Напалеон Орда (1807-1883) (БЕЛАРУСЬ)

Library.BY

Бог шчодра надзяліў яго талентамі. Ён быў мастаком, кампазітарам, піяністам, педагогам. І праз гэтыя таленты нястомна дасканаліў сваю душу – тое самае патаемнае, дзеля спраўджвання якога ўсе мы прыходзім на зямлю. Бацькі назвалі яго Напалеонам, і ён, як той ваяр, адваёўваў у нябыту найпрыгажэйшыя куточкі Бацькаўшчыны – яе касцёлы, цэрквы, кляштары, замкі, палацы, сядзібы, каб падарыць нашчадкам тую Беларусь, пра якую без яго пэндзля, без яго душы і сэрца мы маглі б ніколі не даведацца. Ён ствараў мастацкі вобраз Радзімы.

Напалеон Орда нарадзіўся 11 лютага 1807 г. у маёнтку Варацэвічы, што стаяў на ўскраіне вёскі з такой жа назвай непадалёку ад Пінска (на жаль, сёння ад фальварка, якім Орды валодалі з ХVІІІ ст., нічога не засталося).

Бацька Напалеона Орды Міхал (ён рана памёр) быў маршалкам Кобрынскага павета, а па спецыяльнасці – інжынерам-фартыфікатарам (будаваў дарогі і каналы на Палессі). Маці – Юзафіна (дачка пінскага мечніка і гарадскога суддзі Мацея Бутрымовіча) – была таленавітай піяністкай. Мяркуючы па даволі рэдкім імені сына, бацькі не толькі захапляліся французскім імператарам, але і звязвалі з яго асобай спадзяванні на адраджэнне былой Рэчы Паспалітай. У пэўнай ступені гэта імя вяло Напалеона Орду па жыцці амаль ад самага яго пачатку: будучы студэнтам фізіка-матэматычнага факультэта Віленскага універсітэта, ён апынуўся сярод удзельнікаў тайнага студэнцкага таварыства "Заране", за што ў 1827 г., на ІV курсе, быў выключаны з універсітэта і арыштаваны.

У 1830 г. Напалеон Орда служыў салдатам у расейскай коннай гвардыі Літоўскага корпуса, а калі выбухнула паўстанне, стаў у шэрагі паўстанцаў. За асабістую мужнасць ён атрымаў самую высокую ўзнагароду – Залаты Крыж "Virtuti Militari" (Воінская доблесць), але як афіцэр (у корпусе Гераніма Рамарыны яму далі званне капітана), што здрадзіў прысязе расейскаму прастолу, быў прыгавораны да пакарання смерцю і таму мусіў уцякаць за мяжу. Амаль год ён блукаў па Еўропе, пакуль у верасні 1833 г. трапіў са Швейцарыі ў Парыж (з пашпартам на чужое імя, як слуга свайго сябра Цітуса Плонскага). На шчасце, Напалеона Орду пазнаёмілі з графам Людвікам Платэрам, які меў добрыя стасункі з уладамі і паспрыяў уцекачу атрымаць статус эмігранта.

У Парыжы Напалеон Орда, які ў маленстве вучыўся музыцы, пазнаёміўся з Фрэдэрыкам Шапэнам, і той хутка стаў не толькі яго настаўнікам у музыцы, але і сябрам. Па парадзе Ф. Шапэна ў 1833 г. Орда выдаў свае творы для фартэпіяна (паланэзы, вальсы, мазуркі, серэнады), ухваленыя Ф.Шапэнам і Ф.Лістам, а таксама рамансы і песні на словы Стэфана Вітніцкага і Адама Плуга (Антона Пяткевіча). У 1838 г. Н. Орда апублікаваў "Альбом твораў польскіх кампазітараў", даход ад выдання якога ахвяраваў бедным суайчыннікам. Цікава, што ў Парыжы наш слынны зямляк два гады быў нават дырэктарам славутага тэатра Італьянскай оперы (так беларускі Напалеон заваёўваў Францыю). Пасля дырэктарства ён займаўся выкладаннем музыкі і кампазітарствам. У тагачасным Парыжы жылі Адам Міцкевіч, Анарэ дэ Бальзак і Стэндаль, Фрэдэрык Шапэн, Ферэнц Ліст, Джаакіна Расіні, Джузепэ Вэрдзі, Шарль Гуно, Гектар Берліёз, а таксама Паліна Віардо і Іван Тургенеў. Яны прынялі Орду ў сваё асяроддзе. У мастацкай студыі П'ера Жэрара ён вучыўся жывапісу і разьбе.

У 1843 г. Напалеон Орда ўзяў шлюб з францужанкай Ірэнай Бугле.

Нягледзячы на спрыяльную для жыцця і творчасці атмасферу найцудоўнейшага з гарадоў свету, Орда сумаваў па родных мясцінах і, як толькі ў 1856 г. расейскі імператар абвясціў эмігрантам амністыю, вярнуўся ў Варацэвічы, пакінуўшы ў Парыжы жонку і сына Вітольда. Перад вяртаннем Орда мусіў даць клятву на вернасць імператару.

На радзіме яго чакалі цяжкія выпрабаванні. Маёнтак быў канфіскаваны: пасля паўстання 1830–1831 гг. улады ўзнялі пытанне аб "отобрании имения у преступника ІІ разряда" [1]. Маці Напалеона Орды доўга змагалася за сваю маёмасць. Акрамя "мяцежнага" сына ў яе былі яшчэ чатыры дачкі, якія мелі права на частку маёнтка. Справу вёў спачатку гродзенскі, потым кобрынскі суд, а далей – Сенат. Мясцовыя ўлады нават намагаліся дапамагчы Юзафіне Ордзе. Кобрынскі павятовы прадвадзіцель дваранства так характарызаваў сям'ю Ордаў перад высокімі ўладамі: "Что же касается поведения и благонадежности сей помещицы и сына ея Напалеона, последний, знакомый мне еще с молодых лет, поведения очень хорошего и совершенно благонадежен. Г-жа же Юзефина Орда по высокому воспитанию и врожденным чувствам нежности, кротости и тихости нрава, будучи всегда примерною матерью, достойною госпожою и истинною христианкою сими отличающими ее нравственными качествами приобрела всеобщее почитание". [2]

Аднак хадайніцтва не дапамагло, і ў 1859 г. пасля смерці Юзафіны маёнтак быў перададзены ў дзяржаўны скарб, а Напалеон Орда атрымаў рэшту ацэначнай сумы за маёмасць – 5790 рублёў 50 капеек срэбрам. На базе маёнтка ўлады зрабілі тры фермы, і Гродзенская палата дзяржаўнай маёмасці дазволіла Напалеону Орду ўзяць іх у арэнду. Ён планаваў арганізаваць даволі цікавую гаспадарку: "...я принялся за улучшение хозяйства, для чего переделал и перестроил в тех фермах все экономические строения, закупил молотильные машины и прочие земледельческие орудия; для осушения полей и болот выкопал рвов до 4656 саженей и для унавоживания полей содержу скота 670 штук и овец испанских 1000 штук. Это все сделано мною без содержания казны" [3].

Гэта было апошняе, што ўдалося зрабіць у маёнтку. У 1863 г. зноў выбухнула паўстанне. Дакладна невядома, ці браў Орда ў ім ўдзел, але яго абвінавацілі ў садзейнічанні арганізацыі паўстання (накіраванні сялянаў у "шайку мяцежнікаў"), незаконным хаванні зброі і папераў "абуральнага зместу". У 1866 г. улады арыштавалі 60-гадовага Орду, зняволіўшы яго ў кобрынскай турме. Да абвінавачвання далучылі нават тое, што сын Орды Вітольд-Эдуард-Генрых служыў у французскай арміі (згадаем, што ён быў грамадзянінам Францыі і ніяк не мог парушыць воінскіх законаў Расіі). У 1867 г. ваенна-палявы суд прыгаварыў Орду да высылкі ў аддаленыя губерні Расіі. Жонка Орды Ірэна пісала розныя прашэнні. Справа дайшла да ўмяшальніцтва пасла Францыі. Вырак перагледзелі і скасавалі. 30 мая 1867 г. Напалеон Орда даў падпіску, што будзе бязвыезна жыць у сваякоў у маёнтку Моладава Кобрынскага павета (яго сястра Гартэнзія Скірмунт выйшла замуж за ўладальніка гэтай сядзібы). Маёнтак у Варацэвічах быў страчаны назаўсёды. Яго выява засталася ў малюнках гаспадара, а апісанне – у інвентарах і судовых справах...

З 60-х гадоў Напалеон Орда пачаў шмат маляваць. Немагчыма падлічыць тыя вёрсты, што ён праехаў і прайшоў з планшэтам па дарогах Беларусі, Літвы, Польшчы, Украіны. Першыя эскізы ён рабіў яшчэ ў Еўропе. Графічныя аркушы мастака часта называюць літаграфіямі ці акварэлямі, але арыгіналы яго працаў выкананы кітайскай тушшу і спалучаюць пяшчотныя нюансы манахромнай адмыўкі з сухім графічным малюнкам пяром, што надае творам вытанчанасць і адначасова дакументальнасць. Пяро заўсёды было з мастаком, таму што часта замяняла пэндзаль, і Орда хаваў яго ў капялюш (гэта дэталь перададзена ў помніку мастаку скульптара Ігара Голубева – ён стаіць у Іванаве). Скрупулёзна-дасканалыя творы Орды сёння сталі каштоўнай навуковай крыніцай для гісторыкаў архітэктуры і рэстаўратараў, таму што большасці з адлюстраванага ўжо няма. У Каталогу архітэктурных малюнкаў Напалеона Орды, выдадзеным Кракаўскім нацыянальным музеем, значацца 977 малюнкаў і акварэляў. Толькі на Беларусі таленавіты мастак з натуры зрабіў больш як 200 архітэктурных замалёвак. Сярод іх шмат хрысціянскіх святыняў: Сафійскі сабор і Спаса-Еўфрасіннеўская царква ў Полацку, Барысаглебскія цэрквы ў Наваградку і Гродне, кляштары ў Полацку, Нясвіжы, Смілавічах, касцёлы і кальвінісцкія зборы ў Свіслачы, Кобрыне, Іванаве, Ішкалдзі (Баранавіцкі р-н), Гнезне (Ваўкавыскі р-н), Койданаве, Фашчаўцы (Шклоўскі р-н), Сар'і (Верхнядзвінскі р-н), Дзярэчыне (Зэльвенскі р-н), Варанянах (Астравецкі р-н), Ружанах (Пружанскі р-н) і інш. Паводле малюнкаў і акварэляў Н.Орды ў 1873–83 гг. мастаком А.Місурэвічам былі створаны і выдадзены літаграфіі (260 графічных аркушаў у 8 серыях) – "Альбом пейзажаў Польшчы". Вялікая колькасць малюнкаў мастака захоўваецца ў Нацыянальным музеі ў Кракаве.

У музычнай спадчыне кампазітара Напалеона Орды больш як 20 паланэзаў, мноства мазурак, вальсаў, накцюрнаў, полек, серэнадаў; ёсць таксама песні і нават "Меса" (згадаем, што род Ордаў спачатку вызнаваў праваслаўную веру, а потым стаў уніяцкім). Лепшыя музычныя творы кампазітара, асабліва паланэзы, вылучаюцца багаццем фактуры, віртуозным стылем, меладычнасцю. У некаторых пераважае песенны, лірычны пачатак.

У 1873 г. у Варшаве выйшла Ордава "Граматыка музыкі, ці тэарэтычны і практычны дапаможнік па гармоніі і мелодыі з кароткім дадаткам пра фугу, кантрапункт і аркестравыя інструменты". Гэта кніга была значным падручнікам па тэорыі музыкі. Выданне рэцэнзаваў Станіслаў Манюшка, які пісаў: "З асалодай чытаў я працу пра гармонію, выкладанне якой мне здаецца найбольш поўным і даступным для разумення <...> сканфужаны дабрынёй Н.Орды, які прысвяціў мне такую дастойную кніжку".

...З бясконцых вандровак Орда ўзімку вяртаўся да сястры Гартэнзіі (некаторы час ён жыў на Валыні ў маёнтку магната Адама Ржавускага).

Памёр Напалеон Орда 26 красавіка 1883 г. у Варшаве, дзе ён знаходзіўся па справе выдання свайго альбома, але, згодна з завяшчаннем, быў пахаваны ў Янаве (цяпер Іванава Брэсцкай вобласці) у родавым склепе.

...Мастацтва, безумоўна, дапамагала яму супрацьстаяць адчаю і безвыходнасці. Зямля, якую ён нястомна мерыў сваімі нагамі, і неба, пад якім ён так любіў маляваць, напаўнялі яго сілай і верай. Ён пакінуў нам сваю Беларусь – велічную і рамантычную, абароненую касцёламі, цэрквамі, вежамі, крэпасцямі, замкамі. І сёння, гледзячы на тое, якой яна была, мы думаем пра тое, якой яна яшчэ можа быць.
[1] Дакументы Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі ў Гродне. Ф. 1, воп. 1, спр. 561, л. 4.
[2] Тамсама. Ф. 1, воп. 5, спр. 1936, л. 4.
[3] Тамсама. Ф. 1, воп. 34, спр. 358, л. 6.

Зося Бараноўская
Крыніца: Наша Вера

Пн	Вт	Ср	Чт	Пт	Сб	Вс
01	02	03	04	05	06	07
08	09	10	11	12	13	14
15	16	17	18	19	20	21
22	23	24	25	26	27	28
29	30

Напалеон Орда (1807-1883)

NEW БЕЛАРУСЬ

Меню для авторов

Добавить статью

Редактировать работы

Зарегистрироваться

Полезные ссылки

Искать похожие?

Скачать мультимедию?

ССЫЛКИ ДЛЯ СПИСКА ЛИТЕРАТУРЫ

По стандарту ВАК Республики Беларусь

По ГОСТу Российской Федерации

URL для сайта, блога (постоянный обратный адрес данной страницы)

Найденный поисковым роботом оригинал

ПАРТНЁРЫ БИБЛИОТЕКИ рекомендуем!

ОБРАТНО В РУБРИКУ?

БЕЛАРУСЬ НА LIBRARY.BY