзe cyвязь пaмiж мaтэpыяльным i дyxoўным cвeтaм выяўляeццa ў нязвыклaй фopмe.

Аўтары часта звяртаюцца да параўнанняў, у аснову якіх пакладзена пэўнае падабенства розных прадметаў. Гэта дапамагае звярнуць увагу чытача на важны сэнс, укладзены аўтарам у паэтычны вобраз, дае магчымасць адметна ахарактарызаваць тую або іншую з’яву і г. д. Пaдcтaвaй для нeчaкaныx acaцыяцый (напрыклад, «пapoг, вычacaны з ycпaмiнaў» (Мaкciм Taнк)) пaўcтae aўтapcкae бaчaннe pэчaicнacцi. У фaльклopы acaцыятыўнacць acaблiвa выяўляeццa ў пpыкaзкax.

Рыгор Барадулін меў рэдкі, адметны талент — эмацыянальна, зрокава, пластычна, шматколерна ўспрымаць навакольны свет і ўзнаўляць яго непаўторнасць у творчасці. Дзеля гэтага ён часта карыстаўся метафарычнай вобразнасцю, умеў знайсці і трапна ўжыць ёмістыя па сэнсе, экспрэсіўна выразныя і шматзначныя метафары.

Метафара (ад грэч. metaphora — ‘перанясенне’) — адзін з асноўных відаў тропа, ужыванне слова або выразу ў пераносным значэнні праз супастаўленне пэўнай з’явы або прадмета з іншай з’явай або предметам на аснове іх падабенства або кантрасту..

Параўнанне ў метафары заснавана часцей за ўсё на адухаўленні з’яў прыроды («садзіцца сонца», «прыйшла зіма», «імкліва беглі дні»).

Метафара Р. Барадуліна асацыятыўная: яна звязвае два вобразы, з’явы або прадметы, і ўспамін пра адно выклікае таксама ўяўленне пра другое. Часта метафары паэта заснаваны на нечаканым, смелым збліжэнні, здавалася б, далёкіх і непадобных з’яў, прадметаў, вобразаў. Асацыятыўнасць, метафарычнасць дапамагаюць ярка, запамінальна ўвасобіць складаныя пачуцці і перажыванні паэта і яго лірычнага героя. Чуйны слых, востры зрок мастака слова дазваляюць назваць яго паэзію лірычным жывапісам. Слыхавыя асацыяцыі ў вершах часта спалучаюцца са зрокавымі, канкрэтна-пачуццёвымі.

Цыбатай нагой жураўлінаю
Імшарамі верасень крочыць.
Ад кіслых прысмак журавінавых
Заплюшчыла сонца вочы.
Р. Барадулін. «Заспаная раніца мжыстая...»

Метанімія (ад грэч. metonymia — ‘перайменаванне’) — від тропа, сутнасць якога ў перанясенні назвы адных з’яў або прадметаў на другія на аснове іх знешняй або ўнутранай сувязі.

У адрозненне ад метафары, разнавіднасцю якой з’яўляецца метанімія, падобнасць з’яў або прадметаў у ёй не мае значэння. Метанімічны выраз завастрае ўвагу чытача на пэўнай характэрнай рысе з’явы, абмалёўвае яе яскрава і своеасабліва. Напрыклад, пра сяўбу жыта ў адным з вершаў Р. Барадулін пісаў: «У полі // Сеялася заўтра...» З жытам людзі звязваюць спадзяванне на будучыню, жыццё. Жыта ўвогуле ў фальклорнай традыцыі нашых продкаў успрымаецца сімвалам жыцця — новага, лепшага, шчаслівага (Паводле В. Рагойшы).

Сінекдаха (ад грэч. synecdoche —‘суадноснасць’)—разнавіднасць метаніміі, у якой адны паняцці замяняюцца другімі на аснове іх колькасных суадносін.

Найбольш распаўсюджаны від сінекдахі — ужыванне часткі з’явы або прадмета ў значэнні цэлага. Так, напрыклад, шкадаванне дарослага сына, што не мае магчымасці размаўляць, раіцца з бацькам, Р. Барадулін увасобіў радком «Скажы хоць слова для прывета» («Бацьку»), дзе «слова» будзе прыкладам сінекдахі.

Перыфраза, або перыфраз (ад. грэч. periphrasis — ‘навокал гавару’), — адзін з тропаў, заснаваны на асаблівасцях метаніміі, у якім назва з’яў або прадметаў падаецца праз апісанне іх асобных вызначальных прымет.

У перыфразе заключаны элемент своеасаблівай паэтычнай разгадкі, ключ да якой ляжыць тут жа, у паэтычным кантэксце. Вось, напрыклад, некаторыя перыфразы беларускіх паэтаў: Н. Гілевіч пісаў пра Я. Янішчыц: «Палесся мілае дзіця», Р. Барадулін у вершы «Неруш» называў родную беларускую мову «нерушам ранішнім», а ў вершы «Яна адна, зямля вякоў...» — Беларусь — «зямлёй вякоў, // Адкуль // Жыццё пачатак брала...». Існуе яшчэ шмат выразных прыкладаў перыфразаў: «Пан сахі і касы» (Янка Купала), «Зямля пад белымі крыламі» (Уладзімір Караткевіч), «Цяжкую шапаткую пазалоту // Кляны ў ваду раняюць пакрысе» (Мікола Федзюковіч), «Мне на твар, на лоб ляглі нямілай старасці мярэжы» (Якуб Колас).