Тэрыторыя, адміністрацыйны падзел ВКЛ (БЕЛАРУСЬ)

Library.BY

Ядро ВКЛ утварылася ў сярэдзіне 13 ст. як паліт. аб'яднанне 3 зямель: уласна Літоўскай (плошча каля 64 тыс. км2), Жамойцкай (27 тыс. км2) і Новагародскай (з Гародняй, Ваўкавыскам, Слонімам, 23 тыс. км2). Гэтае першапачатковае ядро дзяржавы ахоплівала каля 114 тыс. км2, прычым да 80% займала балцкае, рэшту - усходнеслав. («рускае») насельніцтва. На працягу 2-й пал. 13-1-й пал. 14 ст. да яго далучыліся Полацкае, Віцебскае, Таропецкае, Менскае, Свіслацкае, Пінскае і інш. княствы агульнай плошчай каля 136 тыс. км2, а таксама частка Валыні з Берасцейшчынай (56 тыс. км2). У адрозненне ад Новагародчыны, на якую пазней пашырылася назва «Літва», яны захавалі назву«Русь». Гэтая двухчасткавасцьдзяржавы абумовіла тытулатуру Гедзіміна і яго спадкаемцаў як «гаспадароў Літвы і Русі». У сярэдзіне 14 ст. каля 2/з тэрыторыі дзяржавы займала «рускае» насельніцтва, каля Уз - балцкае. У1345 Альгерд і Кейстут падзялілі паміж сабой ВКЛ на Віленскую і Троцкую паловы (пад вярхоўнай уладай Альгерда). Альгерду, а потым яго нашчадкам падпарадкоўваліся Вільня з усх. паловай сучаснай Літвы, на Беларусі - Віцебск, Лагойск, Менск, Полацк, Слуцк, пазней - Кобрын і Мсціслаў. У Троцкую палову Кейстута і яго нашчадкаўувайшлі Жамойць, Коўна, Берасце, Ваўкавыск, Гародня, Камянец, Новагародак, Слонім. Былое Свіслацкае княства з Бабруйскай і Любашанскай валасцямі было падзелена паміж Вілен-скай і Троцкай паловамі. У сярэдзіне 14 ст. ВКЛ ахоплівала больш за 300 тыс. км2, пры гэтым першапачатковае ядро («палітычная Літва») займала каля 38%, а ўласна Літва з Жамойцю («этнічная Літва») -менш як 30% яго тэрыторыі. Знешнія межы яшчэ былі нестабільныя. У1349 на карысць Польшчы страчана частка Валыні (Белз, Холм, Ула-дзімір), ненадоўга вернутая ў 1352, але зноў страчаная ў 1366. У1351-66 Дарагічынская зямля належала Мазавецкаму княству (васалу Поль-шчы). 31370 Уладзімірскі і Крамянецкі паветы замацаваліся ў складзе ВКЛ. Адначасова на працягу 1350-60-х г. адбылося істотнае паве-лічэнне тэр. ВКЛ на У: вял. кн. Альгерд, карыстаючыся аслабленнем Залатой Арды, падпарадкаваў частку Смаленскай (з Мсціславам, Белым і Ржэвам), Чарнігава-Северскую, Кіеўскую і Падольскую землі. 3 іх зах. частка Падолля ў 1366 адышла да Польшчы, Ржэўская воласць належала ВКЛ толькі часова (да 1357, у 1359-67,1371-81). Тэр. ВКЛ дасягнула 630 тыс. км2, доля «палітычнай» Літвы знізілася да 18%, а этнічнай - да 14%. Альгерд непасрэдна кантраляваў 10-15% тэры-торыі, яго фактычны суправіцель Кейстут - прыкладна столькі ж, а 70-75% складалі ўдзелы і вотчыны інш. князёў. Большасць стараж. валасцей захаваліся як адм. адзінкі, яны былі часткова пераразмер-каваны ва ўдзелы Гедзімінавічаў (Гарадзенскае, Віцебскае, Заслаўскае, Мсціслаўскае, Новагародскае, Пінскае, Полацкае, Слуцкае княствы) ці вотчыны мясц. княжацкіхдынастый (Гарадзецкае, Друцкае, Лукомскае); некат. знач-ныя воласці (Берасцейская, Барысаўская, Ваўкавыская,Лагойская, Менская,Слонімская і інш.) кіраваліся намеснікамі вял. князя. У канцы 1360-х г. дробныя княствы на ўсх. памежжы (Вяземскае, Казельскае, Навасільскае) знаходзіліся ў васальнай залежнасці ад Альгерда, якая скончылася пасля 1371.

У выніку міжусобіц 1380-х г. у ВКЛ Ратненскае княства на Валыні часова перайшло ў васальную залежнасць да караля Польшчы і Венгрыі, Жамойць у 1384 трапіла пад кантроль Тэўтонскага ордэна, Дарагічынская зямля ў 1390 - пад кантроль Мазовіі. Пасля 1392 вял. кн. Вітаўтаднавіў працэс пашырэння тэрыторыі: у 1396 была далучана рэшта Смаленскай зямлі (часова аднавіла незалежнасць у 1401-04), да 1408 (у 1390-я г.?) вернута Дарагічынская зямля, у 1410 - Жамойць, у 1413 - Зах. Падолле. На правабя-рэжжы Дняпра ўлада ВКЛ пашыралася на стэпавы абшар да Чорнага мора, але гэтая тэрыторыя заставалася амаль незаселенай. У гэты ж час адбыліся істотныя змены ў адм. структуры. Вітаўтдалучыўда велікакняжацкага даменабылыяўдзелы Кейстутавічаў (Трокі, Гародня, Берасце і інш.), ліквідаваў удзелы ў Віцебску, Кіеве, Новагародку, По-лацку, Смаленску, Чарнігаве і замяніў мясц. князёў сваімі намеснікамі. Краіна падзя-лялася на судова-адм. акругі (княствы і намесніцтвы), межы якіх не былі вызначаны заканадаўча, а гістарычна склаліся ў мінулым. На тэр. Беларусі было каля 20 княстваў і намесніцтваў,якія з'яўляліся асн. адм.-тэр. адзінкамі. Яны падзяляліся на больш дроб-ныя воласці, якія паступова распадаліся ў працэсе падаравання земляў феадалам. Да 1427 у склад ВКЛ увайшлі Вярхоўскія княствы (Адоеў, Карачаў, Масальск і інш.), а так-сама Вяземскае княства,з мясц. князямі на чале. На месцы былога Навасільскага княства, запусцелага ў выніку татарскіх нападаў, утварыліся Любуцкае, Мцэнскае, Тульскае намесніцтвы. У 1420-я г. ВКЛ дасягнула свайго максімальнага пашырэння - каля 687 тыс. км2 (без уліку прычарнаморскіх стэпаў). Пры гэтым тэрыторыя сучаснай Літвы займала каля 10%, сучаснай Украіны - 33%, Расіі - 23%, Падляшша - 1,8%, Беларусі -каля 30% (доля Беларусі ў этнагр. межах 19 ст., са Смаленшчынай і Падляшшам, дася-гала 38%). Феадальная вайна 1432-39 прывяла да страты Тульскай воласці на карысць Разанскага княства і Зах. Падолля на карысць Польшчы. У 1447-48 да Польшчы кан-чаткова адышлі Ратненская і Мяджыбажская воласці, пасля чаго заходняя граніца ВКЛ стабілізавалася да 1569. Пры гэтым Усх. Падолле, якое засталося ў ВКЛ і адміністрацыйна адносілася да Валынскай зямлі, апынулася тэрытарыяльна адасобленым ад яе. Падуплы-вам Польшчы на працягу 15 ст. намесніцтвы пачалі называцца паветамі, не раздадзеныя ў прыватную ўласнасць воласці - стараствамі ці дзяржавамі. Акрамя таго, захоўваўся тра-дыц. падзел ВКЛ на Віленскую і Троцкую част-кі (з 1413 сталі называцца ваяводствамі). У ваен. і часткова падатковых адносінах Гара-дзецкае, Клецкае, Кобрынскае, Пінскае княст-вы, Берасцейскае, Ваўкавыскае, Гарадзенскае, Камянецкае, Новагародскае, Слонімскае намесніцтвы падпарадкоўваліся намесніку (з 1413 - ваяводу) троцкаму; Друцкае, Мсці-слаўскае, Слуцкае княствы, Ашмянскае, Крэў-скае, Лагойскае, Лідскае намесніцтвы - вая-воду віленскаму. Полацкая зямля з Лукомскім княствам, Віцебская з Аболецкім, Аршанскім і, магчыма, Магілёўскім намесніцтвамі, Кіеў-ская з Мазырскім намесніцтвам утваралі асоб-ныя ваен. і судовыя акругі. Пасля 1440 Віцеб-ская, Жамойцкая, Кіеўская і Полацкая землі атрымалі адм.-тэр. і судовую аўтаномію, якая праіснавала да сярэдзіны 16 ст. У1440-70 бы-ло адноўлена Кіеўскае княства. Буйныя кня-жацкія вотчыны існавалі на Валыні і ў Чар-нігаўскай зямлі. 3 2-й пал. 15 ст. Азярышчан-ская і Усвяцкая воласці Віцебскай зямлі, шэ-раг т.зв. «рускіх» валасцей у Падняпроўі кі-раваліся намеснікамі вял. князя, а Абольцы, Заслаўе, Лагойск да пач. 16 ст. фактычна страцілі статус намесніцтваў і ператварыліся ў прыватнаўласніцкія або дзярж. маёнткі. Ад-метнай рысай Друцкага і Лукомскага княстваў з'яўлялася іх сумесная прыналежнасць да моцна разгалінаваных княжацкіх родаў.

У выніку памежных канфліктаў 1486-92 і вайны Маскоўскай дзяржавы з ВКЛ 1492-94 былі страчаны Адоеўскае, Вяземскае, Казель-скае, Мезецкае княствы, у выніку вайны Мас-коўскай дзяржавы з ВКЛ 1500-03 - Бельскі, Таропецкі, Дарагабужскі паветы Смаленскай зямлі, шэрагускраінных валасцей Полацкай і Віцебскай земляў, Бранскае, Ноўгарад-Север-скае, Трубчэўскае, большая частка Чарнігаў-скага княства, Мцэнскае, Пуціўльскае і інш. намесніцтвы, паўд. частка Мсціслаўскага княства (Мглін і Папова Гара). 3 Чарнігаўскага княства ў ВКЛ засталася Рэчыцкая вол. (да-лучана да Віленскага ваяв.). Статус ваявод-ства ў 1471 атрымала былое Кіеўскае княст-ва, у 1504 - Полацкае намесніцтва, у 1507 -Новагародскае, у 1508 - Віцебскае і Смален-скае. Жамойцкая і Валынская землі захавалі традыц. назву, але іх намеснікі (адпаведна старасты жамойцкі і луцкі) былі роўныя па-водле статусу ваяводу. Такім чынам, на пач. 16 ст. аформілася 2-узроўневая адм. структура. Вышэйшы ўзровень утваралі Віленскае, Віцебскае, Кіеўскае, Новагародскае, Полацкае, Смаленскае ваяводствы, Валынская і Жамойцкая землі. Яны падзяляліся на княствы, намесніцтвы і панскія вотчыны. У 1508 вернута Любецкая воласць (далучана да Кіеўскага ваяв.). У1513 створана Падляшскае ваяв.,у якое, апрача ўласна Падляшша, увайшлі Берасцейскі, Камянецкі і Кобрынскі паветы. У1514 страчана рэшта Смаленскай зямлі. Усяго да Маскоўскай дзяржавы ў 1486-1514 адышло каля і/з тэрыторыі ВКЛ, яго плошча скарацілася да 496 тыс. кмг, з іх сучасная Літва займала 14%, Беларусь - 45%, Падляшша - 3% і Украіна - 38%. Шэраг удзельных княстваў пасля згасання мясц. дынастый быў падараваны ў 1521-24 каралеве Боне і ператвораны ў намесніцтвы (воласці): Гарадзецкае, Клецкае, Кобрынскае, Пінскае. У1529 намесніцтвам стала Мсці-слаўскае княства. У 1537 на карысць Маскоўскай дзяржавы страчаны Себеж і шэраг дробных памежных валасцей Полацкага ваяв. (т.зв. Завалочча), але вернута Гомельская воласць, уключаная ў Віленскае ваяв. Кантроль ВКЛ над прычарнаморскімі стэпамі фактычна быў страчаны ў апошняй чвэрці 15 ст., з 1520-х г. зах. частка Прычарнамор'я трапіла пад кантроль Асманскай імперыі. Афіцыйна паўд. мяжа ВКЛ па рэках Кадым, Сінюха і далей да вусця Цясміна была замацавана ў 1540-я г.

У выніку адм. рэформы 1565-66 тэр. ВКЛ была нанова падзелена на ваяводствы і паветы. Існавалі ваяводствы: Берасцейскае (Берасцейскі і Пінскі паветы), Брацлаўскае (без паветаў), Валынскае (цэнтр - Луцк; Крамянецкі, Луцкі і Уладзімірскі паветы), Віленскае (Ашмянскі, Браслаўскі, Віленскі, Вількамірскі і Лідскі паветы), Віцебскае (Аршанскі і Віцебскі паветы), Кіеўскае (Жытомірскі, Кіеўскі, Мазырскі, Оўруцкі, Чаркаскі, Чарнобыльскі паветы), Менскае (Менскі і Рэчыцкі паветы), Мсціслаўскае (без паветаў), Новагародскае (Ваўкавыскі, Новагародскі і Слонімскі паветы), Падляшскае (цэнтр -Дарагічын; Бельскі, Драгічынскі і Мельніцкі паветы), Полацкае (без паветаў, фактычна значная частка яго тэр. ў 1563-81 заставалася пад кантролем Расіі) і Троцкае (Гарадзенскі, Ковенскі, Троцкі і Упіцкі паветы). Жамойцкая зямля з цэнтрам у Расейнах не мела павятовага падзелу, але па-ранейшаму была эквівалентная ваяводству. У канцы 1566 да ВКЛ была далучана Задзвінскае княства (са складу скасаванага Лівонскага ордэна і секулярызаваныхуладанняў Рыжскага арцыбіскупства), якое было падзелена на 4 акругі (паветы): Вендэнскі, Дынабургскі, Рыжскі, Трайдзенскі. У выншуЛюблінскай уніі 1569 была ўтворана Рэч Паспалітая, у якой Польскае каралеўства і ВКЛ захавалі пэўную самастойнасць. Пры гэтым Брацлаўскае, Валынскае, Кіеўскае (без Мазырскага пав., які ўвайшоў у склад Менскага ваяв.), Падляшскае ваяводствы далучыліся да Польскага каралеўства, Задзвінскае княства стала сумесным уладаннем (кандамініумам) Польшчы і ВКЛ. Іншая частка былой Лівоніі захавалася ў якасці Курляндскага і Земгальскага герцагства - васала Рэчы Паспалітай. Тэрыторыя ВКЛ у складзе Рэчы Паспалітай зменшылася да 292 тыс. кмг (Беларусь - 77%, Літва - 23%). Паўд.-ўсх. ўскраек сучаснай тэр. Беларусі з Брагінам і Хойнікамі пасля 1569 застаўся ў Кіеўскім ваяв. Польскага каралеўства. Па завяршэнні Інфлянцкай вайны 1558-82 да Віцебскага ваяв. далучана Веліжская воласць. Падначаленая Рэчы Паспалітай тэрыторыя Лівоніі (Задзвінскае княства) падзелена на 3 прэзідэнтуры (з 1598 - ваяводствы): Вендэнскую (Інфлянцкую), Дорпацкую і Парнаўскую. У выніку вайны Рэчы Паспалітай са Швецыяй 2600-.?9большасцьЛівоніі адышла да Швецыі,пад кантролем Рэчы Паспалітай засталіся толькі 4 стараствы: Дынабургскае, Люцынскае, Марыенгаўзенскае і Рэжыцкае. Іх тэры-торыя ў 1677 аб'яднана ў Інфлянцкае ваяв. (без паветаў) з цэнтрам у Дынабургу, якое захавала двайную прыналежнасць да Польшчы і ВКЛ. У выніку вайны Рэчы Паспалітай з Расіяй 1609-18 да ВКЛ далучаны Смаленскае ваяв. са Старадубскім пав., а таксама Невельская і Себежская воласці, уключаныя ў Полацкае ваяв. Плошча тэрыторыі дасягнула 380 тыс. км2, ВКЛ ахапіла практычна ўсю этнічную тэрыторыю беларусаў (на сучасную Беларусь прыпадала 54%, Літву - 17%). У 1634 да Расіі зноў адышлі часткі Смаленскага (з Жыжацам, Масальскам, Сярпейскам) і Старадубскага (з Трубежам) паветаў агульнай плошчай каля 30 тыс. км2. У1646 у склад Старадубскага пав. з Кіеўскага ваяв. перададзена Лоеўскае стараства. Па выніках вайны Расііз Рэччу Паспалітай 1654-67 да Расіі адышлі Смаленскі і Старадубскі паветы (з апошняга ў складзе ВКЛ засталося толькі Лоеўска-Любецкае стараства, уключанае ў Рэчыцкі пав.), часова Веліжская, Невельская, Себежская воласці (вернуты ВКЛ у 1678). 3 1678 плошча тэр. ВКЛ складала 306 тыс. кмг і не мянялася амаль стагоддзе.

Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай (1772) усх. частка ВКЛ плошчай у 87 тыс. кмг (Мсціслаўскае, Інфлянцкае ваяводствы, Віцебскі пав., значная частка Аршанскага, По-лацкага, Рэчыцкага паветаў) адышла да Рас. імперыі. Адміністрацыя Аршанскага (з цэнтрам у Халопенічах), Полацкага (з цэнтрам ва Ушачах), Рэчыцкага паветаў працягвалаіснаваць. Паводле Канстытуцыі 1791 былі ўтвораны новыя паветы: Завілейскі (цэнтр Паставы), Эйшышкскі, Случарэцкі, Кобрынскі, Запінскі (цэнтр Столін). Хуткае скасаванне гэтай канстытуцыі прывяло і да скасавання новаўтвораных паветаў. Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай (1793) у склад Рас. імперыі ўвайшла цэнтр. частка Бела-русі. На астатняй тэрыторыі Гарадзенскі пав. быў пераўтвораны ў Гарадзенскае ваяв. Рэшта тэр. ВКЛ ўвайшла ў склад Рас. імперыі пасля 3-га падзелу Рэчы Паспалітай (1795).

Спіс выкарыстанай літаратуры :

Энцыклапедыя Вялікае княства Літоўскае - Том 1, 2007 г.

Тэрыторыя, адміністрацыйны падзел ВКЛ

NEW БЕЛАРУСЬ

Меню для авторов

Добавить статью

Редактировать работы

Зарегистрироваться

Полезные ссылки

Искать похожие?

Скачать мультимедию?

ССЫЛКИ ДЛЯ СПИСКА ЛИТЕРАТУРЫ

По стандарту ВАК Республики Беларусь

По ГОСТу Российской Федерации

URL для сайта, блога (постоянный обратный адрес данной страницы)

Найденный поисковым роботом оригинал

ПАРТНЁРЫ БИБЛИОТЕКИ рекомендуем!

ОБРАТНО В РУБРИКУ?

БЕЛАРУСЬ НА LIBRARY.BY

Пн	Вт	Ср	Чт	Пт	Сб	Вс
01	02	03	04	05	06	07
08	09	10	11	12	13	14
15	16	17	18	19	20	21
22	23	24	25	26	27	28
29	30