БЕЛАРУСЬ (последнее)
Cымболіка й геральдыка Полацкае дзяржавы ў Х—ХV стст.
Актуальные публикации по истории и культуре Беларуси.
Праблема сымболікі й геральдыкі Полацкага княства — першай беларускай дзяржавы, як ні дзіўна, пакуль сур’ёзна не закраналася ў айчыннай гістарыяграфіі. Пасля аднаўлення незалежнасці Беларусі асноўныя дыскусіі разгарэліся вакол герба Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага Пагоня, які 19 верасня 1991 г. быў зацверджаны ў якасці Дзяржаўнага герба Рэспублікі Беларусь.
Аўтары закону аб Дзяржаўнай сымболіцы Беларусі зыходзілі ў сваіх меркаваннях з геральдычных традыцыяў ВКЛ і Беларускай Народнай Рэспублікі (што ў пэўным сэнсе апраўдана), таму ў іх нават думкі не ўзнікала аб магчымасці пошуку іншых беларускіх дзяржаўных сымбаляў. Разам з тым, сымболіка й геральдыка Полацкае дзяржавы патрабуе сур’ёзнага навуковага даследавання хоць бы таму, што гісторыя Беларусі значна больш старажытная за гісторыю ВКЛ. Мэта артыкулу — не ў пераглядзе беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сымболікі, а ў спробе распачаць па гэтай праблеме навуковую дыскусію, тым больш што яна і пасля рэферэндуму 1995 г. не выглядае канчаткова вырашанай.
Каб пачаць разгляд канкрэтных выяваў, эмблемаў, сымбаляў і гербаў, адразу адзначу, што мы абмяжоўваемся храналагічнымі рамкамі Х—ХV стст., калі Полацкае княства захоўвала або поўную, або адносную самастойнасць, нават у складзе ВКЛ [варта заўважыць, што праблема ўваходжання Полацкага княства ў ВКЛ у айчыннай гістарыяграфіі пакуль канчаткова не вырашана]. За гэты час у сваім развіцці Полацкая дзяржава перажыла некалькі важных этапаў, якія паўплывалі на яе сымболіку:
1. княжацкі: Х — пачатак ХІІ ст.;
2. вечавы або рэспубліканскі: 20-я ХІІ — 70-я гг. ХІV стст.;
3. вялікакняжацкі: 80-я г. ХІV ст.;
4. баярска-намесніцкі: канец ХІV — канец ХV ст.
На першым этапе (Х — пачатак ХІІ ст.) полацкія князі адыгрывалі ў знешняй і ўнутранай палітыцы дзяржавы, пры існаванні веча, вядучую ролю. Суверэнітэт Полацкае зямлі ўвасабляўся ў асобе князя, таму тагачасная дзяржаўная сымболіка адпавядала тым выявам і знакам, якімі карыстаўся той ці іншы полацкі князь. Захавалася пячатка полацкага князя Ізяслава Ўладзіміравіча (да 980—1001 г.), якую даследнікі датуюць канцом Х ст. На захаваным яе баку змешчана выява княжацкага знаку-кляйна ў выглядзе Трызуба Рурыкавічаў і імя: «ИЗЯС[лав]ОС» [2. С. 29—30]. Звяртае на сябе ўвагу, што ў адрозненне ад Трызуба бацькі Уладзіміра Святаслававіча знак Ізяслава займеў такі важны элемент, як крыж. Апошні сымбалізаваў тое, што ўладальнік кляйна — хрысціянін. Гэта цалкам супадае з той характарыстыкай, якую даў Ізяславу Полацкаму летапісец: «Быў ён ціхі і лагодны, смірны і літасцівы, і слёзны, і ўмільны, і доўгацярплівы. Паважаў духоўны і манаскі сан, быў старанным у чытанні боскіх пісанняў» [3. С. 59]. Увядзенне крыжоў у знакі-клейны было вынікам хрысціянізацыі Русі (ад 988 г.). Гэты працэс, які польскі даследнік Ф. Пекасіньскі называў «асвяшчэннем» [4. S. 116—117], у Полацкім княстве распачаўся ў канцы Х ст. са знаку князя.
Распаўсюджанне хрысціянства паспрыяла таксама пранікненню з Бізантыі ў Полацкае княства пэўных эмблемаў і сымбаляў. Найперш гэта датычыць выяваў святых усходняй (пазней — праваслаўнай) царквы. На ўзор бізантыйскай сфрагістыкі з канца XІ ст. з’яўляюцца княжацкія пячаткі з выявамі святых-заступнікаў іх (пячатак) уладальнікаў. Часта на абодвух баках пячаткі змяшчаліся два святыя, якія ўвасаблялі хрысціянскія імёны яе ўласніка і яго бацькі [5. № 4. С. 48]. На думку М. Белемука, унук Ізяслава полацкі князь Усяслаў Брачыслававіч насіў хрысціянскае імя Дзмітры і мог быць уладальнікам пячаткі, дзе на адным баку была чатырохпялёсткавая кветка накшталт грэцкага крыжа (сымбалічны вобраз Хрыста), а на другім — постаць князя са шчытом і дзідаю і з надпісам «Дзімітрэос» [раней яна прыпісвалася кіеўскаму князю Ізяславу Дзмітрыю Яраслававічу (6. С. 69)]. Адным з аргументаў на карысць таго, што Святы Дзмітры быў патронам полацкага князя Усяслава, аўтар лічыць яго іконку на крыжы Еўфрасінні Полацкай [6. С. 69—70]. Аднак з такім жа поспехам можна сцвярджаць, што святым патронам Усяслава мог быць і Святы Стэфан, і Святы Панцеляймон. Іхныя выявы таксама змешчаны на адваротным баку крыжа. Думаем, што іх з’яўленне было выклікана закладваннем у крыж рэліквіяў: мошчаў і крыві, а не нейкай генеалагічнай праграмай, якая сапраўды прысутнічае, але на галоўным яго баку — Святая Еўфрасіння (патронка заказчыцы), Святы Георгі (патрон яе бацькі полацкага князя Святаслава Георгія Усяслававіча) і Святая Сафія (патронка маці князёўны Сафіі) [8. С. 91—92]. Акрамя гэтага, на пячатцы ўсё ж змешчана выява свецкага чалавека, а не святога. Усё гэта робіць сумнеўным атрыбутацыю М. Белемука. А калі ўлічыць, што сярод полацкіх князёў розных галінаў найчасцей з хрысціянскіх імёнаў сустракаецца імя Васіль ці Васілька [14. С. 30], то патронам князя Усяслава мог быць і Святы Васіль.
З князем Усяславам Полацкім звязвае яшчэ пярсцёнак-сыгнет, які некалі захоўваўся ў віленскім Беларускім музеі імя Івана Луцкевіча [9. С. 6]. На ім змешчаны клейнавы знак накшталт літары «Ш» (Трызуб), сярэдняя ляска якога вышэйшая за бакавыя і перакрыжавана касым крыжам, вакол знаку надпіс: «К[ня]З[ь] В[се]СЛ[а]В П[о]Л[от]СК[ий]» [С. Тарасаў прачытаў надпіс так: «К[ня]З[ь] ВС[ес]Л[а]В П[о]Л[о]Ч[с]К[и]» (22)] [8. С. 49]. У літаратуры ўжо выказваліся сумневы ў аўтэнтычнасці пярсцёнка [2. С. 10]. На маю думку, тое, што гэта падробка, створаная, хутчэй за ўсё, спецыяльна для экспазіцыі віленскага музею, сведчыць якраз характар клейнавай выявы. Яна больш падобная на вядомыя Калюмны Вітаўта, чым на Трызуб дзеда Усяслава. Відаць, аўтар такім чынам хацеў падкрэсліць сувязь і пераемнасць паміж полацкімі і літоўскімі князямі. Палеаграфічныя асаблівасці надпісу (напрыклад, напісанне літараў «Л» і «С») ды і сам надпіс, як такі на сыгнеце, сведчаць пра больш позняе яго паходжанне. Тое ж адносіцца і да другога пярсцёнка-сыгнету полацкага князя Барыса Рагвалода Усяслававіча [9. С. 6] [характэрныя наступныя словы Антона Луцкевіча: «Вельмі даўных часоў сягае багатая сфрагістычная калекцыя, якая налічывае 103 пячаці. Найстарэйшыя — пячаці на сыгнэтах полацкіх князёў Усяслава (ХІ ст.) і Барыса (ХІІ ст.). Пячаці гэтыя даюць вычэрпываючы адказ на пытаньне, якога гэрбу ўжывалі полацкія князі — патомкі Уладзімера Кіеўскага» [9. С. 4, 6]. Мабыць, тут аўтар рабіў намёк на тое, што яны карысталіся гербам Калюмны].
Такім чынам, на сёння сымболіка князя Усяслава застаецца пакуль невядомай. Тое, што ён займаў полацкі сталец даволі працяглы час (1044—1101) дазваляе спадзявацца, што яна захавалася. Шукаць яе трэба сярод неатрыбутаваных пячатак і пломбаў XI—пачатку ХІІ ст. з Полацка, Віцебска, Кіева і Ноўгарада. Аднак набор гэтых сымбаляў пэўна будзе падобны на сымбалі іншых князёў Русі: уласны знак-кляйно, выява тэзаіменнага святога, рэлігійная эмблема. У сувязі з гэтым, хочам звярнуць яшчэ ўвагу на іканаграфію самога Усяслава, якая дайшла да нас у мініятурах канца ХV ст. Радзівілаўскага летапісу. На іх полацкі князь намаляваны ў адмысловай кароне, якую М. Белямук называе туфой — галаўны ўбор, які ў Бізантыі насілі сыны і браты імператара [6. С. 70]. Пяць «пялёсткаў» кароны завяршаліся пэрлінамі па тры на кожным (усяго 15). Такі тып кароны быў больш падобны на кароны заходнееўрапейскіх манархаў (герцагаў ці вялікіх князёў), а не бізантыйскіх імператараў. Як можна меркаваць, такім чынам мастак адлюстраваў свае фантазіі на словы ў летапісе аб нараджэнні Ўсяслава з «язвенам». Аднак нельга выключыць і тое, што мастак адлюстраваў у сваёй мініятуры або нейкі сапраўдны партрэт Усяслава (на карысць гэтага сведчаць даволі дакладна прамаляваныя партрэтныя рысы полацкага князя), або толькі яго карону, якую бачыў на ўласныя вочы. Апошняя ў ХV ст. яшчэ магла захоўвацца ў тым жа Смаленску [на думку некаторых даследнікаў, Радзівілаўскі летапіс мог быць створаны ў Смаленску (82. С. 65)], куды быў вывезены і крыж Еўфрасінні. У кожным выпадку на малюнках Радзівілаўскага летапісу адметная ад традыцыйных княжацкіх шапак іншых князёў Русі карона Усяслава сведчыла пра суверэнітэт Полацкага княства.
У дачыненні да сымболікі сына Усяслава — полацкага князя Барыса Рагвалода — трэба дадаць, што ён на сваіх вядомых камянях выбіваў два тыпы крыжоў: чатырох- і шасціканцовы на розных падставах [11. С. 99—109]. У сувязі з гэтым, дзве знойдзеныя ў Віцебску пячаткі ХІІ ст. з выявай Святога Барыса з крыжам на грудзях і з «працьвілым» чатырохканцовым крыжам [12. С. 20, № 5—6] маглі належаць яму. Яны падобныя да знойдзенай у Менску пячаткі ХІІ ст. з выявай Святога (?) Глеба і са знакам-кляйном: дуга канцамі ўверх, з якой выходзіць чатырохканцовы крыж і якую прыпісваюць роднаму брату Барыса Рагвалода менскаму князю Глебу Усяслававічу [12. С. 20; 13. Табл. І, № 17].
Шасціканцовы крыж у Полацкім княстве вядомы з першай паловы XII ст. Ён быў выбіты на г. зв. трэцім камені полацкага князя Барыса Рагвалода і на камені ягонага сына Рагвалода Васіля (датаваны 7 мая 1171 г.) [11. С. 108, 110]. Да іх трэба дадаць і славуты крыж Еўфрасінні Полацкай, зроблены майстрам Лазарам Богшам у 1161 г. Звычайна крыж такой формы называюць патрыяршым ці латарынгскім [10. С. 272]. Аднак Васіль Пуцко давёў, што крыж Еўфрасінні — гэта г. зв. Узвіжальны Крыж: «...тыпалагічныя адзнакі крыжа прападобнае Еўфрасіньні роўна й ягоныя памеры поўнасьцю дазваляюць уважаць яго прызначэньне як узьвіжальнага крыжа» [17. С. 13]. Сама Еўфрасіння называла яго Чэсным Крыжам: «Въ лето 6669 (1161) покладаеть Офросинья честьный кресть…» [18. С. 40; 19. С. 210]. Цікавае і сведчанне аўтара «Аповесці мінулых гадоў» пра Усяслава Полацкага пад 1068 г., калі той сядзеў у порубе ў Кіеве: «В день бо Въздвиженья Всеслав, вздохнув, рече: “О кресте честный! Понеже к тобе веровах, избави мя от рва сего”. Бог же показа силу крестную на показанье земле Русьстей, да не преступають честнаго креста, целовавше его...» [19. С. 153]. Такім чынам, Чэсны і Узвіжальны Крыж — гэта Cвяты Крыж. Звернем увагу на далейшыя словы летапісца аб яго ўласцівасцях: «Понеже велика есть сила крестная: крестомь бо побежени бывають силы бесовьскыя, крест бо князем в бранех пособить, в бранех крестом согражаеми вернии людье побеждають супостаты противныя, крест бо вскоре избавляеть от напастий призывающим его с верою. Ничтоже ся боять беси, токмо креста…» [19. С. 153].
Такім чынам, Святы Крыж з’яўляўся сымбалем перамогі над бесамі і ворагамі і меў спярша толькі рэлігійны сэнс. Аднак яго ўмоўна можна лічыць сымбалем Полацкага княства ў Х — пачатку ХІІ ст., бо ён часта выкарыстоўваўся князямі полацкае дынастыі. Адзначым, што шасціканцовы Святы Крыж быў добра вядомы ў гэты ж час і ў іншых манархіях Еўропы. Паўсюль ён меў бізантыйскі радавод і з цягам часу ператварыўся ў герб (з адметнымі дэталямі) у Венгрыі, Латарынгіі, Польшчы і ВКЛ. Для нас асабліва важна, што ў апошніх краінах заслуга яго геральдызацыі належыць Уладзіславу ІІ Ягайлу, які быў добра знаёмы з праваслаўнай культурай [ёсць усе падставы сцвярджаць, што асабісты герб польскага караля і вялікага князя літоўскага Уладзіслава ІІ Ягайлы, які вядомы пад назвай Бойча: у блакітным полі залаты падвойны крыж, меў у аснове выяву менавіта Святога Крыжа (21. S. 264—265)].
На другім вечавым або рэспубліканскім (20-я ХІІ — 70-я гг. ХІV стст.) этапе на першы план у Полацкай дзяржаве выходзіць сымболіка полацкага епіскапа. Звычайна ўзмацненне ролі веча звязваюць з тым, што ў 1129 г. кіеўскі князь Мсціслаў Уладзіміравіч выслаў полацкіх князёў Давыда, Расціслава, Святаслава і сыноў Барыса Рагвалода Усяслававічаў з жонкамі і дзецьмі ў Бізантыю [3. С. 84]. Сапраўды, гэта паспрыяла палітычнай актывізацыі ў Полацку мясцовага баярства, мяшчанаў і епіскапа. Трэба ўлічваць, што ператварэнне Полацкага княства ў феадальную вечавую рэспубліку пачалося яшчэ ў часы кіравання князя Барыса Рагвалода Усяслававіча (1101—1128). У позняй «Хроніцы Быхаўца» пра гэта згадваецца так: «І валадарачы ў Полацку, [князь Барыс] быў ласкавы да падданых сваіх, і даў ім вольнасці, і дазволіў веча мець, і ў звон званіць, а потым і самім кіраваць, як у Вялікім Ноўгарадзе і Пскове» [23. С. 76—77; 24. С. 180] [паводле Г. Штыхава: «...Полацкую зямлю ў ХІІ—ХІІІ ст. можна лічыць княствам з абмежаванай княжацкай уладай, якое было на шляху да ператварэння ў сярэднявечную рэспубліку...» (24. С. 221)]. Ясна, што пры такім палітычным ладзе фактычным кіраўніком дзяржавы станавіўся полацкі епіскап. Гэты факт знайшоў адлюстраванне ў сфрагістыцы. Так, калі на пячатцы Міны, полацкага епіскапа ў 1105—1116 г. дамінавала выява тэзаіменнага Святога Міны, то на епіскапскай пячатцы Дыянісія († 1183 г.) была змешчана выява Багародзіцы тыпу Знаменіе [2. С. 30, 32]. Думаем, гэта было выклікана якраз падвышэннем палітычнага статусу епіскапа ў Полацку.
На замацаванне вядучай ролі епіскапа ў Полацкай дзяржаве паўплывалі і знешнепалітычныя падзеі — з’яўленне немцаў у Прыбалтыцы і разгром Рурыкавічаў мангола-татарамі ў 1238—1241 гг. Немцы, спачатку купцы і місіянеры, пазней — рыцарства і каланісты, з’яўляюцца на падуладных Полацку прыбалтыйскіх землях у канцы ХІІ ст. Ужо ў пачатку XIII ст. на землях ліваў (Лівоніі) была створана нямецкая тэакратычная дзяржава, на чале якой стаяў рыжскі біскуп Альберт. Заснаванне Рыжскага біскупства (1201—1207) і Ордэну братоў Хрыстовых («Fratres Militіae Christi») (1202—1210) пазнаёміла палачанаў не толькі з узорамі заходнееўрапейскіх палітычных сістэмаў, але з сымболікай і геральдыкай. Больш таго, нельга ігнараваць узаемаўплываў у гэтых сферах.
Сымболіка Рыжскага біскупства насіла рэлігійны характар. Паводле хронікі Генрыха Латыша, на яго сцягу была выява Багародзіцы. Так, апісваючы падзеі 1207 г. па захопу замку селаў, ён адзначыў, што абат Тэадорых і настаяцель Эгельберт: «...усталявалі ў крэпасці харугву Найсвяцейшай Марыі...», у 1208 г. «...харугва Найсвяцейшай Панны была прынесена да ліваў, летаў і тэўтонаў ва Ўнганію, а потым і да ўсіх эстаў і бліжэйшых паганскіх народаў...», а ў 1212 г. лівы, якія здаліся ў замку Дабрэла, «...паднялі харугву Найсвяцейшай Марыі...» [25. С. 101, 106, 145]. Як насамрэч выглядала гэтая харугва дае ўяўленне праца Яна Длугаша «Banderia Prutenorum» з малюнкамі Станіслава Дзюрынка (1448 г.): на белым палотнішчы «...imago sancte Marie virginis gloriose, ut hic apparet...» [26. S. 274—275]. Паводле польскага храніста такая харугва «magistri Livonie ordinis cruciferorum» была захоплена ў бітве з крыжакамі пад Дубкамі ў 1431 г. [26. S. 274]. Калі адкінуць пазней дададзены тэўтонскі чорны крыж у срэбным полі, то атрымаем згаданую вышэй Генрыхам Латышом харугву Найсвяцейшай Панны Марыі. Што да сымболікі рыцарскага Ордэна братоў Хрыстовых, то ў яе аснове ляжалі чырвоныя крыж і меч у срэбным полі: «...Тэадорых... заснаваў нейкае брацтва рыцараў Хрыстовых, якім спадар Папа Інакенці надаў статут храмаўнікоў і знак для нашэння на вопратцы — меч і крыж, загадаўшы быць у падпарадкаванні свайму біскупу...» [25. С. 70]. З-за эмблемы за імі хутка замацавалася назва Ордэну мечаносцаў ці Ордэну братоў па мячы («Schwertbruderorden») [31. С. 8]. Звяртае на сябе ўвагу перавага срэбнага і чырвонага колераў у нямецкай сымболіцы Лівоніі.
Сымболіка Полацкае дзяржавы не рознілася ад сымболікі сваіх новых суседзяў у Лівоніі, бо мела ў аснове тую ж выяву Багародзіцы. Багародзіца тыпу Знаменіе ў Полацку стала спадчыннай, бо прасочваецца пазней на пячатках полацкіх епіскапаў Якава (1309) і Грыгора (1338) [2. С. 33]. Пра тое, што менавіта яна можа прэтэндаваць на званне галоўнага сымбалю Полацкае дзяржавы ў 20-я г. ХІІ — 70-я г. ХІV ст. [спакусліва звязаць полацкую Багародзіцу з той жа выявай, але ўжо на харугве ВКЛ. Паводле аўтараў ХVІ ст. сцяг ВКЛ быў чырвоны, на адным баку з Пагоняй, а на другім — з Багародзіцай (83. С. 16). Неяк звязаны быў з гэтым і стары беларускі рэлігійны гімн Багародзіца. На жаль, праблема пераемнасці полацкіх традыцыяў у ВКЛ пакуль не даследавана. Таксама як і гісторыя сцягоў Беларусі], сведчыць факт, на які ніхто з беларускіх даследнікаў не звярнуў належнай увагі — у грамаце 1338 г. пячатка епіскапа Грыгора прывешана на першым месцы (!), перад пячаткай полацкага князя Глеба. А ў ранейшай грамаце епіскапа Якава да рыжскага біскупа прывешана толькі яго пячатка, а князь Віцень згадваецца як бы між іншым: «...с сыномъ [пры ўсіх тлумачэннях значэння слова «сын» у дачыненні да вялікага князя літоўскага Віценя, высокі палітычны статус полацкага епіскапа не выклікае сумненняў] моимъ с Витенемъ...» [29. № 3]. Відавочна, што ў першай палове ХІV ст. Полацкая дзяржава сапраўды з’яўлялася феадальна-тэакратычнай рэспублікай на чале з епіскапам [27. С. 290] [паводле расійскага гісторыка А. Рукавішнікава, Полацк ужо ў першай палове ХІІІ ст.: «з’яўляўся самакіруючай рэспублікай з яскрава выражанымі рысамі арыстакратычнага кіравання». Цыт. паводле: (24. С. 220—221). На нашу думку, вызначэнне «феадальна-тэакратычная рэспубліка» найбольш адпавядае таму палітычнаму ладу, які склаўся ў Полацку ў вызначаны час (20-я ХІІ — 70-я гг. ХІV стст.)]. Цікава, што ў ВКЛ яшчэ ў ХVІ ст. захоўвалася памяць «о Полоцкой свободности, або Венеции» [24. С. 220].
Полацкі епіскап меў свой двор, канцылярыю, пячатку, рэзідэнцыю (Святую Сафію). Пры гэтым, як можна меркаваць, па назве галоўнага храма Полацкая дзяржава неафіцыйна называлася Домам Святой Сафіі, на ўзор Ноўгарада Вялікага (таксама Дом Святой Сафіі), Пскова (Дом Святой Тройцы) [28. С. 217], Ізборска (Дом Святога Міколы) і Рыжскага біскупства (Дом Найсвяцейшай Панны Марыі [тэрмін «дом» адпавядаў адначасова паняццям: «царква» і «дзяржава». Так, у 1209 г. князь Усевалад перадаў свой горад Герцыке з прылягаючымі землямі «царкве Святой Маці Божай і Панны Марыі» (25. С. 280)]). У грамаце епіскапа Якава пра гэта згадваецца так: «былъ есмь не дома… а ныне есмь на своемь месте оу святое Софье…» [29. № 3].
У святле адзначанага вышэй, полацкіх князёў вечавага ці рэспубліканскага этапу (20-я ХІІ — 70-я гг. ХІV стст.) трэба кваліфікаваць як служылых. У сувязі з гэтым іх паходжанне магло быць розным: мясцовым, смаленскім, літоўскім — усё вызначала ўнутраная палітычная сітуацыя і міжнароднае становішча. Варта адзначыць, што ў крыніцах гэтага часу полацкія князі фігуруюць у множным ліку: «Въ то же лето (1191) ходи князь Ярослав на Лукы, позванъ полотьскою княжьею и полоцяны…» [54. С. 39—40]. Іхная сымболіка была даволі разнастайная і наўрад ці можа прэтэндаваць на званне полацкай дзяржаўнай сымболікі ў гэты час. Аднак яна заслугоўвае ўвагі, бо з яе бярэ пачаткі сымболіка Полацкай дзяржавы наступнага этапу.
У першай палове ХІІІ ст. у Полацку спаборнічаюць за ўладу з мясцовай дынастыяй смаленскія Рурыкавічы. Пасля смерці ў 1216 г. полацкага князя Уладзіміра [Э. Загарульскі лічыць яго сынам полацкага князя Васількі Святаслававіча (14. С. 15—16), а В. Насевіч — сынам полацкага князя Усяслава Васількавіча (30. С. 15)] на княжацкім пасадзе ў Полацку з’яўляюцца смаленскія князі. Паводле найноўшых беларускіх даследаванняў «...у першай чвэрці ХІІІ ст. Полацк і Віцебск прызналі вярхоўную ўладу смаленскага князя Мсціслава Давыдавіча...» [24. С. 229]. У 1229 г. ад імя апошняга быў заключаны мір і падпісана гандлёвая «Праўда» з Рыгай і Гоцкім берагам. Пры гэтым немцам рэкамендавалася: «Тая правда латинескомоу възяти оу Роускои земли оу вълъсти князя смольнеского и оу полотьского князя вълъсти и оу витьбеского князя вълъсти...» [20. С. 20—25]. Полацкім князем, верагодна, быў у той час Святаслаў Мсціслававіч са смаленскіх Рурыкавічаў. Вядома, што ў 1232 г. менавіта ён разам з палачанамі захапіў Смаленск [30. С. 15]. Будучы ўжо смаленскім князем, недзе паміж 1233 і 1240 г., ён заключыў гандлёвае пагадненне з Рыгай «...како то было при моемъ отци при Мьстиславе при Романовици а при моемь брате при Мьстиславе...» [20. С. 13, 17; 32. С. 37—38]. На дамове захавалася ягоная пячатка, дзе былі змешчаны выявы яго тэзаіменных Святых Барыса і Давыда [20. С. 16—17]. Думаем, што яе ж выкарыстоўваў Святаслаў Мсціслававіч і тады, калі быў служылым князем у Полацку.
З княжацкае сфрагістыкі гэтага перыяду варта звярнуць увагу таксама на пломбу з Полацка, дзе на адным баку была змешчана выява князя ў профіль (?) па пас з каронай на галаве (карона заходняга тыпу трохпялёсткавая каралеўская!) і рэгаліямі ў руках, а на другім — трызуб, у якім у сярэдзіне быў чатырохканцовы крыж [13. Табл. І, № 10]. Свецкі характар пломбы дазваляе датаваць яе ХІІІ ст. Як можна меркаваць з апісанняў, менавіта яе знайшлі ў пласце 1240-х гг. [16. С. 514]. Пад 1239 г. полацкім князем згадваецца Брачыслаў [паводле меркавання Э. Загарульскага, бацькам яго быў Васілька з полацкіх Святаслававічаў (14. С. 17)], дачка якога выйшла замуж за князя Аляксандра Неўскага: «Оженися князь Олександръ, сын Ярославль в Новегороде, поя в Полотьске у Брячьслава дчерь…» [14. С. 17; 54. С. 77]. Магчыма, гэта ягоная пячатка. Выглядае на тое, што яна была адной з першых свецкіх княжацкіх пячатак у Полацкай дзяржаве. Цікава, што і князь Аляксандр Неўскі таксама ўжываў пячатку свецкага тыпу, толькі конную [15. С. 69].
Пасля разгрому Рурыкавічаў мангола-татарамі ў 1238—1241 г. на полацкім княжацкім пасадзе з’яўляюцца служылыя літоўскія князі. Прычыну гэтага можна ўбачыць у імкненні палачанаў (літоўскай партыі) пазбыцца татарскай залежнасці, бо па словах летапісца: «Былі тады ўсе князі [рускія] у волі татарскай» [23. С. 45]. Ужо ў 1248 г. полацкім князем становіцца Таўцівіл, выгнаны Міндоўгам з Літвы. Ягоная пячатка невядомая, затое захавалася пячатка іншага літоўскага ўцекача — пскоўскага князя Даўмонта Цімафея. На адным яе баку была выява тэзаіменнага Святога Цімафея, на другім — шасціканцовы Святы Крыж [33. С. 118; 34. № 4. С. 22]. Як бачым, літоўскія служылыя князі на Русі пераймалі мясцовыя сфрагістычныя традыцыі.
У канцы ХІІІ ст. у Полацку і Віцебску зноў узмацняецца ўплыў смаленскіх князёў. У першым сядзеў Канстанцін Бязрукі [да смаленскіх Рурыкавічаў — як сына Расціслава Мсціслававіча — яго адносіць В. Насевіч (30. С. 54, 150). Гэта выглядае праўдападобна, бо, па-першае, ён адназначна не быў сынам Таўцівіла (таго звалі Георгіем [84. S. 73, заўвага 86]), а, па-другое, не мог быць ён і зяцем Аляксандра Неўскага, калі б паходзіў з полацкае дынастыі. Магчыма, гэта яго пячатку знайшлі ў Віцебску і Ноўгарадзе і памылкова аднеслі да ХІІ ст. Паводле І. Цішкіна, на адным яе баку была пагрудная выява Святога Канстанціна ў кароне, а на другім — «...двузубец з перакладзінай, якая злучае зубцы ва ўнутранай яго частцы...» (12. С. 20)], а ў другім — спачатку намеснік смаленскага князя Фёдара Чорнага [гэтым намеснікам Г. Ластоўскі лічыць апошняга віцебскага князя Яраслава Васільевіча, які ў 1318 г. выдаў сваю дачку за Альгерда Гедымінавіча (70. С. 33). Аднак, па-першае, наўрад ці намеснік мог так свабодна распараджацца княствам, па-другое, асоба Яраслава згадваецца толькі ў познім фальсіфікаце і выклікае сумнеў (84. S. 302; 85. С. 53—54)], а потым князь Міхаіл Канстанцінавіч [паводле В. Насевіча ён быў сынам полацкага князя Канстанціна Бязрука (30. С. 68)] [35. С. 64—65]. Цікава, што да вядомай дамовы 1229 г., заключанай ад імя Смаленска, Полацка і Віцебска, былі прывешаны пячаткі менавіта Фёдара Расціслававіча (Чорнага) (1280—1299) і смаленскага ўладыкі Перфірыя [20. С. 53] [пячатка Мсціслава Давыдавіча, смаленскага князя ў 1229 г., мела на сваіх баках тэзаіменных Святога Фёдара і Святых Барыса і Глеба (60. С. 21—22)]. Аналагічныя пячаткі смаленскага князя былі прывешаны да актаў з 1284 г. [20. С. 53—54, 63, 66], што сведчыць аб пацвярджэнні ім дамовы з Рыгай і Гоцкім берагам у канцы ХІІІ ст. [20. С. 54]. Для нас важна, што Полацк і Віцебск зноў выступалі тут разам са Смаленскам, бо словы пра воласці полацкага і віцебскага князёў былі захаваны ў старой грамаце.
У сувязі з гэтым, важнае значэнне набывае сымболіка смаленскіх князёў у канцы ХІІІ ст. А ў ёй адбыліся даволі істотныя змены. Так, на галоўным баку пячаткі князя Фёдара Расціслававіча была змешчана выява лява (леапарда), які ідзе [33. С. 39], а на адвароце — надпіс: «ВЕЛ[и]КОГО КНЯЗ[я] ФЕОДО[ра] ПЕЧ[ать]» [20. С. 53, 63, 66]. Гэта быў ужо новы тып княжацкай пячаткі, дзе выразна бачацца ўплывы заходняй геральдыкі. Паводле А. Лакіера: «Форма льва с расправленными когтями, положение его хвоста, пригнутого к спине, заставляет подозревать иностранное происхождение этой эмблемы» [33. С. 71]. Цікава, што князь Аляксандр Глебавіч, які ў 1297 г. «взя лестью княжение смоленское», карыстаўся пячаткай старога тыпу з выявамі тэзаіменных Святых Аляксандра (коннага) і Глеба (пешага) [20. С. 56, 69]. Ён прыходзіўся пляменнікам згаданаму Фёдару Чорнаму, а ягоны бацька — Глеб Расціслававіч княжыў у Смаленску ў 1270—1277 гг. і карыстаўся пячаткай таксама з тэзаіменнымі Святымі Глебам і Барысам (пешымі) [20. С. 59]. Такім чынам, можна меркаваць, што менавіта князь Фёдар Расціслававіч быў ініцыятарам увядзення новай эмблемы і стварэння для сябе пячаткі такога тыпу. Мабыць, гэта было звязана з афармленнем тытулу вялікага князя смаленскага, які быў ужыты на адваротным яе баку. Пастава лява на ягонай пячатцы сапраўды сведчыць пра заходнія (дацкія ці нямецкія) геральдычныя ўплывы, але адсутнасць тарчы не дазваляе яшчэ гаварыць пра згаданую выяву як пра герб. Гэта была яшчэ дагербавая выява, патэнцыйна гатовая для ператварэння ў герб.
Звернем увагу таксама і на тое, што змяніўся тып пячаткі смаленскіх епіскапаў. Калі ў папярэднікаў уладыкі Перфірыя на пячатках была змешчана выява Багародзіцы Знаменіе [60. С. 21, мал. 2], то ў яго мы бачым толькі вербальныя формулы: «ВЛ[а]Д[ы]КЪ [С]МОЛЕН[ь]СКО[го]», а на адвароце: «П[е]ЧАТ[ь] ПЕРЬФ[ирия]» [20. С. 53]. Думаем, што гэта было не выпадкова. Змена тыпу пячаткі, а таксама яе месца на дакуменце за княжацкай пячаткай добра сведчыць пра высокі, але другасны статус епіскапа ў Вялікім Княстве Смаленскім (ВКС).
На працягу першай паловы ХІV ст. літоўскія князі Гедымінавічы канчаткова замяняюць смаленскіх Рурыкавічаў у Полацку і Віцебску. Адбывалася гэта не на падставе канфліктаў, а праз збліжэнне дзвюх дынастыяў. Мы нават дапускаем думку, што ў Полацкай дзяржаве быў перыяд (сярэдзіна ХІІІ — 20-я гг. ХІV ст.), калі існавала паралельная літоўска-смаленская служылая княжацкая сістэма [87. С. 124]. Аднак недзе ў канцы 30-х гг. ХІV ст. пры вялікім князі літоўскім і рускім Гедыміне яна была разбурана. Так, у 1338 г. у Полацку служылым князем быў ягоны сын Нарымонт Глеб. На ўжо згаданай вышэй грамаце з 1338 г. захавалася ягоная пячатка, дзе на адным баку была змешчана выява вершніка з мечам, а на другім — надпіс: «ПЕЧАТЬ КНЯЖА ГЛЕБОВА» [2. С. 33]. Важна тое, што згаданы вершнік не нёс ніякай полацкай агульнадзяржаўнай ідэі — гэта была ўласная дагербавая эмблема князя [нягледзячы на вялікі ўплыў Гедыміна ў Полацку, апошні захоўваў свой суверэнітэт. Пра гэта сведчыць тое, як ён падзяліў ВКЛ паміж сваімі сынамі. Паводле беларуска-літоўскіх летапісаў, Гедымін вылучыў са сваіх земляў Віленскі, Троцкі, Кернаўскі, Слонімскі, Пінскі, Крэўскі, Наваградскі ўдзелы, пры гэтым асобна падаюцца Жамойцкая, Віцебская і Валынская землі (23. С. 93), а пра Полацк няма і згадкі. У такой сітуацыі выява вершніка на пячатцы полацкага князя Глеба магла быць толькі яго ўласнай эмблемай. Цікава, што розныя даследнікі трактуюць яе або як выяву яго тэзаіменнага Святога Глеба, або як Святога Юр’я, або як прататып гербу Пагоня (15. С. 85; 88. С. 15). На нашу думку, наколькі дазваляе меркаваць якасць ілюстрацыйнага матэрыялу, была гэта свецкая конная выява самога князя Нарымонта Глеба, г. зв. партрэтная пячатка, пра што сведчыць надпіс на адвароце. Блізкі да яе тып выкарыстоўваў унук Гедыміна Карыбут Дзмітры Альгердавіч (1386) (56. С. 237, мал. 1)]. У Віцебску ж, у тым жа годзе, князем быў другі сын Гедыміна Альгерд. Ягонае ўладкаванне там адбывалася на іншых падставах. Як сведчыць «Хроніка Быхаўца», «...князь віцебскі сыноў не меў, толькі дачку, і ён аддаў яе за Альгерда і прыняў яго ў зямлю Віцебскую» [23. С. 93]. Як выглядала ягоная пячатка ў святле найноўшых даследаванняў літоўскага даследніка Э. Рымшы — невядома [69. S. 215].
Адзначым таксама, што ў тым жа 1338 г. вялікі князь смаленскі Іван Аляксандравіч, унук Глебаў, пацвердзіў дагавор з Рыгай «по деда своего докончанью и по старым грамотам докончал есмь по тому докончанью како то брат мой старейший Кедименъ докончалъ и его дети Глебъ и Алкердъ…» [20. С. 69—70]. Гэты запіс, па-першае, тлумачыць, чаму знікаюць смаленскія князі ў Полацку (перавага ВКЛ над ВКС тут відавочная), па-другое, красамоўна сведчыць аб палітычным хаўрусе ВКЛ і ВКС, які склаўся раней — недзе ў 20-я г. ХІV ст., бо ўжо ў 1326 г. сярод паслоў Гедыміна ў Ноўгарад Вялікі згадваецца князь Фёдар Святаслававіч — сын князя мажайскага Святаслава Глебавіча, унук смаленскага князя Глеба Расціслававіча. Паводле расейскага даследніка В. Яніна, хаўрус гэты адкрываў Гедымінавічам шлях на княжацкія кармленні ў Наўгародскай зямлі, якія раней належалі смаленскім князям. Першым жа літоўскім князем у Ноўгарадзе Вялікім быў усё той жа Нарымонт Глеб Гедымінавіч [52. С. 56—57]!
З усяе сымболікі князёў тым ці іншым чынам звязаных са Смаленскам, Полацкам і Віцебскам звяртае на сябе ўвагу геральдызаваная выява лява, бо менавіта ў ёй была закладзена новая (заходняя) ідэя сымбалічнай прэзентацыі дзяржавы. Сама выява была вядома ў розных рускіх землях здаўна і карысталася вялікай папулярнасцю. Пра гэта сведчаць шматлікія помнікі матэрыяльнай культуры ХІІ—ХІІІ стст. Упершыню ж выява лява на шчыце фіксуецца ва Уладзіміра-Суздальскім княстве ў 1234 г. на фасадзе царквы Святога Георгія ў Юр’еве Польскім. Расейскі даследнік А. Сілаеў лічыць нават, што гэты леў «являет собой именно герб Владимирской державы» [36. С. 56—58], аднак гаварыць пра гербы на Русі ў першай палове ХІІІ ст. заўчасна. Выява на шчыце была змешчана таксама на мініятуры з «Фёдараўскага Евангелія» (1321—1327), якое прыпісваецца яраслаўскаму князю Васілю Давыдавічу Грозныя Вочы, унуку ўжо вядомага нам смаленскага князя Фёдара Расціслававіча [36. С. 72—73], што можа сведчыць пра спадчыннасць сымбалю.
Паводле ўкраінскага геральдыста Андрэя Грэчылы, выява лява пасля 1253 г. была ўведзена каралём Данілам Раманавічам і ў Галіцка-Валынскай дзяржаве [37. S. 125]. Праўда, на вядомых пячатках галіцка-валынскіх князёў леў фіксуецца пазней. Так, на пячатцы ананімнага князя, прывешанай да граматы з 1316 г., на яе галоўным баку стаіць рыцар з дзідай у левай руцэ, які правай рукой абапіраецца на тарчу, а на адваротным — выява «...лява, скіраванага ўправа ад гледача» [38. Nr 6. S. 101—103]. На другой пячатцы Юр’я, караля Русі і князя Уладзімірскага, прывешанай да актаў з 1316, 1325, 1327, 1334 і 1335 гг., на галоўным баку была выява караля на стальцы з каронай на галаве і з ляскай у правай руцэ, надпіс у атоку: «+ S’[igillum] · DOMINI · GEORGI · REGIS · RUSIE», а на адваротным — рыцар збройны на кані са сцяжком у правай руцэ, левай рукой трымае «...трохкутную тарчу з выявай лява», надпіс у атоку: «+ S’ · DOMINI · GEORGI · DUCIS · LADIMERIE» [38. Nr 7. S. 127—128]. Даследнікі лічаць, што г. зв. ананімная пячатка магла належаць Ляву Юр’евічу, а другая — ягонаму бацьку Юрыю Львовічу [38. Nr 6. S. 103; Nr 7. S. 129]. Аднак, калі ўлічыць, што і першая, і другая пячаткі прывешаны разам да дакументу з 1316 г., а сам ён быў выдадзены ад імя Андрэя і Лява Юр’евічаў з-за іх малога ўзросту [40. S. 250, заўвага 1025], то атрыбутацыя пячатак будзе іншая. Першая «ананімная» належала дзеду братоў князю Ляву Данілавічу († 1299/1300 г.) [вядомы таксама згадкі пра яго пячатку з «Зубам» — княжацкім знакам-кляйном (62. С. 32)], а другая — іхнаму бацьку князю Юр’ю Львовічу († 1308 г.) [38. Nr 6. S. 103]. Пасля смерці апошніх Раманавічаў другая пячатка ад Андрэя перайшла ў спадчыну і выкарыстоўвалася галіцка-валынскім князем Баляславам Юр’ем Трайдзенавічам з мазавецкіх Пястаў [38. Nr 6. S. 104]. Пасля смерці апошняга без нашчадкаў Галіцка-Валынскае княства было падзелена паміж Польшчай, Венгрыяй і ВКЛ, пры гэтым выява лява выкарыстоўвалася на «рускіх манетах», бітых у Львове ў 50—70-я гг. ХІV ст. польскімі і венгерскімі каралямі Казімерам Вялікім і Людвікам Андэгавенам, а таксама з 1372 г. — Уладзіславам Апольскім [21. S. 204; 37. S. 124; 90. S. 230—231]. Герб з выявай узнятага лява быў змешчаны і на маестатавай (троннай) пячатцы апошняга з тытулам князя Апольскага, Вялюньскага і Рускага (1372—1378) [89].
З прыведзеных прыкладаў вынікае, што ў разгляданы час (канец ХІІІ — другая палова ХІV ст.) выява набывае такую рысу, як спадчыннасць. Ёй карыстаюцца прадстаўнікі ўладзіміра-суздальскіх, смаленска-полацкіх ці галіцка-валынскіх Рурыкавічаў, а пасля іх (у Галіцка-Валынскім княстве) — прадстаўнікі мазавецкіх і польскіх Пястаў ці венгерскіх Андэгавенаў. Спадчыннасць — адная з галоўных рысаў працэсу геральдызацыі або ператварэння пэўнай выявы ці эмблемы ў герб. Пакладзены на тарчу леў паступова ператвараецца ў сапраўдны (дынастычны, зямельны, дзяржаўны) герб Русі.
Характэрна тое, што ў другой палове — канцы ХІV ст. выяву лява пачынаюць ужываць і тыя Гедымінавічы, якія асядаюць на Русі. Першым гэта зрабіў луцкі князь Любарт Дзмітры Гедымінавіч (каля 1366 г.) [49. S. 255, fig. 305]. Як можна меркаваць, выява лява, які ідзе, на ягонай пячатцы сымбалічна падкрэслівала пераемнасць улады з галіцка-валынскімі Рурыкавічамі і замацоўвала правы на луцка-ўладзімірскую частку Галіцка-Валынскага княства. Гэта сведчыць пра тое, што леў дакладна ўспрымаўся ў той час як дынастычна-зямельны і дзяржаўны сымбаль.
З пачатку 80-х гг. ХІV ст. выява вядома як дзяржаўны сымбаль Полацка. Звязана гэта было са спробай абвяшчэння Вялікага Княства Рускага з цэнтрам у Полацку ці, дакладней, Вялікага Княства Полацкага (ВКП). Ідэя стварэння апошняга належала князю Андрэю Альгердавічу [не маюць рацыі тыя беларускія даследнікі, якія гавораць аб прэтэнзіях князя Андрэя Альгердавіча на сталец ВКЛ (30. С. 126; 35. С. 77). Больш блізкім да ісціны быў М. Ермаловіч (72. С. 72). На наш погляд, як рэалізацыю ідэі ВКП трэба разглядаць існаванне ў 1432—1435 гг. Вялікага Княства Рускага з цэнтрам у Полацку (35. С. 96—99)]. Першы раз ён згадваецца ў 1342 г., калі бацька па просьбе пскавічоў пасадзіў яго служылым князем у Пскове [39. S. 67]. З 1349 па 1387 г. ён быў князем полацкім. Дзейнасць яго на полацкім пасадзе можна падзяліць на два этапы — да смерці бацькі ў 1377 г. і пасля яе. На першым этапе ў 1349—1377 г., як служылы полацкі князь, Андрэй дзейнічаў у рамках палітыкі бацькі — вялікага князя літоўскага Альгерда. Пасля яго смерці і прыходу да ўлады ў ВКЛ зводнага брата Ягайлы Якава, князь Андрэй Альгердавіч не падпарадкаваўся яму, а зрабіў спробу ператварыць Полацк у самастойнае Вялікае княства. Пра гэта сведчыць выкарыстанне ім і ягонай жонкай у 80-я г. ХІV ст. тытулу вялікага князя [«Се аз княз велики Андрей Олгердович полоцко...» (1381) (29. С. 43, № 6), «ПЕЧ[а]ТЬ КНЯГИНИ ВЕЛИКО[й] АНЬДРЕЕВЪ ОЛ...» (1387—1389) (55. С. 133, № 2). На полацкім Евангеллі ХІІ ст. з троіцкага манастыра: «А се яз великий князь Андреи Полацкии...» (75. С. 97). А ў леннай грамаце лівонскаму магістру ад 9 кастрычніка 1385 г. гаворыцца аб Полацкім каралеўстве (29. С. 45, № 8)], незалежная замежная палітыка, біццё ўласнай манеты.
Манеты вялікага князя Андрэя Альгердавіча Полацкага мелі на аверсе княжацкае кляйно накшталт літары «Ю», а на рэверсе — лява, які ідзе, з ліліяй над ім [42. P. 25, Nr 21:21; 21. S. 139, 145] [доўгі час гэтыя манеты былі або не атрыбутаваны (47. С. 20), або прыпісваліся смаленскаму князю Юрыю Святаслававічу (43. Р. 29; 44. S. 160—161, заўвага 80). Апошняе рабілася на падставе таго, што клейнавы знак разумелі як кірылічную літару «Ю» — «Юры», а адсюль выводзілі імя Юрыя Святаслававіча. У спалучэнні з пададзеным вышэй фактам выкарыстання Фёдарам Расціслававічам на сваёй пячатцы выявы лява падобная інтэрпрэтацыя рабіла згаданыя манеты смаленскімі. Праўда, польскі даследнік Р. Керсноўскі, які ў цэлым падтрымаў такое меркаванне, тым не менш, адзначыў: «Pogl№d ten wуdaje siк trafny, chociaї i on nie wzjaњnia, dlaczego ksi№їк smoleсski biі monetк rуїni№c№ siк tak bardzo od typowych w tym czasie monet ruskich, i to zarуwno pod wzglкdem ich stempli, jak teї techniki menniczej oraz wagi» (44. S. 161). Думаецца, Юры Святаслававіч не мог біць сваю манету ў Смаленску ўвогуле. Бо першы раз ён стаў смаленскім князем пасля разгрому смаленцаў на рацэ Вехры і смерці бацькі ў 1386 г., дзякуючы вялікаму князю Скіргайлу, які «пасадзіў яго на вялікім княжанні смаленскім, бо дачка старэйшай сястры Скіргайлавай была замужам за князем Юрыем» (23. C. 108). У тым жа годзе 20 траўня Юры Святаслававіч склаў прысягу на вернасць каралю польскаму Ўладзіславу Ягайлу і вялікаму князю літоўскаму Скіргайлу, а 16 верасня падпісаў з імі саюз (45. S. 460). І хоць ён захаваў тытул «Мы Юрьи Святьславичь кнзь великий Смоленьский...» (20. C. 72), першыя ж спробы праводзіць нейкую самастойную палітыку прывялі да зняцця яго ў 1394 г. са смаленскага пасаду і пераводу ў Рослаўль. У 1401 г. Юры пры дапамозе цесця Алега Іванавіча Разанскага захапіў Смаленск і другі раз стаў там князем, але пратрымаўся, пад сталым ціскам Вітаўта, толькі тры гады. У 1404 г. Вялікае Княства Смаленскае было зноў далучана да ВКЛ (45. S. 460). Увесь час Юры дзейнічае не як самастойны гаспадар, а як князь, залежны або ад князя Скіргайлы Івана, або ад вялікага князя разанскага Алега, таму ён не мог біць манету ні ў 1386—1394, ні ў 1401—1404 г. У сваю чаргу характэрна, што менавіта Скіргайла біў сваю манету з лявом (гл. ніжэй), у той час як Алег Разанскі карыстаўся джучыдскімі дырхемамі, якія ён толькі пазначаў сваім княжацкім знакам (59. C. 99, табл. ІV, 16:16)]. Кляйно «Ю» з’яўлялася ўласным княжацкім знакам Андрэя Альгердавіча [смаленскія Рурыкавічы карысталіся зусім іншымі клейнамі. Так, на пячатцы брата Юрыя Святаслававіча князя Івана, дзяржаўцы порхаўскага ў 1412—1442 г. (45. S. 391—392), прывешанай да акту з 1422 г., была выява знаку накшталт літары «Ж» (46. S. 78, Nr 87). У сувязі з гэтым узнікае пытанне: ці не належала пломба з Віцебска, дзе на адным баку быў падобны клейнавы знак накшталт літары «Ж», а на другім — выява Святога Пятра (16. C. 514; 13. Табл. 1, № 14), іхнаму бацьку, вялікаму князю смаленскаму Святаславу Іванавічу (1359—1386)?]. Даволі блізкую аналогію з ім мае асабістае кляйно князя Івана Андрэевіча на пячатцы з дакументу 1431 г.: два колы, злучаныя пасярэдзіне крыжам [41. S. 697, tabl. II, Nr 12]. Як «унука Альгерда» яго можна атаясаміць толькі з сынам Андрэя Полацкага Іванам, намеснікам пскоўскім у 1389—1399 гг. († пасля 1437 г.) [39. S. 73; 45. S. 336] [зазначу, што род Андрэя Альгердавіча заслугоўвае сур’ёзнага генеалагічнага даследавання. Выснову Ю. Вольфа пра тое, што ён згас на сынах Міхайле († 1385 г.), Сямёне († 1387 г.), Іване († пасля 1437 г.) і ўнуку Аляксандру Іванавічу († 1442 г.) (45. S. 336), апошнім часам паставіў пад сумнеў Я. Тэнгоўскі (39. S. 73)]. Цікава, што ў час намесніцтва ягонага сына Аляксандра (1439—1442), у Пскове б’юцца манеты з лявом на рэверсе. Пазней ён ператворыцца ў барса — дзяржаўную эмблему «Гаспадарства Пскоўскага» [33. С. 101, табл. ХІV, мал. 2].
Характэрным ёсць спалучэнне на рэверсе полацкае манеты лява з геральдычнай ліліяй. Апошняя не выпадковая выява, бо пазней паўтараецца на двух тыпах манет, якія вялікі князь літоўскі Вітаўт біў для Полацка й Смаленска пасля іх далучэння да ВКЛ (гл. ніжэй). Я. Іванаўскас і Р. Дачыс звязваюць выяву ліліі ў полацкай эмблеме з сымбалем Святое Марыі [42. Р. 24—25]. Паводле ж З. Пеха «...jest to symbol na tyle wieloznaczny, їe zaproponowana interpretacja budzi powaїne w№tpliwoњci, zwіaszcza, gdy uwzglкdnimy miкsce umieszczenia lilii» [21. S. 145]. Сумневы знікаюць, калі бачыць у выяве з манеты князя Андрэя Альгердавіча спалучэнне зямельнае сымболікі Русі з выявай Багародзіцы, якая вышэй адзначана на пячатках полацкіх епіскапаў. Толькі апошняя падавалася ў выглядзе ліліі над лявом [як гіпотэзу можам выказаць думку, што лілія магла быць запазычана яшчэ полацкімі князямі са сфрагістыкі заходнепаморскіх князёў. Адметна, што лілію ўжывалі на сваіх пячатках князі Казімер І (†1180 г.) і ягоны пляменнік Казімер ІІ (†1219/1220 г.) (50. S. 154). Праз Святохну, дачку Казімера І (51. S. 219—220), і ейнага сына Уладзіміра лілія магла ўвайсці ў сымбалі полацкіх князёў. У сваю чаргу, леў тады цалкам мог быць запазычаны з геральдыкі дацкіх каралёў, з якімі ў Рагвалодавічаў менавіта ў другой палове ХІІ — пачатку ХІІІ ст. былі шчыльныя дынастычныя сувязі (71. C. 12). На гэта ўказваюць падобныя геральдычныя рысы, толькі ў адрозненне ад дацкіх манархаў, у гербе якіх былі тры лявы ці леапарды ў пас, Рагвалодавічы пакінулі аднаго]. Магчыма і яшчэ адное тлумачэнне ліліі — геральдычнае. Яна была ўведзена, каб адрозніць полацкага лява ад смаленскага, бо ў геральдыцы не магло быць цалкам ідэнтычных выяваў. Пра гэта сведчаць пячаткі з лявом Ноўгарада Вялікага з граматаў 1426 і 1461 г. На першай з іх пад галавой лява змешчаны крыж [А. Лакіер патлумачыў яго так: «между головой и шеей видна верёвка в виде узды» (33. C. 99). Наўрад ці з гэтым можна пагадзіцца. Хутчэй за ўсё, наўгародскі леў павінен быў трымаць крыж або меч у лапе], а на другой — над лявом — дзве васьмікутныя зорачкі [33. C. 99, табл. ХІІ, мал. 8—9]. Дадатковыя элементы адрознівалі наўгародскага лява («лютого зверя») ад полацкага і смаленскага.
На думку літоўскага й амерыканскага даследнікаў Я. Іванаўскаса і Р. Дачыса, полацкую манету князь Андрэй Альгердавіч біў у 1398—1399 гг. [42. P. 25]. Аднак факты ягонай палітычнай біяграфіі прымушаюць усумніцца ў гэтым. У 1387 г. Андрэй трапляе ў палон да караля Ўладзіслава Ягайлы [паводле Пскоўскага летапісу: «...князя Андрея Олгердовича князь Скиригаило, брат его, поима перелестию в Полотске» (53. С. 29)], у якога ён знаходзіўся ў зняволенні ў замку Хэнціны (Польшча) да 1394 г. У тым жа годзе ён быў вызвалены і згадваецца ў Ноўгарадзе Вялікім як пскоўскі князь [пскоўскі летапісец запісаў: «Того же месяца [липеня 1394 г.] князь велики Ондрей и Олгердович приехал из Литвы от братьа, из нятвы, въ 18 день» (53. С. 107). А ў Наўгародскім летапісе адзначана: «Прииха князь Андрей со пьсковьскыми послы…» (54. С. 387)], а ў 1399 г. — гіне ў бітве на рацэ Ворскла [39. S. 69—70]. Ясна, што ў часы кіравання вялікага князя літоўскага Вітаўта (з 1394 па 1399 г.) ніякай манеты ў Полацку Андрэй Альгердавіч біць не мог, бо ўжо ў 1396 г. там сядзеў Вітаўтаў намеснік Манцігірд [55. С. 136; 61. S. 78]. Таму застаецца перыяд з 1377 па 1387 г., дакладней — з 1381 г., калі князь Андрэй Альгердавіч імкнуўся захаваць самастойнасць Полацку ў хаўрусе з Масквой, Смаленскам і Лівонскім ордэнам.
Варта адзначыць, што 23 красавіка 1387 г. Полацкае й Менскае княствы разам з Троцкім былі нададзены Уладзіславам Ягайлам брату Скіргайлу Івану [29. C. 50—51, № 10]. 18 чэрвеня таго ж году ў Лідзе Скіргайла Іван, князь літоўскі, пан троцкі й полацкі, выдаў свой дакумент, да якога прывесіў уласную пячатку з выявай збройнага рыцара на кані з дзідай у правай руцэ і тарчай — у левай. На тарчы ж быў змешчаны ўзняты леў [48. S. 14, Nr 18; 56. C. 239, мал. 2]. Ён жа біў сваю манету, дзе на аверсе быў ягоны ўласны клейнавы знак — крыж [на найстарэйшай пячатцы Скіргайлы Івана, прывешанай да дакументу з 1380 г., быў змешчаны просты (геральдычны?) крыж, які М. Гумоўскі памылкова назваў крыжам Святога Андрэя (41. S. 713, tabl. III, 24)], а на рэверсе — леў улева з выгнутай назад галавой [42. P. 30, Nr 20:20; 59. C. 100, табл. ІV, мал. 17:17]. Я. Іванаўскас і Р. Дачыс лічаць, што, будучы намеснікам караля Уладзіслава Ягайлы ў ВКЛ і князем у Троках і Полацку, Скіргайла не мог біць сваю манету, а таму згаданы экземпляр паходзіў з 1395—1397 гг., калі ён быў князем у Кіеве [42. P. 25; 56. P. 36]. Нельга з гэтым пагадзіцца, бо даказана, што, па-першае, статус Скіргайлы Івана ў ВКЛ быў даволі высокі і дазваляў яму мець такую прэрагатыву, як біццё манеты, па-другое, ён памёр у 1394 г. [39. S. 103; 58. S. 126—127]. У сувязі з гэтым, трэба прызнаць, што манета з лявом білася ім у прамежак з 1387 па 1394 г., менавіта тады, калі ён з’яўляўся і князем полацкім, бо згаданая выява магла адносіцца толькі да Полацка (Русі). Пра гэта сведчыць той факт, што, калі ў 1394 г. Полацк адышоў ад Скіргайлы Івана, была зменена і пячатка. Да дакументу ад 18 лютага 1394 г., дзе ён разам з братамі бярэ на парукі Андрэя Полацкага, была прывешана новая ягоная пячатка, на якой быў вершнік з дзідай-сцяжком і тарчай. На сцяжку быў змешчаны просты крыж — уласны знак князя, а на тарчы — замест лява — падвойны крыж Ягайлы [41. S. 713—714; 56. C. 240—241, мал. 3; 4:3]. Важна, што ўлада Скіргайлы Івана пасля 1387 г. распаўсюджвалася і на Менскае княства. У свой час (1349) з апошняга было вылучана для былога вялікага князя літоўскага Яўнута Івана Гедымінавіча Заслаўе [30. C. 94]. На пячатцы з дакументаў 1386 і 1398 г. ягонага сына князя Міхайлы Яўнутавіча Заслаўскага была выява: «...lwa wspiкtego z podniesionemi 2 іapami...» [41. S. 708]. Такім чынам, леў фіксуецца на пячатках і манетах Гедымінавічаў, звязаных непасрэдна з Полацкай (Менскай, Заслаўскай) зямлёй.
Звернем увагу таксама на тое, што і польскі кароль Уладзіслаў ІІ Ягайла карыстаўся гербам Русі (той яе часткі, якая ўваходзіла ў склад Польскага каралеўства), толькі ў адрозненне ад лява Скіргайлы, той леў уздымаўся на скалу. На яго ж «рускай манеце», якая білася ў Львове ў 1388—1394, 1394—1400 і 1401—1414 гг., быў проста ўзняты леў [21. S. 45, 122, 205—206; 90. S. 231]. Адначасова, як найвышэйшы князь літоўскі і рускі, Ягайла біў манету для рускіх земляў ВКЛ з выявай лява [42. P. 15, Nr 1:1, 2:2; 21. S. 137—138, 139—141]. Я. Іванаўскас і Р. Дачыс датуюць яе 1386 г., аднак так званая «пляцёнка» над лявом сведчыць пра выраб такой манеты хутчэй пасля трагічнай бітвы з татарамі на рацэ Ворскла ў 1399 г. У гэты ж самы час (1389—1425) выява лява («барса») з «пляцёнкамі» выкарыстоўваецца на манетах вялікага князя маскоўскага Васіля Дзмітравіча, што расейскі даследнік Г. Фёдараў-Давыдаў звязвае з яго «общерусскими притязаниями» [63. С. 37—39, № 178—190; с. 134]. Хутчэй за ўсё, лява трэба звязваць з яго агульнарускім характарам, бо «пляцёнкі» сведчаць як раз аб татарскіх прэтэнзіях на ўсю Русь — як Літоўскую, так і Маскоўскую. Сапраўды, выкарыстанне лява ў розных варыянтах у Галіцка-Валынскім княстве, Смаленску, Полацку, Ноўгарадзе Вялікім, Пскове, Маскве сведчыць, што ён з’яўляўся ў другой палове ХІV — першай палове ХV ст. агульнапрынятым сымбалем Русі.
Яшчэ больш яскрава гэта пацвярджаюць манеты, якія біў для Полацка і Смаленска вялікі князь літоўскі Вітаўт Аляксандр. Першая з іх захоўвала на рэверсе выяву лява з ліліяй, а на аверсе — замест знаку Андрэя Альгердавіча — Вітаўтавы Калюмны. Другая на аверсе мела тыя ж Калюмны, а на рэверсе — два лявы, якія тут геральдычна правільна падаюцца як леапарды, адзін над другім, пры гэтым над верхнім зноў была змешчана лілія [42. Р. 24, Nr 15:15, 16:16; 21. S. 144—145]. Паводле Я. Іванаўскаса і Р. Дачыса яны біліся ў 1399—1401 і 1398—1399 гг. адпаведна. Аднак першая манета Вітаўта ўяўляла сабой перабітую яго знакам полацкую манету Андрэя Альгердавіча, пра што сведчаць іх ідэнтычныя рэверсы. У сувязі з гэтым, яна магла прадукавацца і раней — у 1394—1396 гг. У 1396 г. «князь литовскои Витовътъ Кестоуитьевичь взя Смоленескъ перелестью, и наместники посади» [53. C. 108]. У гэты час (1396—1399) была выпушчана другая манета з двума леапардамі, бо відавочна, што выява на ёй утварылася шляхам спалучэння полацкага і смаленскага лявоў. Пасля паразы на рацэ Ворскла Вітаўт, як і Ягайла, вымушаны быў біць манеты з «пляцёнкай» над лявом [42. P. 23, Nr 12:12, 13:13]. Пасля гэтага Вітаўт ужо не вяртаецца да лявоў ці леапардаў: на манетах бітых для Полацка з 1401 г. на аверсе захоўваюцца Калюмны, а на рэверсе змяшчаецца вершнік з ліліямі над і пад ім [42. P. 23, Nr 14:14; 21. S. 144] [у сваім меркаванні пра тое, што гэтая манета білася для Полацка мы зыходзім з ідэнтычнага спосабу выканання Калюмнаў на ўсіх полацкіх і полацка-смаленскіх манетах (на гэта першы звярнуў увагу З. Пех [21. S. 145]), а таксама — з факту спалучэння ліліяў з вершнікам (Пагоняй). У сувязі з гэтым, трэба адзначыць, што Калюмны як Печать Полоцкая на вялікай пячатцы Івана Грознага з 1577 г. з’явіліся менавіта дзякуючы выкарыстанню іх на старых полацкіх манетах, а не толькі на манетах апошніх Ягайлавічаў — Жыгімонта Старога і Жыгімонта Аўгуста, як мяркуе польскі даследнік Г. Граля (81. S. 129—130)]. З аднаго боку, гэта было звязана з цэнтралізатарскімі памкненнямі Вітаўта і уніфікацыяй выяваў на манетах у рамках яго грашовай рэформы ў ВКЛ. З іншага боку, страта Смаленска пасля 1399 г. прывяла да таго, што для яго быў створаны асобны новы герб з выявай мядзведзя, які ідзе. Упершыню такі герб Смаленска фіксуецца на гербавай пячатцы Вітаўта з 1401 г. [21. S. 93—94]. Спачатку гэта герб-прэтэнзія, бо Смаленск быў вернуты ў склад ВКЛ толькі ў 1404 г.: «...переветнице предаша град Смолнескъ князю Витовту Литовъскому» [54. C. 398]. Чаму менавіта выява мядзведзя абрана ў якасці смаленскага сымбалю — цяжка сказаць. Але, безумоўна, такі рэзкі адыход ад традыцыйнай «рускай» эмблемы лява быў выкліканы важкімі прычынамі. На нашу думку, тут пэўную ролю згуляў як татарскі фактар, так і тое, што лява выкарыстоўваў палітычны канкурэнт Вітаўта — ягоны зяць вялікі князь Васіль Дзмітравіч Маскоўскі. У такой сітуацыі выбар мясцовага «цара лясоў» у якасці новай «рускай» (у згаданым выпадку — смаленскай) выявы было для Вітаўтавых герольдаў справай тэхнічнай [выкажам гіпотэзу, што выява мядзведзя была падказана герольдам Вітаўта падабенствам двух лацінскіх словаў: «Russia» і «Ursus» (мядзведзь) ці «Ursa» (мядзведзіца)]. Аднак галоўнай прычынай адмовы ад лявоў была страта як Полацкам (ВКП), так і Смаленскам (ВКС) сваёй самастойнасці і іх уваход у склад ВКЛ. У сувязі з гэтым, выснова польскага даследніка З. Пеха, што: «Пасля згаданага адносна кароткага нумізматычнага эпізоду, леў знікае са складу патэнцыйных сымбаляў улады» вялікіх князёў літоўскіх [21. S. 145], не зусім дакладная. Леў ці леапард у ВКЛ для Вітаўта не з’яўляўся «патэнцыйным» сымбалем, а наадварот — ад яго ён імкнуўся пазбавіцца ці лепей — замяніць, што ў рэшце рэшт і было зроблена.
Пра гэта сведчыць полацкая пячатка, якую беспадстаўна лічаць найбольш старажытнай гарадской пячаткай. Упершыню яна фіксуецца на дакуменце 1396 г. (на першым месцы!), да якога была прыкладзена разам з пячаткай Вітаўтавага полацкага намесніка Манцігірда. Яна не мела ніякіх выяваў, а толькі вербальную формулу: «ПЕЧАТЬ ПОЛОЦЬКАЯ И С[ве]ТОЕ СОФЬИ» [55. C. 136, 139—140, мал. 4, 11]. Праўдападобна, гэта была менавіта полацкая дзяржаўная пячатка, а не пячатка гораду [гарадская пячатка была б з надпісам: «Печать Полоцка» або «Печать города (места) Полоцкого». Ды і на сапраўднай гарадской пячатцы не было б сэнсу пазначаць: «Святой Софии». Затое на дзяржаўнай пячатцы лагічна было змяшчэнне поўнай назвы Полацкай дзяржавы — Дому Святой Сафіі. Характэрнай ёсць і найбольш старажытная гарадская пячатка Віцебска. На ёй былі словы: «+ ПЕЧАТЬ ВИТЕБЬСКАЯ ВСЕГО ГОРОДА» (91. С. 264)]. Спалучэнне словаў «пячатка полацкая» і «Святой Сафіі» адпавядала спалучэнню лява і ліліі на манетах. У такой форме яна пратрымалася ва ўжыванні даволі доўга — па канец ХV ст., а ў 70-я гг. гэтага ж стагоддзя нават абнаўлялася [55. С. 141]. Няма сумневу, што ў такой форме палачане імкнуліся падкрэсліць сваю былую самастойнасць і аўтаномнасць у ВКЛ. Апошняя забяспечвалася спецыяльным земскім прывілеем, атрыманым ад Вітаўта [92. S. 5—6].
Больш адметна гэта відаць на пячатках полацкіх епіскапаў, роля якіх у Полацку ў канцы ХІV — пачатку ХV ст. пры вялікакняжацкіх намесніках істотна знізілася [55. C. 141]. Нягледзячы на новы архіепіскапскі тытул (з 1392 г.) рэальны палітычны статус полацкіх епіскапаў упаў, што знайшло адлюстраванне ў іх сфрагістыцы. Так, на пячатцы Сямёна Старога з 40-х гг. ХV ст. замест выявы Багародзіцы Знаменіе быў змешчаны надпіс: «М[и]Л[ос]ТЬЮ Б[о]ЖІЕЮ СЕМИОНЪ ВЛАДЫКА ПОЛОЧЬКИІ» [55. C. 142, мал. 14]. Толькі архіепіскап Каліст паспрабаваў аднавіць былы ўплыў. У 1459 г. ён, як піша А. Харашкевіч: «выступил в качестве равноправной с полоцким наместником и “поспольством” силы. Вместе с ними … снабдил полоцких послов в Ригу … своей верительной грамотой» [55. C. 141]. На ягоных пячатках з 1458—1459 гг. таксама не было Багародзіцы, але быў змешчаны надпіс, які паўтараў формулу з пячатак полацкіх епіскапаў часоў незалежнасці: «М[и]Л[ос]ТЪЕЮ Б[о]ЖЬЕЮ КАЛИСТЬ ЕП[иско]ПЪ ПОЛОЧКИІ» [55. C. 142, мал. 15]. Такая палітычная актыўнасць і амбіцыі Каліста былі заўважаны — ён быў заменены Сямёнам, які рэзка змяніў тып сваёй пячаткі. У цэнтры яе была змешчана манаграма яго імя «СЕМІОН» і надпіс у атоку: «+ М[и]Л[ос]ТЬЮ Б[о]ЖЬЕЮ ВЛ[а]Д[ы]КА ПОЛ[о]ЧКІ» [55. C. 142, мал. 16; 66. C. 29—30, фота 11]. Нельга пагадзіцца з А. Харашкевіч, што змена тыпу пячаткі была выклікана толькі жаданнем Сямёна адрозніць яе ад пячаткі Сямёна Старога [55. C. 142]. Насамрэч гэта быў вынік паразы палітычнай праграмы полацкага архіепіскапа-«сепаратыста» Каліста ў дачыненнях з цэнтральнымі ўладамі ВКЛ [полацкім намеснікам у 1458—1459 г. быў Пётр Манцігірдавіч (55. С. 138; 63. S. 91). Магчыма, ён спрыяў полацкаму архіепіскапу Калісту, што прывяло да замены яго Алехнам Судзімонтавічам, які «byі bliski» вялікаму князю літоўскаму Казімеру Ягайлавічу (63. S. 99). Пэўна тое, што Алехна ў Полацку замацаваў пазіцыі цэнтральнай улады].
Такім чынам, пачынаючы з канца ХІV па канец ХV ст. у новых палітычных умовах, калі ў Полацку з’яўляюцца намеснікі Вітаўта, выява лява і ліліі набывае вербальную форму, а пазней — у пачатку ХVІ ст. з утварэннем Полацкага ваяводства — саступае месца новым сымбалям [гербам Полацкага ваяводства ВКЛ, якое было створана ў пачатку ХVІ ст., быў залаты алень, які ідзе ў чырвоным полі (64. С. 63). Колеры дадзены паводле: (76. S. 238)]. У сувязі з гэтым, лявы маглі выкарыстоўвацца толькі ў якасці сымбаляў «апазіцыйных» вялікаму князю Вітаўту.
Менавіта ў такім кантэксце трэба разглядаць іх з’яўленне ў «Хроніцы Канстанцкага сабору 1414—1418 гг.», якая была напісана Ульрыхам Рыхенталем у
20-я гг. ХV ст. Гэтая крыніца адлюстравала завяршэнне працэсу геральдызацыі лявоў або іх ператварэння ў герб: тарча падзелена на дзве часткі, у верхняй залатой — блакітны леў, у ніжняй блакітнай — залаты леў [67. S. 137] [на жаль, як арыгінал «Хронікі Канстанцкага сабору 1414—1418 гг.», так і яе факсімільнае выданне нам у Горадні засталося недаступнае, таму тут мы падаем расфарбаваны малюнак з працы Ф. Пекасіньскага]. Надпіс: «Von dem durchleuchti, fursten herczog R(F)odur von Schmolenczgei in rotten Reussen» сведчыў, што з такім гербам прыбыў у Канстанц Фёдар Юр’евіч «са Смаленска ў чырвонай Русі» [68. С. 52]. Быў гэта сын ужо вядомага нам смаленскага князя Юр’я Святаслававіча [60. С. 78; 68. С. 52]. Ён прыехаў на сабор у Канстанц з Ноўгарада, дзе да 1412 г. быў служылым князем. Пры гэтым ягоны ад’езд на Захад быў выкліканы пагрозай Вітаўта распачаць вайну з Ноўгарадам, бо сярод прэтэнзій вялікага князя літоўскага да апошняга было тое, што: «нашего ворога Юрьева Святославлича сына Федора приняле есте» [54. С. 404]. У выніку, як піша наўгародскі летапісец: «И князь Федоръ рече новгородцомъ: “о мне с Витовтом нелюбья не держите”; отъиха в Немце» [54. С. 404]. Важна, што спачатку князь Фёдар Юр’евіч падаў як свой герб менавіта Вітаўтавых полацка-смаленскіх лявоў, што сведчыла пра яго прэтэнзіі на страчаную «чырвоную Русь». Аднак прысутнасць у Канстанцы паслоў Вітаўта і найперш таямнічага князя Паўла [паводле «Хронікі»: «herczog Pauls von rechten Reussen ist vnde herczog Wittolten» карыстаўся гербам: у блакітным полі палова срэбнага лява, якая выходзіць з чырвонага полымя (67. S. 136). Асоба не ідэнтыфікавана] прымусіла яго адмовіцца ад згаданай вышэй сымболікі і тутулу. Герольдамі імператара Святой Рымскай імперыі Жыгімонта для Фёдара быў створаны адмысловы новы герб: тарча падзелена на чатыры часткі. У першай і чацвёртай у чырвоным полі — срэбны геральдычны крыж; у другой і трэцяй — у блакітным полі задняя палова залатога лява, на якой сядзіць срэбны арол, што дзяўбе яго крывавыя вантробы. Быў удакладнены і тытул: «herczog Fedur von weisen Reussen vnnd herr czu Schmolenczgi» [67. S. 142; 74. S. 57]. Як лічыць А. Белы, князь Фёдар быў у Канстанцы прадстаўніком ад «белай Русі» (Ноўгарада) і Смаленска [68. С. 53]. Аднак лепш яго назваць толькі прэтэндэнтам на гэтыя землі, пра што сведчыў ягоны новы герб. Геральдычны крыж (крыж Святога Юр’я) у 1-й і 4-й частках быў гербам Ноўгарада Вялікага («белай Русі»). Упершыню ў такой якасці ён фіксуецца на пячатцы Вітаўта з 1401 г. [у брусэльскім гербоўніку «Armorial Lyncenich» з першай паловы ХV ст. ён падпісаны: «nowengrote», у той час як смаленскі мядзведзь — «smollenghe» (73. S. 115, tabl. XV, Nr 83, 85; 74. S. 56)]. Палова лява з арлом у
2-й і 3-й частках даволі яскрава сымбалізуе трагічны лёс Фёдара як смаленскага князя: Смаленск адабраны драпежным арлом (Уладзіславам ІІ Ягайлам і Вітаўтам). Пазней гэтая выява ператворыцца ў гармату з райскай птушкай. Апошнія замацуюцца ў якасці смаленскага герба ў Расіі [60. С. 90].
Для нас асабліва важныя пададзеныя ў «Хроніцы» колеры полацка-смаленскага герба: блакітны леў у залатым полі (полацкі) [адсутнасць ліліі, якая павінна быць таксама, як і леў, блакітнай, можна растлумачыць карэкцыяй гербавай выявы як самым князем Фёдарам Юр’евічам, так і мастаком-ілюмінатарам «Хронікі»] і залаты леў у блакітным полі (смаленскі). Золата і блакіт — гэта сапраўдныя геральдычныя колеры сярэднявечнай Русі. Яны фіксуюцца і іншымі заходнімі гербоўнікамі першай паловы ХV ст. Так, у брусэльскім гербоўніку «Armorial Lyncenich» герб Львоўскай зямлі («lemborch») выглядаў так: у блакітным полі залаты леў, які ўздымаецца на гору [73. S. 114, tabl. XV, Nr 78; 74. S. 55]. Аналагічны герб, а таксама варыянт: залаты леў у блакітным полі (герб Русі), змешчаны ў стакгольмскім «Codex bergshammar» і парыжскім «Armorial de la Toison d’Or» [74. S. 50—53, 55; 77. S. 80, ryc. 12, Nr 4]. Былі гэта гербы тых частак Русі (Галіцка-Валынскага княства), якія апынуліся пад уладай польскіх каралёў. Як адзначалася вышэй, з канца ХІV ст. леў, які ўздымаецца на гору, з’яўляецца на маестатавай пячатцы польскага караля Уладзіслава ІІ Ягайлы. Пазней «рускі» залаты леў у кароне ў блакітным полі (з гарой ці без яе) замацаваўся сярод зямельных і ваяводскіх гербаў Польскага каралеўства і Рэчы Паспалітай [21. S. 56, 67, 70, 78; 74. S. 109, 113]. Полацка-смаленскі ж герб быў забыты, а для аднайменных ваяводстваў у ВКЛ былі створаны новыя гербы, без якой-небудзь сувязі з лявамі [64. C. 59—64]. Апошнія захаваліся толькі ў шляхоцкіх гербах нашчадкаў Яўнута Гедымінавіча або полацкіх і смаленскіх князёў: Заслаўскіх, Мсціслаўскіх, Друцкіх, Жыжамскіх ды ў гербах гарадоў ВКЛ: Слоніма, Ліды, Крынак і інш. [33. C. 125; 78. S. 10; 79. C. 33; 80. Т. 10. S. 201—202; 91. C. 145, 177, 185, 207, 222, 233].
Такім чынам, сымболіка і геральдыка Полацкае дзяржавы ў Х—ХV стст. даволі разнастайная і багатая: на першым княжацкім этапе (Х — пачатак ХІІ ст.) сымбалямі Полацкага княства былі княжацкія трызубы і Святы Крыж (шасціканцовы); на другім — вечавым або рэспубліканскім (20-я ХІІ — 70-я гг. ХІV стст.) — сымбалем Полацкае рэспублікі была выява Багародзіцы; на трэцім — вялікакняжацкім (80-я гг. ХІV ст.) — сымбалем Вялікага Княства Полацкага была выява лява з ліліяй над ім; нарэшце, на чацвёртым этапе — ужо баярска-намесніцкім (канец ХІV — канец ХV ст.) — сымбалем незалежнасці Полацка-Смаленскай зямлі быў герб з двума лявамі, зафіксаваны ў «Хроніцы Канстанцкага сабору 1414—1418 гг.», заменены з уваходжаннем Полацку ў склад ВКЛ спачатку Калюмнамі і Пагоняй, а пасля ўтварэння Полацкага ваяводства — гербам з выявай аленя.
* * *
У сувязі з усім адзначаным вышэй, мяркую, што дзяржаўны герб сучаснай Беларускай Рэспублікі (дарэчы, чаму не Рэчы Паспалітай, бо так перакладаецца на беларускую мову «res publica»?) павінен выглядаць так: тарча падзелена на чатыры часткі, пры гэтым, 1-я і 4-я рассечаны яшчэ на дзве — у верхняй у залатым полі блакітны леў, у ніжняй — у блакітным полі — залаты леў, у 2-й і 3-й частках у чырвоным полі — срэбны вершнік з мечам і шчытом, на якім шасціканцовы крыж (Пагоня). Над тарчай — карона Усяслава Вялікага. Адсутнасць белага колеру як адпаведніка Беларусі ў частках з лявамі не павінна засмучаць: тагачасная «белая Русь» карысталася зусім іншым гербам, ды і не прылічалася да нашае тэрыторыі. Няма ніякіх падставаў і для таго, каб змяніць колеры, як прапануе Алег Латышонак: «...лявы маглі б быць сярэбраныя (белыя) у чырвоным полі. Пасавалі б да сцяга» [ліст да аўтара ад 01.07.2004 г.]. Па-першае, гэта было б нязгодна з гістарычнай праўдай (і гэта — галоўнае). Па-другое, гэта будзе ўжо не геральдыка, бо можна заблытацца ў варыянтах. Сапраўды, а чаму б тады не пакласці двух чырвоных лявоў у срэбным полі? Па-трэцяе, у багатай на лявоў і леапардаў геральдыцы Заходняй Еўропы такія каляровыя варыянты напэўна выкарыстоўваліся, у той час як на нашых лявоў ніхто, здаецца, пакуль не прэтэндуе. Па-чацвёртае, белага колеру дастаткова ў нацыянальным сцягу, які з’явіўся якраз тады, калі назва Беларусь пашырылася на нашу этнічную тэрыторыю.
Думаю, варта абмеркаваць праблему ліліі: трэба яе далучаць у герб ці не? Калі зыходзіць з яе значэння і гістарычнага кантэксту, то згаданая геральдычная выява павінна быць вернута ў полацкі герб. Аднак магчымы і іншы падыход — пакінуць так, як ёсць. Іншай праблемай з’яўляюцца колеры поля шчыта і выявы шасціканцовага крыжа ў Пагоні. Пакідаць срэбны шчыт з залатым крыжам нельга, бо гэта разбурае адно з галоўных правілаў геральдыкі, што забараняе накладваць метал на метал. У літоўцаў выкарыстоўваецца блакіт і золата. Аднак у часы Уладзіслава ІІ Ягайлы фіксуюцца і залаты (або срэбны) падвойны крыж у чырвоным полі і чырвоны ў срэбным [21. S. 246, 248—249]. Важнымі з’яўляюцца таксама такія «дробязі», як наяўнасць у каня вершніка Пагоні падковаў [93. C. 14], рэканструкцыя тыпу кароны Усяслава ці колер языка, вачэй і капцюроў у лявоў. Апошняе стане магчымым пры вывучэнні арыгіналу «Хронікі Канстанцкага сабору 1414—1418 гг.)».
ЗАЎВАГІ
1. Заканадаўчыя акты аб Дзяржаўнай сымболіцы Рэспублікі Беларусь. — Мн.: Беларусь, 1992. — 94 с.
2. Цітоў А. Пячаткі старажытнай Беларусі: Нарысы сфрагістыкі. — Мн.: Полымя, 1993. — 239 с.
3. Загарульскі Э. Заходняя Русь: ІХ—ХІІІ стст. — Мн.: Універсітэцкае, 1998. — 240 с.
4. Piekosiński F. Rycerstwo Polskie wieków średnich. — Kraków, 1896. — T. 1. — 399 s.
5. Гломозда К., Яневський Д. Історичні гербові, відзнаки та прапорові барви України // Український історичний журнал. 1990. № 4. С. 43—55; № 5. С. 45—64.
6. Белямук М. Пячатка Усяслава Чарадзея // Беларускі гістарычны часопіс. 2001. № 2. С. 69—70.
7. Ляўкоў Э. А. Маўклівыя сведкі мінуўшчыны. — Мн.: Навука і тэхніка, 1992. — 215 с.
8. Арлоў У. Таямніцы полацкай гісторыі. — Мн.: Беларусь, 1994. — 463 с.
9. Луцкевіч А. Беларускі Музей імя Івана Луцкевіча. Вільня, 1933: Перавыд. — Мн.: Беларускае КБТ «Адраджэнне», 1992. —
16 с.
10. Зайкоўскі Э. Крыж // ЭГБ. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4. — С. 272—273.
11. Ляўкоў Э. Маўклівыя сведкі мінуўшчыны.
12. Цішкін І. Віслыя пячаткі // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1986. № 4. С. 20.
13. Штыхаў Г. Сфрагістыка // БелСЭ. — Мн.: БелСЭ, 1974. — Т. 10. — С. 142—143, табл. 1—2.
14. Загорульский Э. Генеалогия полоцких князей Изяславичей. — Мн.: Изд-во «ВУЗ—ЮНИТИ», 1994. — 30 с.
15. «Пагоня» ў сэрцы тваім і маім: Зб. арт. / Склад. А. Цітоў. — Мн.: БВТ «Хата», 1995. — 23 с.
16. Штыхаў Г., Сінчук І. Пломба // ЭГБ. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 5. — С. 514.
17. Пуцко В. Крыж Еўфрасіньні Полацкай і ўзьвіжальныя крыжы ХІІ—ХІІІ стст. // Полацак. 1992. № 4 (14). С. 12—17.
18. Арлоў У. Асветніца з роду Усяслава: Ефрасіння Полацкая. — Мн.: Навука і тэхніка, 1989. — 53 с.
19. Анталогія даўняй беларускай літаратуры: ХІ — першая палова ХVІІІ стагоддзя. — Мн.: Бел. навука, 2003. — 1015 с.
20. Смоленские грамоты ХІІІ—ХІV вв. / Подгот. Т. А.Сумникова, В. В. Лопатин. — М.: Изд-во АН СССР, 1963. — 138 с.
21. Piech Z. Monety, pieczęcie i herby w systemie symboli władzy Jagiellonów. — Warszawa, 2003. — 365 s.
22. Тарасаў С. Чарадзей сёмага веку Траяна: Усяслаў Полацкі. — Мн.: Навука і тэхніка, 1991. — 67 с.
23. Беларускія летапісы і хронікі. — Мн.: Беларускі кнігазбор, 1997. — 432 с.
24. Гісторыя Беларусі: У 6-ці т. Старажытная Беларусь: Ад першапачатковага засялення да сярэдзіны ХІІІ ст. / Рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.) і інш. — Мн.: Экаперспектыва, 2000. — Т. 1. — 351 с.
25. Генрих Латвийский. Хроника Ливонии / Введение, перевод и комментарии С. А. Аннинского, предисловие В. А. Быстрянского. — М., Л.: Изд-во АН СССР, 1938. — 2-е изд. — 351 с.
26. Ekdahl S. Die «Banderia Prutenorum» des Jan Długosz — eine Quelle zur Schlacht bei Tannenberg 1410. — Göttingen, 1976. — 315 s.
27. Варонін В. Якаў // ЭГБ. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 6. — Кн. ІІ. — 612 с.
28. Варонін В. Полаччына і палачане ў нацыянальна-культурным і рэлігійным жыцці Вялікага княства Літоўскага першай паловы ХVІ ст. // Białoruskie Zeszyty Historyczne. — Białystok, 2002. — S. 211—219.
29. Хорошкевич А. Полоцкие грамоты ХIII — начала XVI в.: В 5-ти т. — М., 1977. — Т. 1. — 227 с.
30. Насевіч В. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: Падзеі і асобы. — Мн.: Полымя, 1993. — 160 с.
31. Сагановіч Г. Полацк і нямецкая калонія на Дзвіне // Беларускі гістарычны агляд. Менск, 1998. Т. 5. Сш.1 (8). С. 3—25.
32. Левко О. Торговые связи Витебска в Х—ХVІІІ вв. — Мн.: Наука и техника, 1989. — 87 с.
33. Лакиер А. Русская геральдика. — М.: Книга, 1990. — 432 с.
34. Белямук М. Эмблема на шчыце герба «Пагоня» // Полацак. — Кліўленд, 1992. № 1 (11). С. 14—18; № 2 (12). С. 28—30; № 3 (13). С. 28—31; № 4 (14). С. 18—22; № 6 (16). С. 22—26.
35. Сагановіч Г. Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца ХVІІІ ст. — Мн.: Энцыклапедыкс, 2001. — 412 с.
36. Силаев А. Истоки русской геральдики. — М.: ФАИР—ПРЕСС, 2002. — 240 с.
37. Grechylo A. Eagle and Lion in the heraldry of the Galician-Volhynian State (13th—14th centuries) // L’Ŕigie et le Lion. Dans le Blason médiéval et moderne. Actes du Ixe colloque international d’héraldique. Cracovie, 4—8 septembre 1995 édites par S.K.Kuczyński, A.I.H. — Warszawa, 1997. — S. 123—126.
38. Barwiński B. Pieczęcie książąt halicko-włodzimierskich z pierwszej połowy XIV wieku // Wiadomości numizmatyczno-archeologiczne. — Nr 6. — S. 99—104; Nr 7. — S. 127—130.
39. Tęgowski J. Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów. — Poznań — Wrocław, 1999. — 319 s.
40. Dąbrowski D. Rodowód Romanowiczów książąt halicko-wołyńskich. — Poznań — Wrocław, 2002. — 347 s.
41. Gumowski M. Pieczęcie książąt litewskich // Ateneum Wileńskie. — Wilno, 1930. — R. VII. — Zeszyt 3—4. — S. 684—725.
42. Ivanauskas E., Douchis R. Coins of Lithuania. 1385—1707. — Vilnius — Columbia, 1999. — 271 p.
43. Sajauskas S., Kaubrys D. Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystes numizmatika. Katalogas. — Vilnius, 1993. — 456 p.
44. Kiersnowski R. Najdawniejsze monety litewskie // Wiadomości numizmatyczne. — Warszawa, 1984. — R. XXVIII. — S. 129—174.
45. Wolff J. Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku. — Warszawa, 1895. — 698 s.
46. Dokumenty strony polsko-litewskiej pokoju Mełneńskiego z 1422 roku / Wyd. P. Nowak, P. Pokora. — Poznań, 2004. — 99 s.
47. Сінчук І. Пытанняў больш, чым адказаў // Спадчына. 1994. № 5. С. 19—21.
48. Akta Unji Polski z Litwą. 1385—1791 / Wyd. S. Kutrzeba, W. Semkowicz. — Kraków, 1932.— 570 s.
49. Piekosiński F. Studya, rozprawy i materyały z dziedziny historyi polskiey. Pieczęcie polskie wieków średnich, przy współdziale E. Diehla. — Kraków, 1899. — T. III. — 290 s.
50. Rusakiewicz A. Najdawniejsze godła książąt gdańskich: lilia i gryf // Biskupi, lennicy, żeglarze. / Pod red. B. Śliwińskiego. — Gdańsk, 2003. — Nr 9. — S. 147—188.
51. Rymar E. Rodowód książąt Pomorskich. — Szczecin, 1995. — T. 1. — 323 s.
52. Янин В. Новгород и Литва: пограничные ситуации ХІІІ—ХV веков. — М.: Изд-во Моск. ун-та, 1998. — 216 с.
53. Псковские летописи / Под ред. А. Н. Насонова. — М.: Изд-во АН СССР, 1955. — Вып. ІІ. — 363 с.
54. Русские летописи. Новгородская первая летопись старшего и младшего изводов. / Подг. А. И. Цепков. — Рязань, 2001. — Т. 10. — 639 с.
55. Хорошкевич А. Печати полоцких грамот ХІV—ХV вв. // Вспомогательные исторические дисциплины. — Л.: Наука, 1972. — Т. ІV. — С. 128—146.
56. Бохан Ю. Узбраенне вершнікаў Вялікага княства Літоўскага ў канцы ХІV—пачатку ХV ст. (па матэрыялах княскіх пячатак) // З глыбі вякоў. Наш край: Гіст.-культуралаг. зб. — Мн.: Навука і тэхніка, 1996. — Вып. І. — С. 236—244.
57. Sajauskas S., Kaubrys D. Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystes numizmatika. Katalogas. — Vilnius, 1993. — 456 p.
58. Nikodem J. Rola Skirgiełły na Litwie do 1394 roku // Scripta minora. — Poznań, 1998. — T. II. — S. 83—129.
59. Котляр Н. Клад монет Владимира Ольгердовича // Нумизматика и эпиграфика. — М.: Наука, 1970. — Т. VІІІ. — С. 88—100.
60. Ражнев Г. Герб Смоленска. — Смоленск, 1993. — 239 с.
61. Semkowicz W. O litewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlachtą polską w Horodle roku 1413 // Lituano-slavica Posnaniensia. Studia Historica. — Poznań, 1989. — T. III. — S. 7—139.
62. Дашкевич Я. Родовий знак Рюриковичів у Галицькому князівстві ХІІІ ст. // Третя наукова геральдична конференція: Зб. Тез повідомлень та доповідей (Львів, 4—5 листопада 1993 року). — Львів, 1993. — С. 32—33.
63. Фёдров-Давыдов Г. Монеты Московской Руси: Москва в борьбе за независимое и централизованное государство. — М.: Изд-во Моск. ун-та, 1981. — 224 с.
64. Шаланда А. Зямельныя гербы Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага ў ХІV—ХVІІІ стст. // Герольд Litherland. — Горадня, 2001. — № 2. — С. 52—
66.
65. Korczak L. Litewska Rada wielkoksiążęca w XV wieku. — Kraków, 1998. — 119 s.
66. Харашкевіч Г. Полацкія пячаткі ХV стагоддзя // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1974. № 1. С. 26—30.
67. Piekosiński F. Goście polscy na soborze konstancyjskim // Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Historyczno-Filozoficzny. — Kraków, 1899. — Serya II. — T. XII. — S. 130—158.
68. Белы А. Хроніка «Белай Русі». Нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. — Мн.: Энцыклапедыкс, 2000. — 238 с.
69. Rimša E. Pieczęcie Olgierda, wielkiego księcia litewskiego — dane historiograficzne a rzeczywistość // Heraldyka i okolice. — Warszawa, 2002. — S. 201—215.
70. Ластоўскі Г. Палітычнае разьвіцьцё Смаленшчыны ў першай палове ХІV ст. // Спадчына. 1997. № 2. С. 31—45.
71. Катлярчук А. Соф’я Валадараўна, каралева Даніі // Наша ніва. 13 траўня 2005. (18). С. 12.
72. Ермаловіч М. Старажытная Беларусь. Віленскі перыяд. — Мн.: ВЦ «Бацькаўшчына»: МП «Бесядзь», 1994. — 91 с.
73. Heymowski A. Herby polskie w brukselskim Armorial Gymnich, recte Lyncenich // Studia żródłoznawcze. — Warszawa, Poznań, 1985. — T. 29. — S. 95—124.
74. Kuczyński S. Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje. — Warszawa, 1993. — 334 s.
75. Грыгаровіч І. Беларуская іерархія. — Мн.: БелЭн, 1992. — 102 с.
76. Stemmata Polonica. Rękopis nr 1114 Klejnotów Długosza w Bibliotece Arsenału w Paryżu. / Wyd. H. Polaczkówna // Prace Sekcji Historii Sztuki i Kultury Tow. Naukowego we Lwowie. — Lwów, 1929. — T. I. — S. 235—240.
77. Heymowski A. Herby polskie w Sztokholmskim Codex Bergshammer // Studia źródłoznawcze. — Warszawa, Poznań, 1967. — T. 12. — S. 73—111.
78. Heymowski A. Herbowa «szesnastka» królowej Katarzyny Jagiellonki na jej grobowcu w katedrze w Uppsali. // Biuletyn Polskiego Towarzystwa Heraldycznego. — Warszawa, 1993. — kwiecień. — Nr 9. — S. 8—12.
79. Заяц Ю. Заслаўская кафля. — Мн.: Навука і тэхніка, 1990. —62 с.
80. Niesiecki K. Herbarz Polski. / Wyd. J. N. Bobrowicz. — Lipsk, 1845. — T. 10. — 508 s.
81. Grala H. «Pieczat’ połotckaja» Iwana IV Groźnego. Treści imperialne w moskiewskiej sfragistyce państwowej // Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego. / Pod red. S. K. Kuczyńskiego. — Warszawa, 1997. — Nowej serii T. III (XIV). — S. 117—134.
82. Чамярыцкі В. Радзівілаўскі летапіс // ЭГБ. — Мн.: БелЭн, 2001. — Т. 6. — Ч. І. — С. 65—66.
83. Басаў А., Куркоў І. Флагі Беларусі ўчора і сёння. — Мн.: Полымя, 1994. — 34 с.
84. Кузмин А. Торопецкая знать в ХІІІ веке. Из истории Смоленской земли // Russia Mediaevalis. — München, 2001. — T. X. — 1. — S. 55—75.
85. Варонін В. Яраслаў Васілевіч // ЭГБ. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 6. — Ч. ІІ. — С. 302.
86. Dąbrowski D. Radosłowle kniazey Wytebskich — analiza porównawcza treści // Genealogia. Studia i Materiały Historyczne. / Red. M. Górny. — Poznań, Wrocław, 2002. — T. 14. — S. 31—69.
87. Шаланда А. Рэцэнзя на: Tęgowski J. Pierwsze pokolenia Gedyminowiczów. — Poznań, Wrocław, 1999 // Герольд Litherland. — Горадня, 2001. № 3—4. С. 121—125.
88. Цітоў А. Наш Сымбаль — Пагоня: Шлях праз стагоддзі. — Мн.: Полымя, 1992. — 40 с.
89. Печать Владислава, государя Опольской, Велюнской и Русской земель. ХIV в.
// http://www. gerb. bel. ru/ pages/ russia/ img/ r_vladislav_3.gif
90. Kuczyński S.K. Herby terytorialne na polskich monetach średniowiecznych // Nummus et historia. Pieniądz Europy średniowiecznej. — Warszawa, 1985. — S. 227—235.
91. Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Мн.: Полымя, 1998. — 287 с.
92. Vitoldiana. Codex privilegiorum Vitoldi Magni Ducis Lithuaniae 1386—1430 / Zebrał i wydał J.Ochmański. — Warszawa—Poznań, 1986. — 255 s.
93. Рассадзін С. «Віціс» літоўскі // Беларуская мінуўшчына. 1994. № 1. С. 10—14.
Аўтары закону аб Дзяржаўнай сымболіцы Беларусі зыходзілі ў сваіх меркаваннях з геральдычных традыцыяў ВКЛ і Беларускай Народнай Рэспублікі (што ў пэўным сэнсе апраўдана), таму ў іх нават думкі не ўзнікала аб магчымасці пошуку іншых беларускіх дзяржаўных сымбаляў. Разам з тым, сымболіка й геральдыка Полацкае дзяржавы патрабуе сур’ёзнага навуковага даследавання хоць бы таму, што гісторыя Беларусі значна больш старажытная за гісторыю ВКЛ. Мэта артыкулу — не ў пераглядзе беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сымболікі, а ў спробе распачаць па гэтай праблеме навуковую дыскусію, тым больш што яна і пасля рэферэндуму 1995 г. не выглядае канчаткова вырашанай.
Каб пачаць разгляд канкрэтных выяваў, эмблемаў, сымбаляў і гербаў, адразу адзначу, што мы абмяжоўваемся храналагічнымі рамкамі Х—ХV стст., калі Полацкае княства захоўвала або поўную, або адносную самастойнасць, нават у складзе ВКЛ [варта заўважыць, што праблема ўваходжання Полацкага княства ў ВКЛ у айчыннай гістарыяграфіі пакуль канчаткова не вырашана]. За гэты час у сваім развіцці Полацкая дзяржава перажыла некалькі важных этапаў, якія паўплывалі на яе сымболіку:
1. княжацкі: Х — пачатак ХІІ ст.;
2. вечавы або рэспубліканскі: 20-я ХІІ — 70-я гг. ХІV стст.;
3. вялікакняжацкі: 80-я г. ХІV ст.;
4. баярска-намесніцкі: канец ХІV — канец ХV ст.
На першым этапе (Х — пачатак ХІІ ст.) полацкія князі адыгрывалі ў знешняй і ўнутранай палітыцы дзяржавы, пры існаванні веча, вядучую ролю. Суверэнітэт Полацкае зямлі ўвасабляўся ў асобе князя, таму тагачасная дзяржаўная сымболіка адпавядала тым выявам і знакам, якімі карыстаўся той ці іншы полацкі князь. Захавалася пячатка полацкага князя Ізяслава Ўладзіміравіча (да 980—1001 г.), якую даследнікі датуюць канцом Х ст. На захаваным яе баку змешчана выява княжацкага знаку-кляйна ў выглядзе Трызуба Рурыкавічаў і імя: «ИЗЯС[лав]ОС» [2. С. 29—30]. Звяртае на сябе ўвагу, што ў адрозненне ад Трызуба бацькі Уладзіміра Святаслававіча знак Ізяслава займеў такі важны элемент, як крыж. Апошні сымбалізаваў тое, што ўладальнік кляйна — хрысціянін. Гэта цалкам супадае з той характарыстыкай, якую даў Ізяславу Полацкаму летапісец: «Быў ён ціхі і лагодны, смірны і літасцівы, і слёзны, і ўмільны, і доўгацярплівы. Паважаў духоўны і манаскі сан, быў старанным у чытанні боскіх пісанняў» [3. С. 59]. Увядзенне крыжоў у знакі-клейны было вынікам хрысціянізацыі Русі (ад 988 г.). Гэты працэс, які польскі даследнік Ф. Пекасіньскі называў «асвяшчэннем» [4. S. 116—117], у Полацкім княстве распачаўся ў канцы Х ст. са знаку князя.
Распаўсюджанне хрысціянства паспрыяла таксама пранікненню з Бізантыі ў Полацкае княства пэўных эмблемаў і сымбаляў. Найперш гэта датычыць выяваў святых усходняй (пазней — праваслаўнай) царквы. На ўзор бізантыйскай сфрагістыкі з канца XІ ст. з’яўляюцца княжацкія пячаткі з выявамі святых-заступнікаў іх (пячатак) уладальнікаў. Часта на абодвух баках пячаткі змяшчаліся два святыя, якія ўвасаблялі хрысціянскія імёны яе ўласніка і яго бацькі [5. № 4. С. 48]. На думку М. Белемука, унук Ізяслава полацкі князь Усяслаў Брачыслававіч насіў хрысціянскае імя Дзмітры і мог быць уладальнікам пячаткі, дзе на адным баку была чатырохпялёсткавая кветка накшталт грэцкага крыжа (сымбалічны вобраз Хрыста), а на другім — постаць князя са шчытом і дзідаю і з надпісам «Дзімітрэос» [раней яна прыпісвалася кіеўскаму князю Ізяславу Дзмітрыю Яраслававічу (6. С. 69)]. Адным з аргументаў на карысць таго, што Святы Дзмітры быў патронам полацкага князя Усяслава, аўтар лічыць яго іконку на крыжы Еўфрасінні Полацкай [6. С. 69—70]. Аднак з такім жа поспехам можна сцвярджаць, што святым патронам Усяслава мог быць і Святы Стэфан, і Святы Панцеляймон. Іхныя выявы таксама змешчаны на адваротным баку крыжа. Думаем, што іх з’яўленне было выклікана закладваннем у крыж рэліквіяў: мошчаў і крыві, а не нейкай генеалагічнай праграмай, якая сапраўды прысутнічае, але на галоўным яго баку — Святая Еўфрасіння (патронка заказчыцы), Святы Георгі (патрон яе бацькі полацкага князя Святаслава Георгія Усяслававіча) і Святая Сафія (патронка маці князёўны Сафіі) [8. С. 91—92]. Акрамя гэтага, на пячатцы ўсё ж змешчана выява свецкага чалавека, а не святога. Усё гэта робіць сумнеўным атрыбутацыю М. Белемука. А калі ўлічыць, што сярод полацкіх князёў розных галінаў найчасцей з хрысціянскіх імёнаў сустракаецца імя Васіль ці Васілька [14. С. 30], то патронам князя Усяслава мог быць і Святы Васіль.
З князем Усяславам Полацкім звязвае яшчэ пярсцёнак-сыгнет, які некалі захоўваўся ў віленскім Беларускім музеі імя Івана Луцкевіча [9. С. 6]. На ім змешчаны клейнавы знак накшталт літары «Ш» (Трызуб), сярэдняя ляска якога вышэйшая за бакавыя і перакрыжавана касым крыжам, вакол знаку надпіс: «К[ня]З[ь] В[се]СЛ[а]В П[о]Л[от]СК[ий]» [С. Тарасаў прачытаў надпіс так: «К[ня]З[ь] ВС[ес]Л[а]В П[о]Л[о]Ч[с]К[и]» (22)] [8. С. 49]. У літаратуры ўжо выказваліся сумневы ў аўтэнтычнасці пярсцёнка [2. С. 10]. На маю думку, тое, што гэта падробка, створаная, хутчэй за ўсё, спецыяльна для экспазіцыі віленскага музею, сведчыць якраз характар клейнавай выявы. Яна больш падобная на вядомыя Калюмны Вітаўта, чым на Трызуб дзеда Усяслава. Відаць, аўтар такім чынам хацеў падкрэсліць сувязь і пераемнасць паміж полацкімі і літоўскімі князямі. Палеаграфічныя асаблівасці надпісу (напрыклад, напісанне літараў «Л» і «С») ды і сам надпіс, як такі на сыгнеце, сведчаць пра больш позняе яго паходжанне. Тое ж адносіцца і да другога пярсцёнка-сыгнету полацкага князя Барыса Рагвалода Усяслававіча [9. С. 6] [характэрныя наступныя словы Антона Луцкевіча: «Вельмі даўных часоў сягае багатая сфрагістычная калекцыя, якая налічывае 103 пячаці. Найстарэйшыя — пячаці на сыгнэтах полацкіх князёў Усяслава (ХІ ст.) і Барыса (ХІІ ст.). Пячаці гэтыя даюць вычэрпываючы адказ на пытаньне, якога гэрбу ўжывалі полацкія князі — патомкі Уладзімера Кіеўскага» [9. С. 4, 6]. Мабыць, тут аўтар рабіў намёк на тое, што яны карысталіся гербам Калюмны].
Такім чынам, на сёння сымболіка князя Усяслава застаецца пакуль невядомай. Тое, што ён займаў полацкі сталец даволі працяглы час (1044—1101) дазваляе спадзявацца, што яна захавалася. Шукаць яе трэба сярод неатрыбутаваных пячатак і пломбаў XI—пачатку ХІІ ст. з Полацка, Віцебска, Кіева і Ноўгарада. Аднак набор гэтых сымбаляў пэўна будзе падобны на сымбалі іншых князёў Русі: уласны знак-кляйно, выява тэзаіменнага святога, рэлігійная эмблема. У сувязі з гэтым, хочам звярнуць яшчэ ўвагу на іканаграфію самога Усяслава, якая дайшла да нас у мініятурах канца ХV ст. Радзівілаўскага летапісу. На іх полацкі князь намаляваны ў адмысловай кароне, якую М. Белямук называе туфой — галаўны ўбор, які ў Бізантыі насілі сыны і браты імператара [6. С. 70]. Пяць «пялёсткаў» кароны завяршаліся пэрлінамі па тры на кожным (усяго 15). Такі тып кароны быў больш падобны на кароны заходнееўрапейскіх манархаў (герцагаў ці вялікіх князёў), а не бізантыйскіх імператараў. Як можна меркаваць, такім чынам мастак адлюстраваў свае фантазіі на словы ў летапісе аб нараджэнні Ўсяслава з «язвенам». Аднак нельга выключыць і тое, што мастак адлюстраваў у сваёй мініятуры або нейкі сапраўдны партрэт Усяслава (на карысць гэтага сведчаць даволі дакладна прамаляваныя партрэтныя рысы полацкага князя), або толькі яго карону, якую бачыў на ўласныя вочы. Апошняя ў ХV ст. яшчэ магла захоўвацца ў тым жа Смаленску [на думку некаторых даследнікаў, Радзівілаўскі летапіс мог быць створаны ў Смаленску (82. С. 65)], куды быў вывезены і крыж Еўфрасінні. У кожным выпадку на малюнках Радзівілаўскага летапісу адметная ад традыцыйных княжацкіх шапак іншых князёў Русі карона Усяслава сведчыла пра суверэнітэт Полацкага княства.
У дачыненні да сымболікі сына Усяслава — полацкага князя Барыса Рагвалода — трэба дадаць, што ён на сваіх вядомых камянях выбіваў два тыпы крыжоў: чатырох- і шасціканцовы на розных падставах [11. С. 99—109]. У сувязі з гэтым, дзве знойдзеныя ў Віцебску пячаткі ХІІ ст. з выявай Святога Барыса з крыжам на грудзях і з «працьвілым» чатырохканцовым крыжам [12. С. 20, № 5—6] маглі належаць яму. Яны падобныя да знойдзенай у Менску пячаткі ХІІ ст. з выявай Святога (?) Глеба і са знакам-кляйном: дуга канцамі ўверх, з якой выходзіць чатырохканцовы крыж і якую прыпісваюць роднаму брату Барыса Рагвалода менскаму князю Глебу Усяслававічу [12. С. 20; 13. Табл. І, № 17].
Шасціканцовы крыж у Полацкім княстве вядомы з першай паловы XII ст. Ён быў выбіты на г. зв. трэцім камені полацкага князя Барыса Рагвалода і на камені ягонага сына Рагвалода Васіля (датаваны 7 мая 1171 г.) [11. С. 108, 110]. Да іх трэба дадаць і славуты крыж Еўфрасінні Полацкай, зроблены майстрам Лазарам Богшам у 1161 г. Звычайна крыж такой формы называюць патрыяршым ці латарынгскім [10. С. 272]. Аднак Васіль Пуцко давёў, што крыж Еўфрасінні — гэта г. зв. Узвіжальны Крыж: «...тыпалагічныя адзнакі крыжа прападобнае Еўфрасіньні роўна й ягоныя памеры поўнасьцю дазваляюць уважаць яго прызначэньне як узьвіжальнага крыжа» [17. С. 13]. Сама Еўфрасіння называла яго Чэсным Крыжам: «Въ лето 6669 (1161) покладаеть Офросинья честьный кресть…» [18. С. 40; 19. С. 210]. Цікавае і сведчанне аўтара «Аповесці мінулых гадоў» пра Усяслава Полацкага пад 1068 г., калі той сядзеў у порубе ў Кіеве: «В день бо Въздвиженья Всеслав, вздохнув, рече: “О кресте честный! Понеже к тобе веровах, избави мя от рва сего”. Бог же показа силу крестную на показанье земле Русьстей, да не преступають честнаго креста, целовавше его...» [19. С. 153]. Такім чынам, Чэсны і Узвіжальны Крыж — гэта Cвяты Крыж. Звернем увагу на далейшыя словы летапісца аб яго ўласцівасцях: «Понеже велика есть сила крестная: крестомь бо побежени бывають силы бесовьскыя, крест бо князем в бранех пособить, в бранех крестом согражаеми вернии людье побеждають супостаты противныя, крест бо вскоре избавляеть от напастий призывающим его с верою. Ничтоже ся боять беси, токмо креста…» [19. С. 153].
Такім чынам, Святы Крыж з’яўляўся сымбалем перамогі над бесамі і ворагамі і меў спярша толькі рэлігійны сэнс. Аднак яго ўмоўна можна лічыць сымбалем Полацкага княства ў Х — пачатку ХІІ ст., бо ён часта выкарыстоўваўся князямі полацкае дынастыі. Адзначым, што шасціканцовы Святы Крыж быў добра вядомы ў гэты ж час і ў іншых манархіях Еўропы. Паўсюль ён меў бізантыйскі радавод і з цягам часу ператварыўся ў герб (з адметнымі дэталямі) у Венгрыі, Латарынгіі, Польшчы і ВКЛ. Для нас асабліва важна, што ў апошніх краінах заслуга яго геральдызацыі належыць Уладзіславу ІІ Ягайлу, які быў добра знаёмы з праваслаўнай культурай [ёсць усе падставы сцвярджаць, што асабісты герб польскага караля і вялікага князя літоўскага Уладзіслава ІІ Ягайлы, які вядомы пад назвай Бойча: у блакітным полі залаты падвойны крыж, меў у аснове выяву менавіта Святога Крыжа (21. S. 264—265)].
На другім вечавым або рэспубліканскім (20-я ХІІ — 70-я гг. ХІV стст.) этапе на першы план у Полацкай дзяржаве выходзіць сымболіка полацкага епіскапа. Звычайна ўзмацненне ролі веча звязваюць з тым, што ў 1129 г. кіеўскі князь Мсціслаў Уладзіміравіч выслаў полацкіх князёў Давыда, Расціслава, Святаслава і сыноў Барыса Рагвалода Усяслававічаў з жонкамі і дзецьмі ў Бізантыю [3. С. 84]. Сапраўды, гэта паспрыяла палітычнай актывізацыі ў Полацку мясцовага баярства, мяшчанаў і епіскапа. Трэба ўлічваць, што ператварэнне Полацкага княства ў феадальную вечавую рэспубліку пачалося яшчэ ў часы кіравання князя Барыса Рагвалода Усяслававіча (1101—1128). У позняй «Хроніцы Быхаўца» пра гэта згадваецца так: «І валадарачы ў Полацку, [князь Барыс] быў ласкавы да падданых сваіх, і даў ім вольнасці, і дазволіў веча мець, і ў звон званіць, а потым і самім кіраваць, як у Вялікім Ноўгарадзе і Пскове» [23. С. 76—77; 24. С. 180] [паводле Г. Штыхава: «...Полацкую зямлю ў ХІІ—ХІІІ ст. можна лічыць княствам з абмежаванай княжацкай уладай, якое было на шляху да ператварэння ў сярэднявечную рэспубліку...» (24. С. 221)]. Ясна, што пры такім палітычным ладзе фактычным кіраўніком дзяржавы станавіўся полацкі епіскап. Гэты факт знайшоў адлюстраванне ў сфрагістыцы. Так, калі на пячатцы Міны, полацкага епіскапа ў 1105—1116 г. дамінавала выява тэзаіменнага Святога Міны, то на епіскапскай пячатцы Дыянісія († 1183 г.) была змешчана выява Багародзіцы тыпу Знаменіе [2. С. 30, 32]. Думаем, гэта было выклікана якраз падвышэннем палітычнага статусу епіскапа ў Полацку.
На замацаванне вядучай ролі епіскапа ў Полацкай дзяржаве паўплывалі і знешнепалітычныя падзеі — з’яўленне немцаў у Прыбалтыцы і разгром Рурыкавічаў мангола-татарамі ў 1238—1241 гг. Немцы, спачатку купцы і місіянеры, пазней — рыцарства і каланісты, з’яўляюцца на падуладных Полацку прыбалтыйскіх землях у канцы ХІІ ст. Ужо ў пачатку XIII ст. на землях ліваў (Лівоніі) была створана нямецкая тэакратычная дзяржава, на чале якой стаяў рыжскі біскуп Альберт. Заснаванне Рыжскага біскупства (1201—1207) і Ордэну братоў Хрыстовых («Fratres Militіae Christi») (1202—1210) пазнаёміла палачанаў не толькі з узорамі заходнееўрапейскіх палітычных сістэмаў, але з сымболікай і геральдыкай. Больш таго, нельга ігнараваць узаемаўплываў у гэтых сферах.
Сымболіка Рыжскага біскупства насіла рэлігійны характар. Паводле хронікі Генрыха Латыша, на яго сцягу была выява Багародзіцы. Так, апісваючы падзеі 1207 г. па захопу замку селаў, ён адзначыў, што абат Тэадорых і настаяцель Эгельберт: «...усталявалі ў крэпасці харугву Найсвяцейшай Марыі...», у 1208 г. «...харугва Найсвяцейшай Панны была прынесена да ліваў, летаў і тэўтонаў ва Ўнганію, а потым і да ўсіх эстаў і бліжэйшых паганскіх народаў...», а ў 1212 г. лівы, якія здаліся ў замку Дабрэла, «...паднялі харугву Найсвяцейшай Марыі...» [25. С. 101, 106, 145]. Як насамрэч выглядала гэтая харугва дае ўяўленне праца Яна Длугаша «Banderia Prutenorum» з малюнкамі Станіслава Дзюрынка (1448 г.): на белым палотнішчы «...imago sancte Marie virginis gloriose, ut hic apparet...» [26. S. 274—275]. Паводле польскага храніста такая харугва «magistri Livonie ordinis cruciferorum» была захоплена ў бітве з крыжакамі пад Дубкамі ў 1431 г. [26. S. 274]. Калі адкінуць пазней дададзены тэўтонскі чорны крыж у срэбным полі, то атрымаем згаданую вышэй Генрыхам Латышом харугву Найсвяцейшай Панны Марыі. Што да сымболікі рыцарскага Ордэна братоў Хрыстовых, то ў яе аснове ляжалі чырвоныя крыж і меч у срэбным полі: «...Тэадорых... заснаваў нейкае брацтва рыцараў Хрыстовых, якім спадар Папа Інакенці надаў статут храмаўнікоў і знак для нашэння на вопратцы — меч і крыж, загадаўшы быць у падпарадкаванні свайму біскупу...» [25. С. 70]. З-за эмблемы за імі хутка замацавалася назва Ордэну мечаносцаў ці Ордэну братоў па мячы («Schwertbruderorden») [31. С. 8]. Звяртае на сябе ўвагу перавага срэбнага і чырвонага колераў у нямецкай сымболіцы Лівоніі.
Сымболіка Полацкае дзяржавы не рознілася ад сымболікі сваіх новых суседзяў у Лівоніі, бо мела ў аснове тую ж выяву Багародзіцы. Багародзіца тыпу Знаменіе ў Полацку стала спадчыннай, бо прасочваецца пазней на пячатках полацкіх епіскапаў Якава (1309) і Грыгора (1338) [2. С. 33]. Пра тое, што менавіта яна можа прэтэндаваць на званне галоўнага сымбалю Полацкае дзяржавы ў 20-я г. ХІІ — 70-я г. ХІV ст. [спакусліва звязаць полацкую Багародзіцу з той жа выявай, але ўжо на харугве ВКЛ. Паводле аўтараў ХVІ ст. сцяг ВКЛ быў чырвоны, на адным баку з Пагоняй, а на другім — з Багародзіцай (83. С. 16). Неяк звязаны быў з гэтым і стары беларускі рэлігійны гімн Багародзіца. На жаль, праблема пераемнасці полацкіх традыцыяў у ВКЛ пакуль не даследавана. Таксама як і гісторыя сцягоў Беларусі], сведчыць факт, на які ніхто з беларускіх даследнікаў не звярнуў належнай увагі — у грамаце 1338 г. пячатка епіскапа Грыгора прывешана на першым месцы (!), перад пячаткай полацкага князя Глеба. А ў ранейшай грамаце епіскапа Якава да рыжскага біскупа прывешана толькі яго пячатка, а князь Віцень згадваецца як бы між іншым: «...с сыномъ [пры ўсіх тлумачэннях значэння слова «сын» у дачыненні да вялікага князя літоўскага Віценя, высокі палітычны статус полацкага епіскапа не выклікае сумненняў] моимъ с Витенемъ...» [29. № 3]. Відавочна, што ў першай палове ХІV ст. Полацкая дзяржава сапраўды з’яўлялася феадальна-тэакратычнай рэспублікай на чале з епіскапам [27. С. 290] [паводле расійскага гісторыка А. Рукавішнікава, Полацк ужо ў першай палове ХІІІ ст.: «з’яўляўся самакіруючай рэспублікай з яскрава выражанымі рысамі арыстакратычнага кіравання». Цыт. паводле: (24. С. 220—221). На нашу думку, вызначэнне «феадальна-тэакратычная рэспубліка» найбольш адпавядае таму палітычнаму ладу, які склаўся ў Полацку ў вызначаны час (20-я ХІІ — 70-я гг. ХІV стст.)]. Цікава, што ў ВКЛ яшчэ ў ХVІ ст. захоўвалася памяць «о Полоцкой свободности, або Венеции» [24. С. 220].
Полацкі епіскап меў свой двор, канцылярыю, пячатку, рэзідэнцыю (Святую Сафію). Пры гэтым, як можна меркаваць, па назве галоўнага храма Полацкая дзяржава неафіцыйна называлася Домам Святой Сафіі, на ўзор Ноўгарада Вялікага (таксама Дом Святой Сафіі), Пскова (Дом Святой Тройцы) [28. С. 217], Ізборска (Дом Святога Міколы) і Рыжскага біскупства (Дом Найсвяцейшай Панны Марыі [тэрмін «дом» адпавядаў адначасова паняццям: «царква» і «дзяржава». Так, у 1209 г. князь Усевалад перадаў свой горад Герцыке з прылягаючымі землямі «царкве Святой Маці Божай і Панны Марыі» (25. С. 280)]). У грамаце епіскапа Якава пра гэта згадваецца так: «былъ есмь не дома… а ныне есмь на своемь месте оу святое Софье…» [29. № 3].
У святле адзначанага вышэй, полацкіх князёў вечавага ці рэспубліканскага этапу (20-я ХІІ — 70-я гг. ХІV стст.) трэба кваліфікаваць як служылых. У сувязі з гэтым іх паходжанне магло быць розным: мясцовым, смаленскім, літоўскім — усё вызначала ўнутраная палітычная сітуацыя і міжнароднае становішча. Варта адзначыць, што ў крыніцах гэтага часу полацкія князі фігуруюць у множным ліку: «Въ то же лето (1191) ходи князь Ярослав на Лукы, позванъ полотьскою княжьею и полоцяны…» [54. С. 39—40]. Іхная сымболіка была даволі разнастайная і наўрад ці можа прэтэндаваць на званне полацкай дзяржаўнай сымболікі ў гэты час. Аднак яна заслугоўвае ўвагі, бо з яе бярэ пачаткі сымболіка Полацкай дзяржавы наступнага этапу.
У першай палове ХІІІ ст. у Полацку спаборнічаюць за ўладу з мясцовай дынастыяй смаленскія Рурыкавічы. Пасля смерці ў 1216 г. полацкага князя Уладзіміра [Э. Загарульскі лічыць яго сынам полацкага князя Васількі Святаслававіча (14. С. 15—16), а В. Насевіч — сынам полацкага князя Усяслава Васількавіча (30. С. 15)] на княжацкім пасадзе ў Полацку з’яўляюцца смаленскія князі. Паводле найноўшых беларускіх даследаванняў «...у першай чвэрці ХІІІ ст. Полацк і Віцебск прызналі вярхоўную ўладу смаленскага князя Мсціслава Давыдавіча...» [24. С. 229]. У 1229 г. ад імя апошняга быў заключаны мір і падпісана гандлёвая «Праўда» з Рыгай і Гоцкім берагам. Пры гэтым немцам рэкамендавалася: «Тая правда латинескомоу възяти оу Роускои земли оу вълъсти князя смольнеского и оу полотьского князя вълъсти и оу витьбеского князя вълъсти...» [20. С. 20—25]. Полацкім князем, верагодна, быў у той час Святаслаў Мсціслававіч са смаленскіх Рурыкавічаў. Вядома, што ў 1232 г. менавіта ён разам з палачанамі захапіў Смаленск [30. С. 15]. Будучы ўжо смаленскім князем, недзе паміж 1233 і 1240 г., ён заключыў гандлёвае пагадненне з Рыгай «...како то было при моемъ отци при Мьстиславе при Романовици а при моемь брате при Мьстиславе...» [20. С. 13, 17; 32. С. 37—38]. На дамове захавалася ягоная пячатка, дзе былі змешчаны выявы яго тэзаіменных Святых Барыса і Давыда [20. С. 16—17]. Думаем, што яе ж выкарыстоўваў Святаслаў Мсціслававіч і тады, калі быў служылым князем у Полацку.
З княжацкае сфрагістыкі гэтага перыяду варта звярнуць увагу таксама на пломбу з Полацка, дзе на адным баку была змешчана выява князя ў профіль (?) па пас з каронай на галаве (карона заходняга тыпу трохпялёсткавая каралеўская!) і рэгаліямі ў руках, а на другім — трызуб, у якім у сярэдзіне быў чатырохканцовы крыж [13. Табл. І, № 10]. Свецкі характар пломбы дазваляе датаваць яе ХІІІ ст. Як можна меркаваць з апісанняў, менавіта яе знайшлі ў пласце 1240-х гг. [16. С. 514]. Пад 1239 г. полацкім князем згадваецца Брачыслаў [паводле меркавання Э. Загарульскага, бацькам яго быў Васілька з полацкіх Святаслававічаў (14. С. 17)], дачка якога выйшла замуж за князя Аляксандра Неўскага: «Оженися князь Олександръ, сын Ярославль в Новегороде, поя в Полотьске у Брячьслава дчерь…» [14. С. 17; 54. С. 77]. Магчыма, гэта ягоная пячатка. Выглядае на тое, што яна была адной з першых свецкіх княжацкіх пячатак у Полацкай дзяржаве. Цікава, што і князь Аляксандр Неўскі таксама ўжываў пячатку свецкага тыпу, толькі конную [15. С. 69].
Пасля разгрому Рурыкавічаў мангола-татарамі ў 1238—1241 г. на полацкім княжацкім пасадзе з’яўляюцца служылыя літоўскія князі. Прычыну гэтага можна ўбачыць у імкненні палачанаў (літоўскай партыі) пазбыцца татарскай залежнасці, бо па словах летапісца: «Былі тады ўсе князі [рускія] у волі татарскай» [23. С. 45]. Ужо ў 1248 г. полацкім князем становіцца Таўцівіл, выгнаны Міндоўгам з Літвы. Ягоная пячатка невядомая, затое захавалася пячатка іншага літоўскага ўцекача — пскоўскага князя Даўмонта Цімафея. На адным яе баку была выява тэзаіменнага Святога Цімафея, на другім — шасціканцовы Святы Крыж [33. С. 118; 34. № 4. С. 22]. Як бачым, літоўскія служылыя князі на Русі пераймалі мясцовыя сфрагістычныя традыцыі.
У канцы ХІІІ ст. у Полацку і Віцебску зноў узмацняецца ўплыў смаленскіх князёў. У першым сядзеў Канстанцін Бязрукі [да смаленскіх Рурыкавічаў — як сына Расціслава Мсціслававіча — яго адносіць В. Насевіч (30. С. 54, 150). Гэта выглядае праўдападобна, бо, па-першае, ён адназначна не быў сынам Таўцівіла (таго звалі Георгіем [84. S. 73, заўвага 86]), а, па-другое, не мог быць ён і зяцем Аляксандра Неўскага, калі б паходзіў з полацкае дынастыі. Магчыма, гэта яго пячатку знайшлі ў Віцебску і Ноўгарадзе і памылкова аднеслі да ХІІ ст. Паводле І. Цішкіна, на адным яе баку была пагрудная выява Святога Канстанціна ў кароне, а на другім — «...двузубец з перакладзінай, якая злучае зубцы ва ўнутранай яго частцы...» (12. С. 20)], а ў другім — спачатку намеснік смаленскага князя Фёдара Чорнага [гэтым намеснікам Г. Ластоўскі лічыць апошняга віцебскага князя Яраслава Васільевіча, які ў 1318 г. выдаў сваю дачку за Альгерда Гедымінавіча (70. С. 33). Аднак, па-першае, наўрад ці намеснік мог так свабодна распараджацца княствам, па-другое, асоба Яраслава згадваецца толькі ў познім фальсіфікаце і выклікае сумнеў (84. S. 302; 85. С. 53—54)], а потым князь Міхаіл Канстанцінавіч [паводле В. Насевіча ён быў сынам полацкага князя Канстанціна Бязрука (30. С. 68)] [35. С. 64—65]. Цікава, што да вядомай дамовы 1229 г., заключанай ад імя Смаленска, Полацка і Віцебска, былі прывешаны пячаткі менавіта Фёдара Расціслававіча (Чорнага) (1280—1299) і смаленскага ўладыкі Перфірыя [20. С. 53] [пячатка Мсціслава Давыдавіча, смаленскага князя ў 1229 г., мела на сваіх баках тэзаіменных Святога Фёдара і Святых Барыса і Глеба (60. С. 21—22)]. Аналагічныя пячаткі смаленскага князя былі прывешаны да актаў з 1284 г. [20. С. 53—54, 63, 66], што сведчыць аб пацвярджэнні ім дамовы з Рыгай і Гоцкім берагам у канцы ХІІІ ст. [20. С. 54]. Для нас важна, што Полацк і Віцебск зноў выступалі тут разам са Смаленскам, бо словы пра воласці полацкага і віцебскага князёў былі захаваны ў старой грамаце.
У сувязі з гэтым, важнае значэнне набывае сымболіка смаленскіх князёў у канцы ХІІІ ст. А ў ёй адбыліся даволі істотныя змены. Так, на галоўным баку пячаткі князя Фёдара Расціслававіча была змешчана выява лява (леапарда), які ідзе [33. С. 39], а на адвароце — надпіс: «ВЕЛ[и]КОГО КНЯЗ[я] ФЕОДО[ра] ПЕЧ[ать]» [20. С. 53, 63, 66]. Гэта быў ужо новы тып княжацкай пячаткі, дзе выразна бачацца ўплывы заходняй геральдыкі. Паводле А. Лакіера: «Форма льва с расправленными когтями, положение его хвоста, пригнутого к спине, заставляет подозревать иностранное происхождение этой эмблемы» [33. С. 71]. Цікава, што князь Аляксандр Глебавіч, які ў 1297 г. «взя лестью княжение смоленское», карыстаўся пячаткай старога тыпу з выявамі тэзаіменных Святых Аляксандра (коннага) і Глеба (пешага) [20. С. 56, 69]. Ён прыходзіўся пляменнікам згаданаму Фёдару Чорнаму, а ягоны бацька — Глеб Расціслававіч княжыў у Смаленску ў 1270—1277 гг. і карыстаўся пячаткай таксама з тэзаіменнымі Святымі Глебам і Барысам (пешымі) [20. С. 59]. Такім чынам, можна меркаваць, што менавіта князь Фёдар Расціслававіч быў ініцыятарам увядзення новай эмблемы і стварэння для сябе пячаткі такога тыпу. Мабыць, гэта было звязана з афармленнем тытулу вялікага князя смаленскага, які быў ужыты на адваротным яе баку. Пастава лява на ягонай пячатцы сапраўды сведчыць пра заходнія (дацкія ці нямецкія) геральдычныя ўплывы, але адсутнасць тарчы не дазваляе яшчэ гаварыць пра згаданую выяву як пра герб. Гэта была яшчэ дагербавая выява, патэнцыйна гатовая для ператварэння ў герб.
Звернем увагу таксама і на тое, што змяніўся тып пячаткі смаленскіх епіскапаў. Калі ў папярэднікаў уладыкі Перфірыя на пячатках была змешчана выява Багародзіцы Знаменіе [60. С. 21, мал. 2], то ў яго мы бачым толькі вербальныя формулы: «ВЛ[а]Д[ы]КЪ [С]МОЛЕН[ь]СКО[го]», а на адвароце: «П[е]ЧАТ[ь] ПЕРЬФ[ирия]» [20. С. 53]. Думаем, што гэта было не выпадкова. Змена тыпу пячаткі, а таксама яе месца на дакуменце за княжацкай пячаткай добра сведчыць пра высокі, але другасны статус епіскапа ў Вялікім Княстве Смаленскім (ВКС).
На працягу першай паловы ХІV ст. літоўскія князі Гедымінавічы канчаткова замяняюць смаленскіх Рурыкавічаў у Полацку і Віцебску. Адбывалася гэта не на падставе канфліктаў, а праз збліжэнне дзвюх дынастыяў. Мы нават дапускаем думку, што ў Полацкай дзяржаве быў перыяд (сярэдзіна ХІІІ — 20-я гг. ХІV ст.), калі існавала паралельная літоўска-смаленская служылая княжацкая сістэма [87. С. 124]. Аднак недзе ў канцы 30-х гг. ХІV ст. пры вялікім князі літоўскім і рускім Гедыміне яна была разбурана. Так, у 1338 г. у Полацку служылым князем быў ягоны сын Нарымонт Глеб. На ўжо згаданай вышэй грамаце з 1338 г. захавалася ягоная пячатка, дзе на адным баку была змешчана выява вершніка з мечам, а на другім — надпіс: «ПЕЧАТЬ КНЯЖА ГЛЕБОВА» [2. С. 33]. Важна тое, што згаданы вершнік не нёс ніякай полацкай агульнадзяржаўнай ідэі — гэта была ўласная дагербавая эмблема князя [нягледзячы на вялікі ўплыў Гедыміна ў Полацку, апошні захоўваў свой суверэнітэт. Пра гэта сведчыць тое, як ён падзяліў ВКЛ паміж сваімі сынамі. Паводле беларуска-літоўскіх летапісаў, Гедымін вылучыў са сваіх земляў Віленскі, Троцкі, Кернаўскі, Слонімскі, Пінскі, Крэўскі, Наваградскі ўдзелы, пры гэтым асобна падаюцца Жамойцкая, Віцебская і Валынская землі (23. С. 93), а пра Полацк няма і згадкі. У такой сітуацыі выява вершніка на пячатцы полацкага князя Глеба магла быць толькі яго ўласнай эмблемай. Цікава, што розныя даследнікі трактуюць яе або як выяву яго тэзаіменнага Святога Глеба, або як Святога Юр’я, або як прататып гербу Пагоня (15. С. 85; 88. С. 15). На нашу думку, наколькі дазваляе меркаваць якасць ілюстрацыйнага матэрыялу, была гэта свецкая конная выява самога князя Нарымонта Глеба, г. зв. партрэтная пячатка, пра што сведчыць надпіс на адвароце. Блізкі да яе тып выкарыстоўваў унук Гедыміна Карыбут Дзмітры Альгердавіч (1386) (56. С. 237, мал. 1)]. У Віцебску ж, у тым жа годзе, князем быў другі сын Гедыміна Альгерд. Ягонае ўладкаванне там адбывалася на іншых падставах. Як сведчыць «Хроніка Быхаўца», «...князь віцебскі сыноў не меў, толькі дачку, і ён аддаў яе за Альгерда і прыняў яго ў зямлю Віцебскую» [23. С. 93]. Як выглядала ягоная пячатка ў святле найноўшых даследаванняў літоўскага даследніка Э. Рымшы — невядома [69. S. 215].
Адзначым таксама, што ў тым жа 1338 г. вялікі князь смаленскі Іван Аляксандравіч, унук Глебаў, пацвердзіў дагавор з Рыгай «по деда своего докончанью и по старым грамотам докончал есмь по тому докончанью како то брат мой старейший Кедименъ докончалъ и его дети Глебъ и Алкердъ…» [20. С. 69—70]. Гэты запіс, па-першае, тлумачыць, чаму знікаюць смаленскія князі ў Полацку (перавага ВКЛ над ВКС тут відавочная), па-другое, красамоўна сведчыць аб палітычным хаўрусе ВКЛ і ВКС, які склаўся раней — недзе ў 20-я г. ХІV ст., бо ўжо ў 1326 г. сярод паслоў Гедыміна ў Ноўгарад Вялікі згадваецца князь Фёдар Святаслававіч — сын князя мажайскага Святаслава Глебавіча, унук смаленскага князя Глеба Расціслававіча. Паводле расейскага даследніка В. Яніна, хаўрус гэты адкрываў Гедымінавічам шлях на княжацкія кармленні ў Наўгародскай зямлі, якія раней належалі смаленскім князям. Першым жа літоўскім князем у Ноўгарадзе Вялікім быў усё той жа Нарымонт Глеб Гедымінавіч [52. С. 56—57]!
З усяе сымболікі князёў тым ці іншым чынам звязаных са Смаленскам, Полацкам і Віцебскам звяртае на сябе ўвагу геральдызаваная выява лява, бо менавіта ў ёй была закладзена новая (заходняя) ідэя сымбалічнай прэзентацыі дзяржавы. Сама выява была вядома ў розных рускіх землях здаўна і карысталася вялікай папулярнасцю. Пра гэта сведчаць шматлікія помнікі матэрыяльнай культуры ХІІ—ХІІІ стст. Упершыню ж выява лява на шчыце фіксуецца ва Уладзіміра-Суздальскім княстве ў 1234 г. на фасадзе царквы Святога Георгія ў Юр’еве Польскім. Расейскі даследнік А. Сілаеў лічыць нават, што гэты леў «являет собой именно герб Владимирской державы» [36. С. 56—58], аднак гаварыць пра гербы на Русі ў першай палове ХІІІ ст. заўчасна. Выява на шчыце была змешчана таксама на мініятуры з «Фёдараўскага Евангелія» (1321—1327), якое прыпісваецца яраслаўскаму князю Васілю Давыдавічу Грозныя Вочы, унуку ўжо вядомага нам смаленскага князя Фёдара Расціслававіча [36. С. 72—73], што можа сведчыць пра спадчыннасць сымбалю.
Паводле ўкраінскага геральдыста Андрэя Грэчылы, выява лява пасля 1253 г. была ўведзена каралём Данілам Раманавічам і ў Галіцка-Валынскай дзяржаве [37. S. 125]. Праўда, на вядомых пячатках галіцка-валынскіх князёў леў фіксуецца пазней. Так, на пячатцы ананімнага князя, прывешанай да граматы з 1316 г., на яе галоўным баку стаіць рыцар з дзідай у левай руцэ, які правай рукой абапіраецца на тарчу, а на адваротным — выява «...лява, скіраванага ўправа ад гледача» [38. Nr 6. S. 101—103]. На другой пячатцы Юр’я, караля Русі і князя Уладзімірскага, прывешанай да актаў з 1316, 1325, 1327, 1334 і 1335 гг., на галоўным баку была выява караля на стальцы з каронай на галаве і з ляскай у правай руцэ, надпіс у атоку: «+ S’[igillum] · DOMINI · GEORGI · REGIS · RUSIE», а на адваротным — рыцар збройны на кані са сцяжком у правай руцэ, левай рукой трымае «...трохкутную тарчу з выявай лява», надпіс у атоку: «+ S’ · DOMINI · GEORGI · DUCIS · LADIMERIE» [38. Nr 7. S. 127—128]. Даследнікі лічаць, што г. зв. ананімная пячатка магла належаць Ляву Юр’евічу, а другая — ягонаму бацьку Юрыю Львовічу [38. Nr 6. S. 103; Nr 7. S. 129]. Аднак, калі ўлічыць, што і першая, і другая пячаткі прывешаны разам да дакументу з 1316 г., а сам ён быў выдадзены ад імя Андрэя і Лява Юр’евічаў з-за іх малога ўзросту [40. S. 250, заўвага 1025], то атрыбутацыя пячатак будзе іншая. Першая «ананімная» належала дзеду братоў князю Ляву Данілавічу († 1299/1300 г.) [вядомы таксама згадкі пра яго пячатку з «Зубам» — княжацкім знакам-кляйном (62. С. 32)], а другая — іхнаму бацьку князю Юр’ю Львовічу († 1308 г.) [38. Nr 6. S. 103]. Пасля смерці апошніх Раманавічаў другая пячатка ад Андрэя перайшла ў спадчыну і выкарыстоўвалася галіцка-валынскім князем Баляславам Юр’ем Трайдзенавічам з мазавецкіх Пястаў [38. Nr 6. S. 104]. Пасля смерці апошняга без нашчадкаў Галіцка-Валынскае княства было падзелена паміж Польшчай, Венгрыяй і ВКЛ, пры гэтым выява лява выкарыстоўвалася на «рускіх манетах», бітых у Львове ў 50—70-я гг. ХІV ст. польскімі і венгерскімі каралямі Казімерам Вялікім і Людвікам Андэгавенам, а таксама з 1372 г. — Уладзіславам Апольскім [21. S. 204; 37. S. 124; 90. S. 230—231]. Герб з выявай узнятага лява быў змешчаны і на маестатавай (троннай) пячатцы апошняга з тытулам князя Апольскага, Вялюньскага і Рускага (1372—1378) [89].
З прыведзеных прыкладаў вынікае, што ў разгляданы час (канец ХІІІ — другая палова ХІV ст.) выява набывае такую рысу, як спадчыннасць. Ёй карыстаюцца прадстаўнікі ўладзіміра-суздальскіх, смаленска-полацкіх ці галіцка-валынскіх Рурыкавічаў, а пасля іх (у Галіцка-Валынскім княстве) — прадстаўнікі мазавецкіх і польскіх Пястаў ці венгерскіх Андэгавенаў. Спадчыннасць — адная з галоўных рысаў працэсу геральдызацыі або ператварэння пэўнай выявы ці эмблемы ў герб. Пакладзены на тарчу леў паступова ператвараецца ў сапраўдны (дынастычны, зямельны, дзяржаўны) герб Русі.
Характэрна тое, што ў другой палове — канцы ХІV ст. выяву лява пачынаюць ужываць і тыя Гедымінавічы, якія асядаюць на Русі. Першым гэта зрабіў луцкі князь Любарт Дзмітры Гедымінавіч (каля 1366 г.) [49. S. 255, fig. 305]. Як можна меркаваць, выява лява, які ідзе, на ягонай пячатцы сымбалічна падкрэслівала пераемнасць улады з галіцка-валынскімі Рурыкавічамі і замацоўвала правы на луцка-ўладзімірскую частку Галіцка-Валынскага княства. Гэта сведчыць пра тое, што леў дакладна ўспрымаўся ў той час як дынастычна-зямельны і дзяржаўны сымбаль.
З пачатку 80-х гг. ХІV ст. выява вядома як дзяржаўны сымбаль Полацка. Звязана гэта было са спробай абвяшчэння Вялікага Княства Рускага з цэнтрам у Полацку ці, дакладней, Вялікага Княства Полацкага (ВКП). Ідэя стварэння апошняга належала князю Андрэю Альгердавічу [не маюць рацыі тыя беларускія даследнікі, якія гавораць аб прэтэнзіях князя Андрэя Альгердавіча на сталец ВКЛ (30. С. 126; 35. С. 77). Больш блізкім да ісціны быў М. Ермаловіч (72. С. 72). На наш погляд, як рэалізацыю ідэі ВКП трэба разглядаць існаванне ў 1432—1435 гг. Вялікага Княства Рускага з цэнтрам у Полацку (35. С. 96—99)]. Першы раз ён згадваецца ў 1342 г., калі бацька па просьбе пскавічоў пасадзіў яго служылым князем у Пскове [39. S. 67]. З 1349 па 1387 г. ён быў князем полацкім. Дзейнасць яго на полацкім пасадзе можна падзяліць на два этапы — да смерці бацькі ў 1377 г. і пасля яе. На першым этапе ў 1349—1377 г., як служылы полацкі князь, Андрэй дзейнічаў у рамках палітыкі бацькі — вялікага князя літоўскага Альгерда. Пасля яго смерці і прыходу да ўлады ў ВКЛ зводнага брата Ягайлы Якава, князь Андрэй Альгердавіч не падпарадкаваўся яму, а зрабіў спробу ператварыць Полацк у самастойнае Вялікае княства. Пра гэта сведчыць выкарыстанне ім і ягонай жонкай у 80-я г. ХІV ст. тытулу вялікага князя [«Се аз княз велики Андрей Олгердович полоцко...» (1381) (29. С. 43, № 6), «ПЕЧ[а]ТЬ КНЯГИНИ ВЕЛИКО[й] АНЬДРЕЕВЪ ОЛ...» (1387—1389) (55. С. 133, № 2). На полацкім Евангеллі ХІІ ст. з троіцкага манастыра: «А се яз великий князь Андреи Полацкии...» (75. С. 97). А ў леннай грамаце лівонскаму магістру ад 9 кастрычніка 1385 г. гаворыцца аб Полацкім каралеўстве (29. С. 45, № 8)], незалежная замежная палітыка, біццё ўласнай манеты.
Манеты вялікага князя Андрэя Альгердавіча Полацкага мелі на аверсе княжацкае кляйно накшталт літары «Ю», а на рэверсе — лява, які ідзе, з ліліяй над ім [42. P. 25, Nr 21:21; 21. S. 139, 145] [доўгі час гэтыя манеты былі або не атрыбутаваны (47. С. 20), або прыпісваліся смаленскаму князю Юрыю Святаслававічу (43. Р. 29; 44. S. 160—161, заўвага 80). Апошняе рабілася на падставе таго, што клейнавы знак разумелі як кірылічную літару «Ю» — «Юры», а адсюль выводзілі імя Юрыя Святаслававіча. У спалучэнні з пададзеным вышэй фактам выкарыстання Фёдарам Расціслававічам на сваёй пячатцы выявы лява падобная інтэрпрэтацыя рабіла згаданыя манеты смаленскімі. Праўда, польскі даследнік Р. Керсноўскі, які ў цэлым падтрымаў такое меркаванне, тым не менш, адзначыў: «Pogl№d ten wуdaje siк trafny, chociaї i on nie wzjaњnia, dlaczego ksi№їк smoleсski biі monetк rуїni№c№ siк tak bardzo od typowych w tym czasie monet ruskich, i to zarуwno pod wzglкdem ich stempli, jak teї techniki menniczej oraz wagi» (44. S. 161). Думаецца, Юры Святаслававіч не мог біць сваю манету ў Смаленску ўвогуле. Бо першы раз ён стаў смаленскім князем пасля разгрому смаленцаў на рацэ Вехры і смерці бацькі ў 1386 г., дзякуючы вялікаму князю Скіргайлу, які «пасадзіў яго на вялікім княжанні смаленскім, бо дачка старэйшай сястры Скіргайлавай была замужам за князем Юрыем» (23. C. 108). У тым жа годзе 20 траўня Юры Святаслававіч склаў прысягу на вернасць каралю польскаму Ўладзіславу Ягайлу і вялікаму князю літоўскаму Скіргайлу, а 16 верасня падпісаў з імі саюз (45. S. 460). І хоць ён захаваў тытул «Мы Юрьи Святьславичь кнзь великий Смоленьский...» (20. C. 72), першыя ж спробы праводзіць нейкую самастойную палітыку прывялі да зняцця яго ў 1394 г. са смаленскага пасаду і пераводу ў Рослаўль. У 1401 г. Юры пры дапамозе цесця Алега Іванавіча Разанскага захапіў Смаленск і другі раз стаў там князем, але пратрымаўся, пад сталым ціскам Вітаўта, толькі тры гады. У 1404 г. Вялікае Княства Смаленскае было зноў далучана да ВКЛ (45. S. 460). Увесь час Юры дзейнічае не як самастойны гаспадар, а як князь, залежны або ад князя Скіргайлы Івана, або ад вялікага князя разанскага Алега, таму ён не мог біць манету ні ў 1386—1394, ні ў 1401—1404 г. У сваю чаргу характэрна, што менавіта Скіргайла біў сваю манету з лявом (гл. ніжэй), у той час як Алег Разанскі карыстаўся джучыдскімі дырхемамі, якія ён толькі пазначаў сваім княжацкім знакам (59. C. 99, табл. ІV, 16:16)]. Кляйно «Ю» з’яўлялася ўласным княжацкім знакам Андрэя Альгердавіча [смаленскія Рурыкавічы карысталіся зусім іншымі клейнамі. Так, на пячатцы брата Юрыя Святаслававіча князя Івана, дзяржаўцы порхаўскага ў 1412—1442 г. (45. S. 391—392), прывешанай да акту з 1422 г., была выява знаку накшталт літары «Ж» (46. S. 78, Nr 87). У сувязі з гэтым узнікае пытанне: ці не належала пломба з Віцебска, дзе на адным баку быў падобны клейнавы знак накшталт літары «Ж», а на другім — выява Святога Пятра (16. C. 514; 13. Табл. 1, № 14), іхнаму бацьку, вялікаму князю смаленскаму Святаславу Іванавічу (1359—1386)?]. Даволі блізкую аналогію з ім мае асабістае кляйно князя Івана Андрэевіча на пячатцы з дакументу 1431 г.: два колы, злучаныя пасярэдзіне крыжам [41. S. 697, tabl. II, Nr 12]. Як «унука Альгерда» яго можна атаясаміць толькі з сынам Андрэя Полацкага Іванам, намеснікам пскоўскім у 1389—1399 гг. († пасля 1437 г.) [39. S. 73; 45. S. 336] [зазначу, што род Андрэя Альгердавіча заслугоўвае сур’ёзнага генеалагічнага даследавання. Выснову Ю. Вольфа пра тое, што ён згас на сынах Міхайле († 1385 г.), Сямёне († 1387 г.), Іване († пасля 1437 г.) і ўнуку Аляксандру Іванавічу († 1442 г.) (45. S. 336), апошнім часам паставіў пад сумнеў Я. Тэнгоўскі (39. S. 73)]. Цікава, што ў час намесніцтва ягонага сына Аляксандра (1439—1442), у Пскове б’юцца манеты з лявом на рэверсе. Пазней ён ператворыцца ў барса — дзяржаўную эмблему «Гаспадарства Пскоўскага» [33. С. 101, табл. ХІV, мал. 2].
Характэрным ёсць спалучэнне на рэверсе полацкае манеты лява з геральдычнай ліліяй. Апошняя не выпадковая выява, бо пазней паўтараецца на двух тыпах манет, якія вялікі князь літоўскі Вітаўт біў для Полацка й Смаленска пасля іх далучэння да ВКЛ (гл. ніжэй). Я. Іванаўскас і Р. Дачыс звязваюць выяву ліліі ў полацкай эмблеме з сымбалем Святое Марыі [42. Р. 24—25]. Паводле ж З. Пеха «...jest to symbol na tyle wieloznaczny, їe zaproponowana interpretacja budzi powaїne w№tpliwoњci, zwіaszcza, gdy uwzglкdnimy miкsce umieszczenia lilii» [21. S. 145]. Сумневы знікаюць, калі бачыць у выяве з манеты князя Андрэя Альгердавіча спалучэнне зямельнае сымболікі Русі з выявай Багародзіцы, якая вышэй адзначана на пячатках полацкіх епіскапаў. Толькі апошняя падавалася ў выглядзе ліліі над лявом [як гіпотэзу можам выказаць думку, што лілія магла быць запазычана яшчэ полацкімі князямі са сфрагістыкі заходнепаморскіх князёў. Адметна, што лілію ўжывалі на сваіх пячатках князі Казімер І (†1180 г.) і ягоны пляменнік Казімер ІІ (†1219/1220 г.) (50. S. 154). Праз Святохну, дачку Казімера І (51. S. 219—220), і ейнага сына Уладзіміра лілія магла ўвайсці ў сымбалі полацкіх князёў. У сваю чаргу, леў тады цалкам мог быць запазычаны з геральдыкі дацкіх каралёў, з якімі ў Рагвалодавічаў менавіта ў другой палове ХІІ — пачатку ХІІІ ст. былі шчыльныя дынастычныя сувязі (71. C. 12). На гэта ўказваюць падобныя геральдычныя рысы, толькі ў адрозненне ад дацкіх манархаў, у гербе якіх былі тры лявы ці леапарды ў пас, Рагвалодавічы пакінулі аднаго]. Магчыма і яшчэ адное тлумачэнне ліліі — геральдычнае. Яна была ўведзена, каб адрозніць полацкага лява ад смаленскага, бо ў геральдыцы не магло быць цалкам ідэнтычных выяваў. Пра гэта сведчаць пячаткі з лявом Ноўгарада Вялікага з граматаў 1426 і 1461 г. На першай з іх пад галавой лява змешчаны крыж [А. Лакіер патлумачыў яго так: «между головой и шеей видна верёвка в виде узды» (33. C. 99). Наўрад ці з гэтым можна пагадзіцца. Хутчэй за ўсё, наўгародскі леў павінен быў трымаць крыж або меч у лапе], а на другой — над лявом — дзве васьмікутныя зорачкі [33. C. 99, табл. ХІІ, мал. 8—9]. Дадатковыя элементы адрознівалі наўгародскага лява («лютого зверя») ад полацкага і смаленскага.
На думку літоўскага й амерыканскага даследнікаў Я. Іванаўскаса і Р. Дачыса, полацкую манету князь Андрэй Альгердавіч біў у 1398—1399 гг. [42. P. 25]. Аднак факты ягонай палітычнай біяграфіі прымушаюць усумніцца ў гэтым. У 1387 г. Андрэй трапляе ў палон да караля Ўладзіслава Ягайлы [паводле Пскоўскага летапісу: «...князя Андрея Олгердовича князь Скиригаило, брат его, поима перелестию в Полотске» (53. С. 29)], у якога ён знаходзіўся ў зняволенні ў замку Хэнціны (Польшча) да 1394 г. У тым жа годзе ён быў вызвалены і згадваецца ў Ноўгарадзе Вялікім як пскоўскі князь [пскоўскі летапісец запісаў: «Того же месяца [липеня 1394 г.] князь велики Ондрей и Олгердович приехал из Литвы от братьа, из нятвы, въ 18 день» (53. С. 107). А ў Наўгародскім летапісе адзначана: «Прииха князь Андрей со пьсковьскыми послы…» (54. С. 387)], а ў 1399 г. — гіне ў бітве на рацэ Ворскла [39. S. 69—70]. Ясна, што ў часы кіравання вялікага князя літоўскага Вітаўта (з 1394 па 1399 г.) ніякай манеты ў Полацку Андрэй Альгердавіч біць не мог, бо ўжо ў 1396 г. там сядзеў Вітаўтаў намеснік Манцігірд [55. С. 136; 61. S. 78]. Таму застаецца перыяд з 1377 па 1387 г., дакладней — з 1381 г., калі князь Андрэй Альгердавіч імкнуўся захаваць самастойнасць Полацку ў хаўрусе з Масквой, Смаленскам і Лівонскім ордэнам.
Варта адзначыць, што 23 красавіка 1387 г. Полацкае й Менскае княствы разам з Троцкім былі нададзены Уладзіславам Ягайлам брату Скіргайлу Івану [29. C. 50—51, № 10]. 18 чэрвеня таго ж году ў Лідзе Скіргайла Іван, князь літоўскі, пан троцкі й полацкі, выдаў свой дакумент, да якога прывесіў уласную пячатку з выявай збройнага рыцара на кані з дзідай у правай руцэ і тарчай — у левай. На тарчы ж быў змешчаны ўзняты леў [48. S. 14, Nr 18; 56. C. 239, мал. 2]. Ён жа біў сваю манету, дзе на аверсе быў ягоны ўласны клейнавы знак — крыж [на найстарэйшай пячатцы Скіргайлы Івана, прывешанай да дакументу з 1380 г., быў змешчаны просты (геральдычны?) крыж, які М. Гумоўскі памылкова назваў крыжам Святога Андрэя (41. S. 713, tabl. III, 24)], а на рэверсе — леў улева з выгнутай назад галавой [42. P. 30, Nr 20:20; 59. C. 100, табл. ІV, мал. 17:17]. Я. Іванаўскас і Р. Дачыс лічаць, што, будучы намеснікам караля Уладзіслава Ягайлы ў ВКЛ і князем у Троках і Полацку, Скіргайла не мог біць сваю манету, а таму згаданы экземпляр паходзіў з 1395—1397 гг., калі ён быў князем у Кіеве [42. P. 25; 56. P. 36]. Нельга з гэтым пагадзіцца, бо даказана, што, па-першае, статус Скіргайлы Івана ў ВКЛ быў даволі высокі і дазваляў яму мець такую прэрагатыву, як біццё манеты, па-другое, ён памёр у 1394 г. [39. S. 103; 58. S. 126—127]. У сувязі з гэтым, трэба прызнаць, што манета з лявом білася ім у прамежак з 1387 па 1394 г., менавіта тады, калі ён з’яўляўся і князем полацкім, бо згаданая выява магла адносіцца толькі да Полацка (Русі). Пра гэта сведчыць той факт, што, калі ў 1394 г. Полацк адышоў ад Скіргайлы Івана, была зменена і пячатка. Да дакументу ад 18 лютага 1394 г., дзе ён разам з братамі бярэ на парукі Андрэя Полацкага, была прывешана новая ягоная пячатка, на якой быў вершнік з дзідай-сцяжком і тарчай. На сцяжку быў змешчаны просты крыж — уласны знак князя, а на тарчы — замест лява — падвойны крыж Ягайлы [41. S. 713—714; 56. C. 240—241, мал. 3; 4:3]. Важна, што ўлада Скіргайлы Івана пасля 1387 г. распаўсюджвалася і на Менскае княства. У свой час (1349) з апошняга было вылучана для былога вялікага князя літоўскага Яўнута Івана Гедымінавіча Заслаўе [30. C. 94]. На пячатцы з дакументаў 1386 і 1398 г. ягонага сына князя Міхайлы Яўнутавіча Заслаўскага была выява: «...lwa wspiкtego z podniesionemi 2 іapami...» [41. S. 708]. Такім чынам, леў фіксуецца на пячатках і манетах Гедымінавічаў, звязаных непасрэдна з Полацкай (Менскай, Заслаўскай) зямлёй.
Звернем увагу таксама на тое, што і польскі кароль Уладзіслаў ІІ Ягайла карыстаўся гербам Русі (той яе часткі, якая ўваходзіла ў склад Польскага каралеўства), толькі ў адрозненне ад лява Скіргайлы, той леў уздымаўся на скалу. На яго ж «рускай манеце», якая білася ў Львове ў 1388—1394, 1394—1400 і 1401—1414 гг., быў проста ўзняты леў [21. S. 45, 122, 205—206; 90. S. 231]. Адначасова, як найвышэйшы князь літоўскі і рускі, Ягайла біў манету для рускіх земляў ВКЛ з выявай лява [42. P. 15, Nr 1:1, 2:2; 21. S. 137—138, 139—141]. Я. Іванаўскас і Р. Дачыс датуюць яе 1386 г., аднак так званая «пляцёнка» над лявом сведчыць пра выраб такой манеты хутчэй пасля трагічнай бітвы з татарамі на рацэ Ворскла ў 1399 г. У гэты ж самы час (1389—1425) выява лява («барса») з «пляцёнкамі» выкарыстоўваецца на манетах вялікага князя маскоўскага Васіля Дзмітравіча, што расейскі даследнік Г. Фёдараў-Давыдаў звязвае з яго «общерусскими притязаниями» [63. С. 37—39, № 178—190; с. 134]. Хутчэй за ўсё, лява трэба звязваць з яго агульнарускім характарам, бо «пляцёнкі» сведчаць як раз аб татарскіх прэтэнзіях на ўсю Русь — як Літоўскую, так і Маскоўскую. Сапраўды, выкарыстанне лява ў розных варыянтах у Галіцка-Валынскім княстве, Смаленску, Полацку, Ноўгарадзе Вялікім, Пскове, Маскве сведчыць, што ён з’яўляўся ў другой палове ХІV — першай палове ХV ст. агульнапрынятым сымбалем Русі.
Яшчэ больш яскрава гэта пацвярджаюць манеты, якія біў для Полацка і Смаленска вялікі князь літоўскі Вітаўт Аляксандр. Першая з іх захоўвала на рэверсе выяву лява з ліліяй, а на аверсе — замест знаку Андрэя Альгердавіча — Вітаўтавы Калюмны. Другая на аверсе мела тыя ж Калюмны, а на рэверсе — два лявы, якія тут геральдычна правільна падаюцца як леапарды, адзін над другім, пры гэтым над верхнім зноў была змешчана лілія [42. Р. 24, Nr 15:15, 16:16; 21. S. 144—145]. Паводле Я. Іванаўскаса і Р. Дачыса яны біліся ў 1399—1401 і 1398—1399 гг. адпаведна. Аднак першая манета Вітаўта ўяўляла сабой перабітую яго знакам полацкую манету Андрэя Альгердавіча, пра што сведчаць іх ідэнтычныя рэверсы. У сувязі з гэтым, яна магла прадукавацца і раней — у 1394—1396 гг. У 1396 г. «князь литовскои Витовътъ Кестоуитьевичь взя Смоленескъ перелестью, и наместники посади» [53. C. 108]. У гэты час (1396—1399) была выпушчана другая манета з двума леапардамі, бо відавочна, што выява на ёй утварылася шляхам спалучэння полацкага і смаленскага лявоў. Пасля паразы на рацэ Ворскла Вітаўт, як і Ягайла, вымушаны быў біць манеты з «пляцёнкай» над лявом [42. P. 23, Nr 12:12, 13:13]. Пасля гэтага Вітаўт ужо не вяртаецца да лявоў ці леапардаў: на манетах бітых для Полацка з 1401 г. на аверсе захоўваюцца Калюмны, а на рэверсе змяшчаецца вершнік з ліліямі над і пад ім [42. P. 23, Nr 14:14; 21. S. 144] [у сваім меркаванні пра тое, што гэтая манета білася для Полацка мы зыходзім з ідэнтычнага спосабу выканання Калюмнаў на ўсіх полацкіх і полацка-смаленскіх манетах (на гэта першы звярнуў увагу З. Пех [21. S. 145]), а таксама — з факту спалучэння ліліяў з вершнікам (Пагоняй). У сувязі з гэтым, трэба адзначыць, што Калюмны як Печать Полоцкая на вялікай пячатцы Івана Грознага з 1577 г. з’явіліся менавіта дзякуючы выкарыстанню іх на старых полацкіх манетах, а не толькі на манетах апошніх Ягайлавічаў — Жыгімонта Старога і Жыгімонта Аўгуста, як мяркуе польскі даследнік Г. Граля (81. S. 129—130)]. З аднаго боку, гэта было звязана з цэнтралізатарскімі памкненнямі Вітаўта і уніфікацыяй выяваў на манетах у рамках яго грашовай рэформы ў ВКЛ. З іншага боку, страта Смаленска пасля 1399 г. прывяла да таго, што для яго быў створаны асобны новы герб з выявай мядзведзя, які ідзе. Упершыню такі герб Смаленска фіксуецца на гербавай пячатцы Вітаўта з 1401 г. [21. S. 93—94]. Спачатку гэта герб-прэтэнзія, бо Смаленск быў вернуты ў склад ВКЛ толькі ў 1404 г.: «...переветнице предаша град Смолнескъ князю Витовту Литовъскому» [54. C. 398]. Чаму менавіта выява мядзведзя абрана ў якасці смаленскага сымбалю — цяжка сказаць. Але, безумоўна, такі рэзкі адыход ад традыцыйнай «рускай» эмблемы лява быў выкліканы важкімі прычынамі. На нашу думку, тут пэўную ролю згуляў як татарскі фактар, так і тое, што лява выкарыстоўваў палітычны канкурэнт Вітаўта — ягоны зяць вялікі князь Васіль Дзмітравіч Маскоўскі. У такой сітуацыі выбар мясцовага «цара лясоў» у якасці новай «рускай» (у згаданым выпадку — смаленскай) выявы было для Вітаўтавых герольдаў справай тэхнічнай [выкажам гіпотэзу, што выява мядзведзя была падказана герольдам Вітаўта падабенствам двух лацінскіх словаў: «Russia» і «Ursus» (мядзведзь) ці «Ursa» (мядзведзіца)]. Аднак галоўнай прычынай адмовы ад лявоў была страта як Полацкам (ВКП), так і Смаленскам (ВКС) сваёй самастойнасці і іх уваход у склад ВКЛ. У сувязі з гэтым, выснова польскага даследніка З. Пеха, што: «Пасля згаданага адносна кароткага нумізматычнага эпізоду, леў знікае са складу патэнцыйных сымбаляў улады» вялікіх князёў літоўскіх [21. S. 145], не зусім дакладная. Леў ці леапард у ВКЛ для Вітаўта не з’яўляўся «патэнцыйным» сымбалем, а наадварот — ад яго ён імкнуўся пазбавіцца ці лепей — замяніць, што ў рэшце рэшт і было зроблена.
Пра гэта сведчыць полацкая пячатка, якую беспадстаўна лічаць найбольш старажытнай гарадской пячаткай. Упершыню яна фіксуецца на дакуменце 1396 г. (на першым месцы!), да якога была прыкладзена разам з пячаткай Вітаўтавага полацкага намесніка Манцігірда. Яна не мела ніякіх выяваў, а толькі вербальную формулу: «ПЕЧАТЬ ПОЛОЦЬКАЯ И С[ве]ТОЕ СОФЬИ» [55. C. 136, 139—140, мал. 4, 11]. Праўдападобна, гэта была менавіта полацкая дзяржаўная пячатка, а не пячатка гораду [гарадская пячатка была б з надпісам: «Печать Полоцка» або «Печать города (места) Полоцкого». Ды і на сапраўднай гарадской пячатцы не было б сэнсу пазначаць: «Святой Софии». Затое на дзяржаўнай пячатцы лагічна было змяшчэнне поўнай назвы Полацкай дзяржавы — Дому Святой Сафіі. Характэрнай ёсць і найбольш старажытная гарадская пячатка Віцебска. На ёй былі словы: «+ ПЕЧАТЬ ВИТЕБЬСКАЯ ВСЕГО ГОРОДА» (91. С. 264)]. Спалучэнне словаў «пячатка полацкая» і «Святой Сафіі» адпавядала спалучэнню лява і ліліі на манетах. У такой форме яна пратрымалася ва ўжыванні даволі доўга — па канец ХV ст., а ў 70-я гг. гэтага ж стагоддзя нават абнаўлялася [55. С. 141]. Няма сумневу, што ў такой форме палачане імкнуліся падкрэсліць сваю былую самастойнасць і аўтаномнасць у ВКЛ. Апошняя забяспечвалася спецыяльным земскім прывілеем, атрыманым ад Вітаўта [92. S. 5—6].
Больш адметна гэта відаць на пячатках полацкіх епіскапаў, роля якіх у Полацку ў канцы ХІV — пачатку ХV ст. пры вялікакняжацкіх намесніках істотна знізілася [55. C. 141]. Нягледзячы на новы архіепіскапскі тытул (з 1392 г.) рэальны палітычны статус полацкіх епіскапаў упаў, што знайшло адлюстраванне ў іх сфрагістыцы. Так, на пячатцы Сямёна Старога з 40-х гг. ХV ст. замест выявы Багародзіцы Знаменіе быў змешчаны надпіс: «М[и]Л[ос]ТЬЮ Б[о]ЖІЕЮ СЕМИОНЪ ВЛАДЫКА ПОЛОЧЬКИІ» [55. C. 142, мал. 14]. Толькі архіепіскап Каліст паспрабаваў аднавіць былы ўплыў. У 1459 г. ён, як піша А. Харашкевіч: «выступил в качестве равноправной с полоцким наместником и “поспольством” силы. Вместе с ними … снабдил полоцких послов в Ригу … своей верительной грамотой» [55. C. 141]. На ягоных пячатках з 1458—1459 гг. таксама не было Багародзіцы, але быў змешчаны надпіс, які паўтараў формулу з пячатак полацкіх епіскапаў часоў незалежнасці: «М[и]Л[ос]ТЪЕЮ Б[о]ЖЬЕЮ КАЛИСТЬ ЕП[иско]ПЪ ПОЛОЧКИІ» [55. C. 142, мал. 15]. Такая палітычная актыўнасць і амбіцыі Каліста былі заўважаны — ён быў заменены Сямёнам, які рэзка змяніў тып сваёй пячаткі. У цэнтры яе была змешчана манаграма яго імя «СЕМІОН» і надпіс у атоку: «+ М[и]Л[ос]ТЬЮ Б[о]ЖЬЕЮ ВЛ[а]Д[ы]КА ПОЛ[о]ЧКІ» [55. C. 142, мал. 16; 66. C. 29—30, фота 11]. Нельга пагадзіцца з А. Харашкевіч, што змена тыпу пячаткі была выклікана толькі жаданнем Сямёна адрозніць яе ад пячаткі Сямёна Старога [55. C. 142]. Насамрэч гэта быў вынік паразы палітычнай праграмы полацкага архіепіскапа-«сепаратыста» Каліста ў дачыненнях з цэнтральнымі ўладамі ВКЛ [полацкім намеснікам у 1458—1459 г. быў Пётр Манцігірдавіч (55. С. 138; 63. S. 91). Магчыма, ён спрыяў полацкаму архіепіскапу Калісту, што прывяло да замены яго Алехнам Судзімонтавічам, які «byі bliski» вялікаму князю літоўскаму Казімеру Ягайлавічу (63. S. 99). Пэўна тое, што Алехна ў Полацку замацаваў пазіцыі цэнтральнай улады].
Такім чынам, пачынаючы з канца ХІV па канец ХV ст. у новых палітычных умовах, калі ў Полацку з’яўляюцца намеснікі Вітаўта, выява лява і ліліі набывае вербальную форму, а пазней — у пачатку ХVІ ст. з утварэннем Полацкага ваяводства — саступае месца новым сымбалям [гербам Полацкага ваяводства ВКЛ, якое было створана ў пачатку ХVІ ст., быў залаты алень, які ідзе ў чырвоным полі (64. С. 63). Колеры дадзены паводле: (76. S. 238)]. У сувязі з гэтым, лявы маглі выкарыстоўвацца толькі ў якасці сымбаляў «апазіцыйных» вялікаму князю Вітаўту.
Менавіта ў такім кантэксце трэба разглядаць іх з’яўленне ў «Хроніцы Канстанцкага сабору 1414—1418 гг.», якая была напісана Ульрыхам Рыхенталем у
20-я гг. ХV ст. Гэтая крыніца адлюстравала завяршэнне працэсу геральдызацыі лявоў або іх ператварэння ў герб: тарча падзелена на дзве часткі, у верхняй залатой — блакітны леў, у ніжняй блакітнай — залаты леў [67. S. 137] [на жаль, як арыгінал «Хронікі Канстанцкага сабору 1414—1418 гг.», так і яе факсімільнае выданне нам у Горадні засталося недаступнае, таму тут мы падаем расфарбаваны малюнак з працы Ф. Пекасіньскага]. Надпіс: «Von dem durchleuchti, fursten herczog R(F)odur von Schmolenczgei in rotten Reussen» сведчыў, што з такім гербам прыбыў у Канстанц Фёдар Юр’евіч «са Смаленска ў чырвонай Русі» [68. С. 52]. Быў гэта сын ужо вядомага нам смаленскага князя Юр’я Святаслававіча [60. С. 78; 68. С. 52]. Ён прыехаў на сабор у Канстанц з Ноўгарада, дзе да 1412 г. быў служылым князем. Пры гэтым ягоны ад’езд на Захад быў выкліканы пагрозай Вітаўта распачаць вайну з Ноўгарадам, бо сярод прэтэнзій вялікага князя літоўскага да апошняга было тое, што: «нашего ворога Юрьева Святославлича сына Федора приняле есте» [54. С. 404]. У выніку, як піша наўгародскі летапісец: «И князь Федоръ рече новгородцомъ: “о мне с Витовтом нелюбья не держите”; отъиха в Немце» [54. С. 404]. Важна, што спачатку князь Фёдар Юр’евіч падаў як свой герб менавіта Вітаўтавых полацка-смаленскіх лявоў, што сведчыла пра яго прэтэнзіі на страчаную «чырвоную Русь». Аднак прысутнасць у Канстанцы паслоў Вітаўта і найперш таямнічага князя Паўла [паводле «Хронікі»: «herczog Pauls von rechten Reussen ist vnde herczog Wittolten» карыстаўся гербам: у блакітным полі палова срэбнага лява, якая выходзіць з чырвонага полымя (67. S. 136). Асоба не ідэнтыфікавана] прымусіла яго адмовіцца ад згаданай вышэй сымболікі і тутулу. Герольдамі імператара Святой Рымскай імперыі Жыгімонта для Фёдара быў створаны адмысловы новы герб: тарча падзелена на чатыры часткі. У першай і чацвёртай у чырвоным полі — срэбны геральдычны крыж; у другой і трэцяй — у блакітным полі задняя палова залатога лява, на якой сядзіць срэбны арол, што дзяўбе яго крывавыя вантробы. Быў удакладнены і тытул: «herczog Fedur von weisen Reussen vnnd herr czu Schmolenczgi» [67. S. 142; 74. S. 57]. Як лічыць А. Белы, князь Фёдар быў у Канстанцы прадстаўніком ад «белай Русі» (Ноўгарада) і Смаленска [68. С. 53]. Аднак лепш яго назваць толькі прэтэндэнтам на гэтыя землі, пра што сведчыў ягоны новы герб. Геральдычны крыж (крыж Святога Юр’я) у 1-й і 4-й частках быў гербам Ноўгарада Вялікага («белай Русі»). Упершыню ў такой якасці ён фіксуецца на пячатцы Вітаўта з 1401 г. [у брусэльскім гербоўніку «Armorial Lyncenich» з першай паловы ХV ст. ён падпісаны: «nowengrote», у той час як смаленскі мядзведзь — «smollenghe» (73. S. 115, tabl. XV, Nr 83, 85; 74. S. 56)]. Палова лява з арлом у
2-й і 3-й частках даволі яскрава сымбалізуе трагічны лёс Фёдара як смаленскага князя: Смаленск адабраны драпежным арлом (Уладзіславам ІІ Ягайлам і Вітаўтам). Пазней гэтая выява ператворыцца ў гармату з райскай птушкай. Апошнія замацуюцца ў якасці смаленскага герба ў Расіі [60. С. 90].
Для нас асабліва важныя пададзеныя ў «Хроніцы» колеры полацка-смаленскага герба: блакітны леў у залатым полі (полацкі) [адсутнасць ліліі, якая павінна быць таксама, як і леў, блакітнай, можна растлумачыць карэкцыяй гербавай выявы як самым князем Фёдарам Юр’евічам, так і мастаком-ілюмінатарам «Хронікі»] і залаты леў у блакітным полі (смаленскі). Золата і блакіт — гэта сапраўдныя геральдычныя колеры сярэднявечнай Русі. Яны фіксуюцца і іншымі заходнімі гербоўнікамі першай паловы ХV ст. Так, у брусэльскім гербоўніку «Armorial Lyncenich» герб Львоўскай зямлі («lemborch») выглядаў так: у блакітным полі залаты леў, які ўздымаецца на гору [73. S. 114, tabl. XV, Nr 78; 74. S. 55]. Аналагічны герб, а таксама варыянт: залаты леў у блакітным полі (герб Русі), змешчаны ў стакгольмскім «Codex bergshammar» і парыжскім «Armorial de la Toison d’Or» [74. S. 50—53, 55; 77. S. 80, ryc. 12, Nr 4]. Былі гэта гербы тых частак Русі (Галіцка-Валынскага княства), якія апынуліся пад уладай польскіх каралёў. Як адзначалася вышэй, з канца ХІV ст. леў, які ўздымаецца на гору, з’яўляецца на маестатавай пячатцы польскага караля Уладзіслава ІІ Ягайлы. Пазней «рускі» залаты леў у кароне ў блакітным полі (з гарой ці без яе) замацаваўся сярод зямельных і ваяводскіх гербаў Польскага каралеўства і Рэчы Паспалітай [21. S. 56, 67, 70, 78; 74. S. 109, 113]. Полацка-смаленскі ж герб быў забыты, а для аднайменных ваяводстваў у ВКЛ былі створаны новыя гербы, без якой-небудзь сувязі з лявамі [64. C. 59—64]. Апошнія захаваліся толькі ў шляхоцкіх гербах нашчадкаў Яўнута Гедымінавіча або полацкіх і смаленскіх князёў: Заслаўскіх, Мсціслаўскіх, Друцкіх, Жыжамскіх ды ў гербах гарадоў ВКЛ: Слоніма, Ліды, Крынак і інш. [33. C. 125; 78. S. 10; 79. C. 33; 80. Т. 10. S. 201—202; 91. C. 145, 177, 185, 207, 222, 233].
Такім чынам, сымболіка і геральдыка Полацкае дзяржавы ў Х—ХV стст. даволі разнастайная і багатая: на першым княжацкім этапе (Х — пачатак ХІІ ст.) сымбалямі Полацкага княства былі княжацкія трызубы і Святы Крыж (шасціканцовы); на другім — вечавым або рэспубліканскім (20-я ХІІ — 70-я гг. ХІV стст.) — сымбалем Полацкае рэспублікі была выява Багародзіцы; на трэцім — вялікакняжацкім (80-я гг. ХІV ст.) — сымбалем Вялікага Княства Полацкага была выява лява з ліліяй над ім; нарэшце, на чацвёртым этапе — ужо баярска-намесніцкім (канец ХІV — канец ХV ст.) — сымбалем незалежнасці Полацка-Смаленскай зямлі быў герб з двума лявамі, зафіксаваны ў «Хроніцы Канстанцкага сабору 1414—1418 гг.», заменены з уваходжаннем Полацку ў склад ВКЛ спачатку Калюмнамі і Пагоняй, а пасля ўтварэння Полацкага ваяводства — гербам з выявай аленя.
* * *
У сувязі з усім адзначаным вышэй, мяркую, што дзяржаўны герб сучаснай Беларускай Рэспублікі (дарэчы, чаму не Рэчы Паспалітай, бо так перакладаецца на беларускую мову «res publica»?) павінен выглядаць так: тарча падзелена на чатыры часткі, пры гэтым, 1-я і 4-я рассечаны яшчэ на дзве — у верхняй у залатым полі блакітны леў, у ніжняй — у блакітным полі — залаты леў, у 2-й і 3-й частках у чырвоным полі — срэбны вершнік з мечам і шчытом, на якім шасціканцовы крыж (Пагоня). Над тарчай — карона Усяслава Вялікага. Адсутнасць белага колеру як адпаведніка Беларусі ў частках з лявамі не павінна засмучаць: тагачасная «белая Русь» карысталася зусім іншым гербам, ды і не прылічалася да нашае тэрыторыі. Няма ніякіх падставаў і для таго, каб змяніць колеры, як прапануе Алег Латышонак: «...лявы маглі б быць сярэбраныя (белыя) у чырвоным полі. Пасавалі б да сцяга» [ліст да аўтара ад 01.07.2004 г.]. Па-першае, гэта было б нязгодна з гістарычнай праўдай (і гэта — галоўнае). Па-другое, гэта будзе ўжо не геральдыка, бо можна заблытацца ў варыянтах. Сапраўды, а чаму б тады не пакласці двух чырвоных лявоў у срэбным полі? Па-трэцяе, у багатай на лявоў і леапардаў геральдыцы Заходняй Еўропы такія каляровыя варыянты напэўна выкарыстоўваліся, у той час як на нашых лявоў ніхто, здаецца, пакуль не прэтэндуе. Па-чацвёртае, белага колеру дастаткова ў нацыянальным сцягу, які з’явіўся якраз тады, калі назва Беларусь пашырылася на нашу этнічную тэрыторыю.
Думаю, варта абмеркаваць праблему ліліі: трэба яе далучаць у герб ці не? Калі зыходзіць з яе значэння і гістарычнага кантэксту, то згаданая геральдычная выява павінна быць вернута ў полацкі герб. Аднак магчымы і іншы падыход — пакінуць так, як ёсць. Іншай праблемай з’яўляюцца колеры поля шчыта і выявы шасціканцовага крыжа ў Пагоні. Пакідаць срэбны шчыт з залатым крыжам нельга, бо гэта разбурае адно з галоўных правілаў геральдыкі, што забараняе накладваць метал на метал. У літоўцаў выкарыстоўваецца блакіт і золата. Аднак у часы Уладзіслава ІІ Ягайлы фіксуюцца і залаты (або срэбны) падвойны крыж у чырвоным полі і чырвоны ў срэбным [21. S. 246, 248—249]. Важнымі з’яўляюцца таксама такія «дробязі», як наяўнасць у каня вершніка Пагоні падковаў [93. C. 14], рэканструкцыя тыпу кароны Усяслава ці колер языка, вачэй і капцюроў у лявоў. Апошняе стане магчымым пры вывучэнні арыгіналу «Хронікі Канстанцкага сабору 1414—1418 гг.)».
ЗАЎВАГІ
1. Заканадаўчыя акты аб Дзяржаўнай сымболіцы Рэспублікі Беларусь. — Мн.: Беларусь, 1992. — 94 с.
2. Цітоў А. Пячаткі старажытнай Беларусі: Нарысы сфрагістыкі. — Мн.: Полымя, 1993. — 239 с.
3. Загарульскі Э. Заходняя Русь: ІХ—ХІІІ стст. — Мн.: Універсітэцкае, 1998. — 240 с.
4. Piekosiński F. Rycerstwo Polskie wieków średnich. — Kraków, 1896. — T. 1. — 399 s.
5. Гломозда К., Яневський Д. Історичні гербові, відзнаки та прапорові барви України // Український історичний журнал. 1990. № 4. С. 43—55; № 5. С. 45—64.
6. Белямук М. Пячатка Усяслава Чарадзея // Беларускі гістарычны часопіс. 2001. № 2. С. 69—70.
7. Ляўкоў Э. А. Маўклівыя сведкі мінуўшчыны. — Мн.: Навука і тэхніка, 1992. — 215 с.
8. Арлоў У. Таямніцы полацкай гісторыі. — Мн.: Беларусь, 1994. — 463 с.
9. Луцкевіч А. Беларускі Музей імя Івана Луцкевіча. Вільня, 1933: Перавыд. — Мн.: Беларускае КБТ «Адраджэнне», 1992. —
16 с.
10. Зайкоўскі Э. Крыж // ЭГБ. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4. — С. 272—273.
11. Ляўкоў Э. Маўклівыя сведкі мінуўшчыны.
12. Цішкін І. Віслыя пячаткі // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1986. № 4. С. 20.
13. Штыхаў Г. Сфрагістыка // БелСЭ. — Мн.: БелСЭ, 1974. — Т. 10. — С. 142—143, табл. 1—2.
14. Загорульский Э. Генеалогия полоцких князей Изяславичей. — Мн.: Изд-во «ВУЗ—ЮНИТИ», 1994. — 30 с.
15. «Пагоня» ў сэрцы тваім і маім: Зб. арт. / Склад. А. Цітоў. — Мн.: БВТ «Хата», 1995. — 23 с.
16. Штыхаў Г., Сінчук І. Пломба // ЭГБ. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 5. — С. 514.
17. Пуцко В. Крыж Еўфрасіньні Полацкай і ўзьвіжальныя крыжы ХІІ—ХІІІ стст. // Полацак. 1992. № 4 (14). С. 12—17.
18. Арлоў У. Асветніца з роду Усяслава: Ефрасіння Полацкая. — Мн.: Навука і тэхніка, 1989. — 53 с.
19. Анталогія даўняй беларускай літаратуры: ХІ — першая палова ХVІІІ стагоддзя. — Мн.: Бел. навука, 2003. — 1015 с.
20. Смоленские грамоты ХІІІ—ХІV вв. / Подгот. Т. А.Сумникова, В. В. Лопатин. — М.: Изд-во АН СССР, 1963. — 138 с.
21. Piech Z. Monety, pieczęcie i herby w systemie symboli władzy Jagiellonów. — Warszawa, 2003. — 365 s.
22. Тарасаў С. Чарадзей сёмага веку Траяна: Усяслаў Полацкі. — Мн.: Навука і тэхніка, 1991. — 67 с.
23. Беларускія летапісы і хронікі. — Мн.: Беларускі кнігазбор, 1997. — 432 с.
24. Гісторыя Беларусі: У 6-ці т. Старажытная Беларусь: Ад першапачатковага засялення да сярэдзіны ХІІІ ст. / Рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.) і інш. — Мн.: Экаперспектыва, 2000. — Т. 1. — 351 с.
25. Генрих Латвийский. Хроника Ливонии / Введение, перевод и комментарии С. А. Аннинского, предисловие В. А. Быстрянского. — М., Л.: Изд-во АН СССР, 1938. — 2-е изд. — 351 с.
26. Ekdahl S. Die «Banderia Prutenorum» des Jan Długosz — eine Quelle zur Schlacht bei Tannenberg 1410. — Göttingen, 1976. — 315 s.
27. Варонін В. Якаў // ЭГБ. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 6. — Кн. ІІ. — 612 с.
28. Варонін В. Полаччына і палачане ў нацыянальна-культурным і рэлігійным жыцці Вялікага княства Літоўскага першай паловы ХVІ ст. // Białoruskie Zeszyty Historyczne. — Białystok, 2002. — S. 211—219.
29. Хорошкевич А. Полоцкие грамоты ХIII — начала XVI в.: В 5-ти т. — М., 1977. — Т. 1. — 227 с.
30. Насевіч В. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: Падзеі і асобы. — Мн.: Полымя, 1993. — 160 с.
31. Сагановіч Г. Полацк і нямецкая калонія на Дзвіне // Беларускі гістарычны агляд. Менск, 1998. Т. 5. Сш.1 (8). С. 3—25.
32. Левко О. Торговые связи Витебска в Х—ХVІІІ вв. — Мн.: Наука и техника, 1989. — 87 с.
33. Лакиер А. Русская геральдика. — М.: Книга, 1990. — 432 с.
34. Белямук М. Эмблема на шчыце герба «Пагоня» // Полацак. — Кліўленд, 1992. № 1 (11). С. 14—18; № 2 (12). С. 28—30; № 3 (13). С. 28—31; № 4 (14). С. 18—22; № 6 (16). С. 22—26.
35. Сагановіч Г. Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца ХVІІІ ст. — Мн.: Энцыклапедыкс, 2001. — 412 с.
36. Силаев А. Истоки русской геральдики. — М.: ФАИР—ПРЕСС, 2002. — 240 с.
37. Grechylo A. Eagle and Lion in the heraldry of the Galician-Volhynian State (13th—14th centuries) // L’Ŕigie et le Lion. Dans le Blason médiéval et moderne. Actes du Ixe colloque international d’héraldique. Cracovie, 4—8 septembre 1995 édites par S.K.Kuczyński, A.I.H. — Warszawa, 1997. — S. 123—126.
38. Barwiński B. Pieczęcie książąt halicko-włodzimierskich z pierwszej połowy XIV wieku // Wiadomości numizmatyczno-archeologiczne. — Nr 6. — S. 99—104; Nr 7. — S. 127—130.
39. Tęgowski J. Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów. — Poznań — Wrocław, 1999. — 319 s.
40. Dąbrowski D. Rodowód Romanowiczów książąt halicko-wołyńskich. — Poznań — Wrocław, 2002. — 347 s.
41. Gumowski M. Pieczęcie książąt litewskich // Ateneum Wileńskie. — Wilno, 1930. — R. VII. — Zeszyt 3—4. — S. 684—725.
42. Ivanauskas E., Douchis R. Coins of Lithuania. 1385—1707. — Vilnius — Columbia, 1999. — 271 p.
43. Sajauskas S., Kaubrys D. Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystes numizmatika. Katalogas. — Vilnius, 1993. — 456 p.
44. Kiersnowski R. Najdawniejsze monety litewskie // Wiadomości numizmatyczne. — Warszawa, 1984. — R. XXVIII. — S. 129—174.
45. Wolff J. Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku. — Warszawa, 1895. — 698 s.
46. Dokumenty strony polsko-litewskiej pokoju Mełneńskiego z 1422 roku / Wyd. P. Nowak, P. Pokora. — Poznań, 2004. — 99 s.
47. Сінчук І. Пытанняў больш, чым адказаў // Спадчына. 1994. № 5. С. 19—21.
48. Akta Unji Polski z Litwą. 1385—1791 / Wyd. S. Kutrzeba, W. Semkowicz. — Kraków, 1932.— 570 s.
49. Piekosiński F. Studya, rozprawy i materyały z dziedziny historyi polskiey. Pieczęcie polskie wieków średnich, przy współdziale E. Diehla. — Kraków, 1899. — T. III. — 290 s.
50. Rusakiewicz A. Najdawniejsze godła książąt gdańskich: lilia i gryf // Biskupi, lennicy, żeglarze. / Pod red. B. Śliwińskiego. — Gdańsk, 2003. — Nr 9. — S. 147—188.
51. Rymar E. Rodowód książąt Pomorskich. — Szczecin, 1995. — T. 1. — 323 s.
52. Янин В. Новгород и Литва: пограничные ситуации ХІІІ—ХV веков. — М.: Изд-во Моск. ун-та, 1998. — 216 с.
53. Псковские летописи / Под ред. А. Н. Насонова. — М.: Изд-во АН СССР, 1955. — Вып. ІІ. — 363 с.
54. Русские летописи. Новгородская первая летопись старшего и младшего изводов. / Подг. А. И. Цепков. — Рязань, 2001. — Т. 10. — 639 с.
55. Хорошкевич А. Печати полоцких грамот ХІV—ХV вв. // Вспомогательные исторические дисциплины. — Л.: Наука, 1972. — Т. ІV. — С. 128—146.
56. Бохан Ю. Узбраенне вершнікаў Вялікага княства Літоўскага ў канцы ХІV—пачатку ХV ст. (па матэрыялах княскіх пячатак) // З глыбі вякоў. Наш край: Гіст.-культуралаг. зб. — Мн.: Навука і тэхніка, 1996. — Вып. І. — С. 236—244.
57. Sajauskas S., Kaubrys D. Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystes numizmatika. Katalogas. — Vilnius, 1993. — 456 p.
58. Nikodem J. Rola Skirgiełły na Litwie do 1394 roku // Scripta minora. — Poznań, 1998. — T. II. — S. 83—129.
59. Котляр Н. Клад монет Владимира Ольгердовича // Нумизматика и эпиграфика. — М.: Наука, 1970. — Т. VІІІ. — С. 88—100.
60. Ражнев Г. Герб Смоленска. — Смоленск, 1993. — 239 с.
61. Semkowicz W. O litewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlachtą polską w Horodle roku 1413 // Lituano-slavica Posnaniensia. Studia Historica. — Poznań, 1989. — T. III. — S. 7—139.
62. Дашкевич Я. Родовий знак Рюриковичів у Галицькому князівстві ХІІІ ст. // Третя наукова геральдична конференція: Зб. Тез повідомлень та доповідей (Львів, 4—5 листопада 1993 року). — Львів, 1993. — С. 32—33.
63. Фёдров-Давыдов Г. Монеты Московской Руси: Москва в борьбе за независимое и централизованное государство. — М.: Изд-во Моск. ун-та, 1981. — 224 с.
64. Шаланда А. Зямельныя гербы Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага ў ХІV—ХVІІІ стст. // Герольд Litherland. — Горадня, 2001. — № 2. — С. 52—
66.
65. Korczak L. Litewska Rada wielkoksiążęca w XV wieku. — Kraków, 1998. — 119 s.
66. Харашкевіч Г. Полацкія пячаткі ХV стагоддзя // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1974. № 1. С. 26—30.
67. Piekosiński F. Goście polscy na soborze konstancyjskim // Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Historyczno-Filozoficzny. — Kraków, 1899. — Serya II. — T. XII. — S. 130—158.
68. Белы А. Хроніка «Белай Русі». Нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. — Мн.: Энцыклапедыкс, 2000. — 238 с.
69. Rimša E. Pieczęcie Olgierda, wielkiego księcia litewskiego — dane historiograficzne a rzeczywistość // Heraldyka i okolice. — Warszawa, 2002. — S. 201—215.
70. Ластоўскі Г. Палітычнае разьвіцьцё Смаленшчыны ў першай палове ХІV ст. // Спадчына. 1997. № 2. С. 31—45.
71. Катлярчук А. Соф’я Валадараўна, каралева Даніі // Наша ніва. 13 траўня 2005. (18). С. 12.
72. Ермаловіч М. Старажытная Беларусь. Віленскі перыяд. — Мн.: ВЦ «Бацькаўшчына»: МП «Бесядзь», 1994. — 91 с.
73. Heymowski A. Herby polskie w brukselskim Armorial Gymnich, recte Lyncenich // Studia żródłoznawcze. — Warszawa, Poznań, 1985. — T. 29. — S. 95—124.
74. Kuczyński S. Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje. — Warszawa, 1993. — 334 s.
75. Грыгаровіч І. Беларуская іерархія. — Мн.: БелЭн, 1992. — 102 с.
76. Stemmata Polonica. Rękopis nr 1114 Klejnotów Długosza w Bibliotece Arsenału w Paryżu. / Wyd. H. Polaczkówna // Prace Sekcji Historii Sztuki i Kultury Tow. Naukowego we Lwowie. — Lwów, 1929. — T. I. — S. 235—240.
77. Heymowski A. Herby polskie w Sztokholmskim Codex Bergshammer // Studia źródłoznawcze. — Warszawa, Poznań, 1967. — T. 12. — S. 73—111.
78. Heymowski A. Herbowa «szesnastka» królowej Katarzyny Jagiellonki na jej grobowcu w katedrze w Uppsali. // Biuletyn Polskiego Towarzystwa Heraldycznego. — Warszawa, 1993. — kwiecień. — Nr 9. — S. 8—12.
79. Заяц Ю. Заслаўская кафля. — Мн.: Навука і тэхніка, 1990. —62 с.
80. Niesiecki K. Herbarz Polski. / Wyd. J. N. Bobrowicz. — Lipsk, 1845. — T. 10. — 508 s.
81. Grala H. «Pieczat’ połotckaja» Iwana IV Groźnego. Treści imperialne w moskiewskiej sfragistyce państwowej // Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego. / Pod red. S. K. Kuczyńskiego. — Warszawa, 1997. — Nowej serii T. III (XIV). — S. 117—134.
82. Чамярыцкі В. Радзівілаўскі летапіс // ЭГБ. — Мн.: БелЭн, 2001. — Т. 6. — Ч. І. — С. 65—66.
83. Басаў А., Куркоў І. Флагі Беларусі ўчора і сёння. — Мн.: Полымя, 1994. — 34 с.
84. Кузмин А. Торопецкая знать в ХІІІ веке. Из истории Смоленской земли // Russia Mediaevalis. — München, 2001. — T. X. — 1. — S. 55—75.
85. Варонін В. Яраслаў Васілевіч // ЭГБ. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 6. — Ч. ІІ. — С. 302.
86. Dąbrowski D. Radosłowle kniazey Wytebskich — analiza porównawcza treści // Genealogia. Studia i Materiały Historyczne. / Red. M. Górny. — Poznań, Wrocław, 2002. — T. 14. — S. 31—69.
87. Шаланда А. Рэцэнзя на: Tęgowski J. Pierwsze pokolenia Gedyminowiczów. — Poznań, Wrocław, 1999 // Герольд Litherland. — Горадня, 2001. № 3—4. С. 121—125.
88. Цітоў А. Наш Сымбаль — Пагоня: Шлях праз стагоддзі. — Мн.: Полымя, 1992. — 40 с.
89. Печать Владислава, государя Опольской, Велюнской и Русской земель. ХIV в.
// http://www. gerb. bel. ru/ pages/ russia/ img/ r_vladislav_3.gif
90. Kuczyński S.K. Herby terytorialne na polskich monetach średniowiecznych // Nummus et historia. Pieniądz Europy średniowiecznej. — Warszawa, 1985. — S. 227—235.
91. Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Мн.: Полымя, 1998. — 287 с.
92. Vitoldiana. Codex privilegiorum Vitoldi Magni Ducis Lithuaniae 1386—1430 / Zebrał i wydał J.Ochmański. — Warszawa—Poznań, 1986. — 255 s.
93. Рассадзін С. «Віціс» літоўскі // Беларуская мінуўшчына. 1994. № 1. С. 10—14.
Опубликовано 25 ноября 2010 года
Новые статьи на library.by:
БЕЛАРУСЬ:
Комментируем публикацию: Cымболіка й геральдыка Полацкае дзяржавы ў Х—ХV стст.
подняться наверх ↑
ССЫЛКИ ДЛЯ СПИСКА ЛИТЕРАТУРЫ
По стандарту ВАК Республики Беларусь
Стандарт используется в белорусских учебных заведениях различного типа.
По ГОСТу Российской Федерации
Для образовательных и научно-исследовательских учреждений РФ
Прямой URL на данную страницу для блога или сайта
Полностью готовые для научного цитирования ссылки. Вставьте их в статью, исследование, реферат, курсой или дипломный проект, чтобы сослаться на данную публикацию №1290716311 в базе LIBRARY.BY.
подняться наверх ↑
ПАРТНЁРЫ БИБЛИОТЕКИ рекомендуем!
подняться наверх ↑
ОБРАТНО В РУБРИКУ?
Уважаемый читатель! Подписывайтесь на LIBRARY.BY в VKновости, VKтрансляция и Одноклассниках, чтобы быстро узнавать о событиях онлайн библиотеки.
Добавить статью
Обнародовать свои произведения
Редактировать работы
Для действующих авторов
Зарегистрироваться
Доступ к модулю публикаций