БЕЛАРУСЬ (последнее)
Саветызацыя Ўсходняе Польшчы ў 1939—1941 г. Польскія габрэі і савецкія грамадзяне габрэйскай нацыянальнасці
Актуальные публикации по истории и культуре Беларуси.
Саветызацыя пацягнула за сабою «прыватызацыю дзяржавы» (Ян Т. Грос) ды выбух канфліктаў. У новых савецкіх межах унутры БССР адбылося вялікае перасяленне народаў. Больш як мільён палякаў, беларусаў і ўкраінцаў былі ў наступныя гады дэпартаваныя з беларускіх ды ўкраінскіх анексаваных абшараў на Ўсход. Калі ў дачыненні да палякаў ужо іхная нацыянальнасць была найчасцей дастатковаю падставаю для арышту, дык адначасна выкарыстоўвалася мажлівасць пазбавіцца і ад непажаданых беларусаў ды габрэяў. У выпадку з беларусамі, да прыкладу, гэта закранала інтэлігенцыю, пэўныя прадстаўнікі якое раней спадзяваліся быць адзначанымі савецкай уладай за іх актыўную палітычную пазіцыю ў міжваеннай Польшчы. Нечакана для сябе яны пачулі абвінавачванні ў «нацыяналізме». Падобныя праблемы ўзніклі ў габрэяў, якія выявілі сябе сіяністамі або ўважаліся за небяспечных асобаў у выніку іх эканамічнага або грамадскага становішча.
Істотныя змяненні адбыліся з усімі групамі жыхарства, але для габрэяў яны былі найбольш цяжкімі30 . Польска-савецкая дэмаркацыйная лінія, што праходзіла да 1939 г. у паўночна-паўднёвым кірунку на захад ад Менску, адлучала «габрэйскія» гарады, гэткія як Ліда, Наваградак, Мір, Баранавічы, Слонім або Нясвіж, ад БССР. Такім чынам, у верасні 1939 г. спаткаліся не толькі «савецкія» ды «польскія» беларусы, але і габрэі з розным культурным ды сацыяльным заплеччам. На Захадзе культывавалася повязь з традыцыйнаю габрэйскаю культураю ды ладам жыцця ў межах Польскае дзяржавы. На Ўсходзе, наадварот, можна было напаткаць секулярызаванае савецкае габрэйства, што цягам апошніх блізу 20-ці гадоў страціла сваю рэлігійную ды культурную адметнасць. Узнікненне «беларускай» габрэйскасці ў новай дзяржаве не было ані рэалістычным, ані пажаданым для савецкага кіраўніцтва. У той час як савецкія габрэі часцяком высмейвалі заходнія мястэчкі як нешта адсталае, «польскія» габрэі таксама дарэмна шукалі кропак судакранання. Так ці іначай, узаемнага абмену або паступовага набліжэння аднаго жыццёвага ўкладу да другога не адбылося. Савецкі рэжым пакідаў сваім новым падданым толькі адну-адзіную мажлівасць адаптавацца ў грамадстве. Гэтая мажлівасць палягала ў акцэптаванні новых уладароў ды іхных грамадскіх і эканамічных правілаў гульні. Як гэта ўжо мела месца пасля I сусветнае вайны, гэтак і ў 1939 г. спадзяванні на сацыяльны поспех і прафесійную кар'еру і адначасна страх перад тэрорам маглі быць найважнейшымі матывацыямі, што схілялі габрэяў да супрацоўніцтва з уладамі.
Для габрэяў, беларусаў ды палякаў саветызацыя была спалучаная з моцным умяшаннем не толькі ў культурнае, але і ў гаспадарчае жыццё31. Вясковае беларускае жыхарства было ўстрывожанае тым, што новая адміністрацыя паступова распачынала калектывізацыю. Спадзевы, звязаныя з ліквідацыяй Саветамі польскіх памешчыцкіх маёнткаў, не спраўджваліся. Адзяржаўленне зямлі ішло марудна і да лета 1941 г. было далёка не завершанае. Але кароткая фаза саветызацыі зрабіла зразумелым, што сялянам у Беларусі і цяпер сельскагаспадарчая зямля ва ўладанне не дастанецца. Гэта абуджала пратэставыя настроі ў той групе жыхарства, што ў 1939 г. з нацыянальнае меншыні зрабілася тытульнаю нацыяй32.
Падобна сітуацыя складвалася і у дачыненні да габрэяў. Тыя гаспадарчыя сферы, што традыцыйна знаходзіліся ў руках габрэяў, у новую сістэму не ўпісваліся. Цягам кароткага пераходнага перыяду існавала хаатычная разнастайнасць розных формаў гаспадарання. З падачы савецкіх органаў планавання ў наступныя месяцы прымежныя [былыя] польскія рэгіёны дастасоўваліся да савецкае эканамічнае сістэмы. Гарады мянялі сваё аблічча. Крамы і прыватныя прадпрыемствы масава зачыняліся, а іх месца займала дзяржаўная сістэма забеспячэння, што, аднак, была малаэфектыўнаю. Хранічны дэфіцыт тавараў спрыяў пашырэнню чорнага гандлю і ўкараненню розных заменнікаў грошай. Кепскае забеспячэнне спажывецкімі таварамі пашырала ўкрывальніц тва; у выніку гэтых пераменаў нажываліся спекулянты 33.
Хоць эканамічныя пераўтварэнні напачатку для савецкага рэжыму былі аб'ектыўна не выгадныя, бо больш эфектыўная сістэма гаспадаран ня замянялася на больш грувасткую і менш эфектыўную, адзін з іх вынікаў, відавочна, адпавядаў савецкім інтарэсам. Праз хуткае знікненне традыцыйных мажлівасцяў забеспячэння новыя жыхары БССР хутчэй улучаліся ў новую адміністрацыю і рабіліся залежнымі ад яе.
Падобным чынам на іх уплывалі арышты і дэпартацыі. Для жыхароў БССР яны зрабіліся штодзённай з'яваю і не абміналі аніводнае этнічнае групы. Калі арыштоўвалі мужоў, жонкі мусілі забяспечваць свае сем'і, а нярэдка яшчэ і кампенсаваць утрыманне арыштаваных. Савецкія ўлады ў іх шалёным памкненні кантраляваць усё без выключэння мелі сваіх інфарматараў у грамадскіх установах, у шматкватэрных дамах і нават у самых маленькіх вёсках. Яны фіксавалі размовы, паведамлялі органам бяспекі пра кантакты з непажаданымі асобамі або выкрывалі «змовы». Сведкі таго часу, што перажылі месяцы пасля прыходу Саветаў, распавядаюць пра іх спецыфічную, зарыентаваную зусім на бяскрыўдныя рэчы культуру маўлення ў грамадскіх месцах і нават пра дамоўленасці суразмоўцаў, якія варыянты дыялогу трэба было б абіраць у выпадку арышту карнымі органамі.
Гэтыя пераўтварэнні да лета 1941 г. яшчэ не былі завершаныя. Дэпартацыі палякаў, але таксама беларусаў і габрэяў прывялі да вялікіх хваляванняў перш за ўсё ў гарадах. Савецкі рэжым паслаў у БССР не толькі вайскоўцаў і супрацоўнікаў органаў бяспекі, але і цэлае войска бюракратаў ды функцыянераў, якія стваралі новую адміністрацыю. Новапрыбылыя чыноўнікі, успрыманыя карэннымі жыхарамі як прыхадні, а нярэдка і як ворагі, самі часта жылі ў нялёгкіх, паходных варунках. Саветызацыя адбывалася не ў форме кіраванага «далучэння да панавальнае ідэалогіі». Там, дзе былі тыя, хто пацярпеў ад змены парадку, новыя варункі давалі выгоды тым, хто ад гэтага выйграваў. У меншай ступені гэта было звязана з калектывізацыяй сельскае гаспадаркі, але тым большыя выгоды былі ў сферы нацыяналізацыі нешматлікіх прамысловых прадпрыемстваў, экспрапрыявання малых прыватных прадпрыемстваў або пераразмеркавання жылля. Дзяржава не магла прапанаваць вялікіх багаццяў, але гэткімі не валодалі жыхары маларазвітых «крэсаў» і перад 1939 г. Увадначас, прынамсі, перад тымі беларусамі і габрэямі, што не мелі праблемаў як нацыяналісты, «палітычна адсталыя» або «інтэрнацыяналісты», адчыняліся перспектывы зрабіць кар'еру ў вайсковай або цывільнай ерархіі. У выглядзе пасадаў, узнагародаў, прывілеяў або доступу да дзяржаўных сярэдніх і вышэйшых навучальных установаў новаму рэжыму, гэткім чынам, апроч ужывання тэрору, не бракавала сродкаў заахвоціць новых падданых да супрацоўніцтва.
Габрэі-рамеснікі ды ўладальнікі дробных прадпрыемстваў і буйнейшых фірмаў страцілі ў выніку пераўтварэнняў найбольш. Гэта таксама датычыла мажлівасцяў адпраўляць рэлігійныя абрады і рэлігійных аспектаў сістэмы адукацыі. Палякамі, якім, праз іх нацыянальную прыналежнасць, у савецкай сістэме была вызначаная абмежаваная свабода дзеянняў, але і беларускім сялянскім насельніцтвам таксама са скептыцызмам і недаверам было ўспрынятае тое, што габрэі, дзякуючы добраму валоданню мовамі і сістэме габрэйскае адукацыі, маглі прыстасоўвацца да новапаўсталае сітуацыі. Гэты вобраз набываў завершанасць у звязку з тым, што сярод савецкіх функцыянераў з усходняе паловы БССР, а таксама з іншых месцаў Савецкага Саюза была немалая колькасць габрэяў. Нават «польскія» габрэі заўважалі дыстанцыяванне апошніх ад традыцыйнага габрэйства і іх трывалыя пазіцыі ў савецкім дзяржапараце. У тым большай ступені беларусы і палякі маглі ідэнтыфікаваць свайго «ворага» з габрэямі ў партыі і бюракратычным апараце якраз тады, калі не спраўдзіліся іх спадзевы на лепшае жыццё пад Саветамі. Рабілі яны гэта, скарыстоўваючы вядомыя стэрэатыпы.
Відавочна, што вызначаныя вышэй адрозненні паміж «габрэямі, палякамі і беларусамі» ў БССР надта спрошчана падаюць тыя складаныя працэсы, што тут мелі месца. Гэта ёсць абагульненнем ужо таму, што ў межах новае дзяржавы жылі таксама ўкраінцы, літоўцы і прадстаўнікі іншых нацыянальнасцяў. Тым не меней, гэты спрошчаны вобраз дзвюх паловаў краіны ды трох этнічных групаў, што розным спосабам былі закранутыя саветызацыяй, высвятляе сітуацыю напярэдадні нападу нямецкіх войскаў на Савецкі Саюз. Нямецкія акупанты ды нацысцкія стратэгі ў Берліне ўяўлялі сабе «савецкую Беларусь» як адзінае цэлае не толькі ў палітычным сенсе, але і у сацыяльным ды грамадскім. У параўнанні з Прыбалтыкаю або з Украінаю, аднак, уяўленні адносна Беларусі былі яшчэ больш цьмянымі.
Найперш польскія гісторыкі паказваюць саветызацыю і дэпартацыі як хаатычны гвалт, што доўжыўся шмат у якіх сферах яшчэ ў 1941 г. Перагрупоўкі і змены ў БССР змылі «класавага ворага». Аднак яны вынеслі на паверхню пэўных дваістых істотаў, што здабывалі сабе выгоды з усеагульнага пераразмеркавання. Трыванне брутальнасці і спрыянне ёй на мясцовым роўні, пакуль былі асягнутыя меты, вызначаныя рэжымам, у цэлым палепшылі варункі для пашырэння даносаў і гвалту. У гэткай самай меры яны былі перашкодай для выяўлення салідарнасці і грамадзянскай мужнасці сярод ахвяраў нямецкага гвалтоўнага рэжыму, пачынаючы з лета 1941 г. Усе жыхары БССР адчулі гэты грамадскі распад, што ўжо ў 1941 г. знайшоў свой выраз у падзеле паміж пераможцамі і тымі, хто пацярпеў, або і паміж злачынцамі ды ахвярамі. Для беларускіх габрэяў, асуджаных нацысцкімі ідэолагамі расавае чысціні на вынішчэнне, гэтая акалічнасць мела найбольш фатальныя наступствы. У акупаванай Беларусі героі пад час гэтае вайны сустракаліся яшчэ нашмат радзей, чым дзе ў іншых краінах.
З нямецкай пераклаў Лявон Баршчэўскі
ДАДАТАК:
* Праца першапачаткова друкавалася ў выданні: Benz, Wolfgang / Wetzel J. (Hg.), Solidaritat und Hilfe fur Juden wahrend der NS_Zeit. Regionalstudien 3. Danemark, Niederlande, Spanien, Portugal, Ungarn, Albanien, Wei?ru?land. Berlin, 1999, S. 271—309.
1 Kosmala B. Ungleiche Opfer in extremer Situation. Die Schwierigkeiten der Solidaritat im okkupierten Polen // Benz W. / Wetzel J. (Hrsg.) Solidaritat und Hilfe fur Juden wahrend der NS_Zeit. Regionalstudien 1, Berlin 1996. S.19_98; Golczewski F. Die Revision eines Klischees. Die Rettung von verfolgten Juden im Zweiten Weltkrieg durch Ukrainer // Benz W. / Wetzel J. (Hrsg.)
Solidaritat und Hilfe fur Juden wahrend der NS_Zeit. Regionalstudien 2, Berlin 1998. S. 9_82.
2 Europa unterm Hakenkreuz. Die Okkupationspolitik des deutschen Faschismus (1938_1945). Hrsg. vom Bundesarchiv. Berlin, Heidelberg 1988_1996, Bd.7 (zugleich Erganzungsband 1) : Okkupation und Kollaboration (1938_1945 ). Beitrage zu Konzepten und Praxis der Kollaboration in der deutschen Okkupationspolitik. Zussammengestellt und eingeleitet von W. Rohr. Heidelberg, 1994, Bd. 8 (zugleich Erganzungsband 2): Analysen, Quellen, Register. Heidelberg, 1996; Madajczyk Cz. Die Besatzungssysteme der Achsenmachte. Versuch einer komparativen Analyse // Studia Historiae Oeconomicae 14 (1979). S. 105_123; Semelin J. Unarmed against Hitler. Civilian Resistance in Europre, 1939_1943. Westport / Conn. 1993.
3 Падставай для працы стаў даследчыцкi праект па гiсторыi Беларусi ў II сусветнай вайне. Разглядалiся дакументы з наступных збораў: London Metropolitan Polis, Дзяржаўная адвакатура Рэспублiкi Беларусь, Дзяржаўны i Нацыянальны архiў Рэспублiкi Беларусь, колiшнi „Спецыяльны архiў“ у Маскве (ЦIДК), Гiстарычны архiў у Маскве (РССIДНI), розныя аддзелы Бундэсархiва. Адносна выкарыстаных крынiц i дакладных назваў архiваў гл.: Chiari B. Alltag hinter der Front. Besatzung, Kollaboration und Widerstsand in Wei?ru?land 1941_1944. Dusseldorf, 1998.
4 Сведчанне Kaganovic E. 2.3.91, Yad Vashem Archive (YVA), file 8392. У тэксце геаграфiчныя назвы i асабiстыя iмёны перадаюцца ў кірылічнай традыцыі. Гэта тычыцца таксама назваў польскiх мясцовасцяў, якiя пазней сталi часткай БССР.
5 Сведчанне Klimkovic J., YVA, file 8392.
6 Сведчанне Girsgorn E., 4.4.1996, ebenda.
7 Сведчанне Cybul’skij A., ebenda.
8 Сведчанне Kaganovic E., Venckova N. 24.2.94, ebenda.
9 Сведчанне Cerces L. 26.6.94; Aussage Maculenko L. 28.11.94; Tret’jakova M. 27.11.94, samtlich YVA, file 8880.
10 Сведчанне Maculenko L. 30.4.94., ebenda.
11 Сведчанне Maculenko L. 28.11.94. ebenda.
12 Сведчанне Il’inicna, 15.11.95; Vinogradova I. 27.11. 95; Leonova P. 10.4.96, alle YVA, file 9819.
13 Гл.: Benz W. U.a. (Hrsg .) Anpassung_Kollaboration_Widerstand. Kollektive Reaktionen auf die Okkupation, Berlin 1996.
14 Klier J. Imperial Russia’s Jewish Question, Cambridge 1995; Иванов Н. Еврейский мир в Белоруссии (конец ХIХ — 1941). Неапублікаваны рукапіс, 1997.
15 Haumann H. Geschichte der Ostjuden. Munchen 1990; Hausleitner M. / Katz M. Juden und Antisemitismus im ostlichen Europa. Berlin, 1995.
16 Strazhas A. Deutsche Ostpolitik im Ersten Weltkrieg: der Fall Ober Ost. Wiesbaden, 1993.
17 Літаратурны вобраз грамадзянскай вайны гл. у: Babel I. Die Reiterarmee. Berlin, 1994 (Конармия, 1926);
Benecke W. Die Quaker in den Kresy Wschodnie der Zweiten Polnischen Republik // Jahrbucher fur Geschichte Osteuropas, 4 (1994). S. 510—520.
18 Vetter M. Antisemiten und Bolschewiki. Zum Verhaltnis von Sowjetsystem und Judenfeindschaft 1917—1939. Berlin, 1995.
19 Як агляд беларускай гiсторыi гл.: The making of a Nation. A Case Study, Cambridge / Mass., 1956.
20 Kosmala B. Ungleiche Opfer in extremer Situation, S.19—97.
21 Golczewski F. Polnisch — judische Beziehungen 1881_1922. Wiesbaden, 1981; Opalski M., Bartal I. Poles and Jews. A Failed Brotherhood. Hanover / N.H. 1992; Abramsky C. u.a. (Hrsg.) The Jews in Poland. Oxford 1986; Gutman Y. u.a. (Hrsg.) The Jews of Poland Between Two Wars. Hanover / London, 1989; Lewin I. The Jewish Community in Poland. New York, 1985.
22 Brock P. Belarusan National Identity as an Aspect of Conscientious Objection in Interwar Poland // East European Quarterly, 3 (1995). S.285_292; Horak S. Poland and Her National Minorities, 1919_39. New York, 1961; Symmons_ Symonlewicz K. Polish Political Through and the Problem of the Eastern Borderlands of Poland (1918_1939) // Polish Review, 1_2 (1959). S.65_82; Tomaszewski J. Belorussians in the Eyes of the Poles, 1918_1939 // Acta Poloniae Historica, 51 (1985). S. 101—122.
23 Hlybinny U. Vierzig Jahre wei?ruthenischer Kultur unter den Sowjets. Munchen, 1959.
24 Chiari B. „National Renaissance", Belorussifizierung und Sowjetisierung: Erziehungs_ und Bildunspolitik in Wei?ru?land 1922—1944 // Jahrbucher fur Geschichte Osteuropas, 4 (1994). S. 521—540.
25 Davies N. / Polonsky A. (Hrsg.) Jewish in Eastern Poland and the USSR, 1939_46. London, 1993; Polska—Bialorus 1918—1945.
Zbior studiow i materialow pod redakcja naukowa Wieslawa Balceraka. Warszawa, 1994; Spoleczenstwo Bialoruskie, Litewskie i Polskie na Ziemiach Polnocno–Wschodnich II Rzeczypospolitej (Bialorus Zachodnia i Litwa Wschodnia) w latach 1939—1941. Pod red. Malgorzaty Gizejewskiej i Tomasza Strzembosza. Warszawa, 1995.
26 Baberowski J. Wandel und Terror: Die Sowjetunion unter Stalin 1928_1941. Ein Literaturbericht // Jahrbucher fur Geschichte Osteuropas, 1 (1995). S. 97_129.
27 Levin N. The Jews in the Soviet Union since 1917. Paradox of Survival. London / New York, 1988; Gitelman Z. A Centery of Ambivalence: The Jews of Russia and the Soviet Union, 1881 to the Present. New York, 1988; ders., Jewish Nationality and Soviet Politics. The Jewish Sections of the CPSU, 1917_1930. Princeton / N.J. 1972.
28 Да савецкай iнтэрпрэтацыi „Уз‘яднання“ гл.: Соколов Е. К 50–летию воссоединения Западной Белоруссии с БССР. Брест, 1988.
29 Ciesielski S. u.a. Masowe Deportacje Radzieckie w okresie II wojny swiatowej. Wroclaw, 1993.
30 Redlich S. The Jews in the Soviet Annexed Territories 1939_41 // Marrus M. The Nazi Holocaust. 8. Bystaners of the Holocaust. Bd. 3. London, 1989. S. 111.
31 Strzembosz T. (Hrsg.) Studia z dziejow okupacji sowieckiej (1939–1941). Warszawa, 1997; Jasiewicz K. Zaglada Polskich Kresow. Ziemianstwo polskie na Kresach Polnocno–Wschodnich Rzeczypospolitej pod okupacja sowiecka 1939–1941. Warszawa, 1998; Gross J. Revolution from Abroad. The Soviet Conquest of Poland’s Western Ukraine and Western Belorussia. Princeton / N.J. 1988 (=gek.: Und wehe, du hoffst… Die Sowjetisierung Ostpolens nach dem Hitler_Stalin_Pact 1939_1941. Freiburg, 1988); ders./ Grudzinska_Gross I. (Hrsg.) War Through Children's Eyes. The Soviet Occupation of Poland and the Deportations, 1939_1941. Stanford / Cal. 1981; Sword K. (Hrsg.) Deportation and Exile. Poles in the Soviet Union, 1939_48. London 1994; ders. (Hrsg.) The Soviet Takeover of the Polish Eastern Provinces, 1939_41. New York, 1991.
32 Siebert D. Bauerliche Alltagsstrategien in der Belorussischen SSR (1921_1941). Stuttgart, 1998.
33 Pinchuk B. Sovietization of the Shtetl of Eastern Poland, !939_1941 // Strong J. (Hrsg.) Essays on Revolutionary Culture and Stalinism. Selected Papers from the Third World Congress for Soviet and East European Studies. Columbus / Ohio 1990. S.71—79.
34 Гл.: История Белорусской ССР. Минск, 1977; История Белорусской ССР. Т. 2. Минск, 1961; История Великой Отечественной войны Советского Союза. Москва, 1960–1965; История второй мировой войны. В 12 т. Москва, 1973–1982; Преступления немецко–фашистских оккупантов в Белоруссии (1941–1944). Минск, 1965; Старонкі ваеннай гісторыі Беларусі. Мінск, 1991; Да дыскусіі ў расійскай гістарыяграфіі гл.: Вторая мировая война: Актуальные проблемы / ред. О.А.Ржешевский. Москва, 1995.
35 Streim A. Sowjetische Gefangene in Hitlers Vernichtungskrieg. Berichte und Documente. Heidelberg, 1982; ders., Die Behandlung Sowjetischer Kriegsgefangener im „Fall Barbarossa". Heidelberg, 1981; Streit C. Keine Kameraden. Die Wehrmacht und die sowjetischen Kriegsgefangenen 1941_1945. Stuttgart, 1978.
36 Пономаренко П. Всенародная борьба в тылу немецко–фашистских захватчиков (1941—1944). Москва, 1986; Бритов И. Партизанское движение на территории Белоруссии в первый период Великой Отечественной войны (июнь 1941 — июль 1944). Минск, 1977; Бычков Л. Партизанское движение в годы Великой Отечественной войны (1941–45). Москва, 1965; Всенародная борьба против немецко–фашистских захватчиков в Белоруссии в период Великой Отечественной войны (июнь 1941 — июль 1944). Т. 3. Минск, 1983; Параўнай:Chiari B. Mythos und Alltag: Voraussetzungen und Probleme eines west_ostlichen Dialogs zur Historiographie des Zweiten Weltkriegs // Militargeschichtliche Mitteilungen, 2 (1995 ). S. 535—563.
37 Dallin A. Deutsche Herrschaft in Ru?land 1941_45. Eine Studie uber Besatzungspolitik, Dusseldorf 1958; Романовский В. Немецко–фашистская оккупационная политика и ее крах в Белоруссии (1941–1944 гг.). Неапублікаваная дысертацыя. Мінск, 1974; Muller R. Hitlers Ostkrieg und die deutsche Siedlungspolitik. Die Zusammenarbeit von Wehrmacht, Wirtschaft und SS. Frankfurt a.M., 1991; Muller N. (Hrsg.) Deutsche Besatzungspolitik in der UdSSR. Dokumente. Koln, 1980, ebenso Berlin, 1980 unter dem Titel „Okkupation, Raub, Vernichtung. Dokumente zur Besatzungspolitik"; Mulligan T. The Politics of Illusion and Empier. German Occupation Policy in the Soviet Union. 1942_1943. New York, 1988; Reitlinger G. The House built on Sand. The Conflicts Of German Policy in Russia. London, 1960 (dt.: Ein Haus auf Sand gebaut. Hitlers Gewaltpolitik in Ru?land !941_1944. Hamburg, 1962); Rossler M. / Schleiermacher S. (Hrsg.) Der „Generalplan Ost". Hauptlinien der nationalsozialistischen Planungs_und Vernichtungspolitik. Berlin, 1993; Turonek J. Bialorus pod okupacja niemecka. Warszawa, 1989.
38 Bollmus R. Das Amt Rosenberg und seine Gegner. Studien zum Machtkampf im nationalsozialistischen Herrschaftssystem. Stuttgart, 1970; Rebentisch D. / Teppe K. (Hrsg.) Verwaltung contra Menschenfuhrung im Staat Hitlers Studien zum politisch_administrativen System. Gottingen, 1986.
39 Факторович А. Крах аграрной политики немецко–фашистских оккупантов в Белоруссии. Минск, 1979.
40 Banasikowski E. Na ziemi Wilenskiej. Warszawa, Paris, 1990; Ермолович В., Жумар С. Огнем и мечом. Хроника польского националистического подполья в Белоруссии (1939–1953 гг.). Минск, 1994; Гнатоўскі М. Аб стане даследавання гісторыі дзейнасці Арміі Краёвай у Заходняй Беларусі // Беларускі гістарычны часопіс. 1995. № 1 (9). С. 51–56; Сямашка І. Армія Краёва на Беларусі. Мінск, 1994.
41 Kohl P. „Ich wundere mich, daЯ ich noch lebe“: sowjetische Augenzeugen berichten. Gьtersloh, 1990; Нямецка–фашысцкі генацыд на Беларусі (1941–1944). Мінск, 1995.
42 Mendelsohn J. (Hrsg.) The Holocaust. Selected Documents in Eighteen Volumes. V. 10. The Einsatzgruppen or Murder Commandos. New York, 1982.
43 Loewenstein K. Minsk — Im Lager der deutschen Juden // Aus Politik und Zeitgeschichte. B 45/46, 7.11.1956, S.706—711; Гл.: Trunk I Judenrat. The Jewish Councils in Eastern Europe Under Nazi Occupation. New York, 1972.
44 Гэты выпадак паказаў Ульф Мехаў у дакументальным фільме „Еврейка и капитан“, 1994.
45 Ezergailis A. The Holocaust in Latvia, 1941 — 1944. The Missing Center. Riga, 1996; Па Украіне гл.: Golczewski F. Die Revision eines Klischees. Для Беларусі адпаведныя публікацыі дасюль адсутнічаюць.
46 Да ўрыўкаў пра беларускае самакiраванне, працэсы ў вёсках i ролю палiцыi параўн.: Chiari B. Alltag hinter der Front, passim.
47 Ae.: Kiesel D. u. a. (Hrsg.) „Wer zum Leben, wer zum Tod…". Strategien judischen Uberlebens im Ghetto. Frankfurt a. M., 1992.
48 Matthaus J. „Reibungslos und planma?ig": Die zweite Welle der Judenvernichtung im Generalkommissariat Wei?ruthenien (1942 — 44) // Jahrbuch fur Antisemitismusforschung. 4 (1995). S. 254 — 274.
49 Неизвестная черная книга. Свидетельства очевидцев о катастрофе советских евреев (1941—1944). Иерусалим — Москва, 1993.
50 Соловьев А. Белорусская Центральная Рада. Создание, деятельность, крах. Минск, 1995.
51 Гл.: Ильинский П. Три года под немецкой оккупацией в Белоруссии (Жизнь Полоцкого округа, 1941–1944 гг.) // Грани. 1956. № 30. С. 85–122; 1956. № 31. С 94–127.
52 Dlugoborski W. (Hrsg.) Zweiter Weltkrieg und sozialer Wandel. Achsenmдchte und besetzte Lдnder. Gцttingen, 1981.
53 Мінскае антыфашысцкае падполле. Мінск, 1995; Соловьев А.К. Они действовали под разными псевдонимами. Минск, 1994; Nachama T. In the Lion‘s Den. The Life of Oswald Rufeisen. New York / Oxford, 1990.
54 Cholawsky S. The Judenrat in Minsk // Yisrael Gutman / Cynthia J. Haft (Hrsg.) Patterns of Jewish Leadership in Nazi Europe, 1933—1945: Proceedings of the Third Yad Vashem International Historical Conference, Jerusalem, April 4—7, 1977. Jerusalem, 1979. S.113—132.
55 Cooper M. The Phantom War. The German Struggle against Soviet Partisans 1941—1944. London, 1979.
56 Да ролi палiцыi параўн.: Martin C. Dean, Collaboration in the Holocaust. Crimes of the Local Police in Belorussia and Ukraine, 1941—44. Houndmills, 1999.
57 Чередникова М.П. Типология повествовательной структуры в меморатах о Великой Отечественной войне // Русское Возрождение. 1981. № 15. С. 90—109.
58 Пра нацыянал–сацыялiстычныя забойчыя акцыі на прыкладзе Ўкраiны гл.: Pohl D. Nationalsozialistische Judenverfolgung in Ostgalizien 1941 — 1944. Organisation und Durchfьhruhg eines staatlichen Massenverbrechens. Mьnchen, 1996. Падобнага грунтоўнага даследавання па Беларусі дасюль няма. Пар.: The Einsatzgruppen Reports. Selections from the Dispatches of the Nazi Death Squads‘ Campain Against the Jews, July 1941 — January 1943, hrsg. v. Yitzhak Arad u.a. New York, 1989.
59 Christopher R. Browning, Ordinary Men: Reserve Police Battalion 101 and the Final Solutions in Poland. New York, 1992 (dt.: Ganz normale Manner. Das Reserve_Polizeibataillon 101 und die „Endlosung" in Polen, Reinbek 1993).
60 Bartov O. The Eastern Front 1941—1945. German Troops and the Barbarisation of Warfare. Basingstoke, 1985; Kuhne T. Kameradschaft — „das Beste im Leben des Mannes". Die deutschen Soldaten des Zweiten Weltkriegs in erfahrungs_ und geschlechtergeschichtlicher Perspektive // Gesellschaft, 4 (1996). S. 504—529.
61 Gutman Y. Fighters Among the Ruins. The Story of Jewish Heroism During World War II. Jerusalem, 1988; Schulmann F. A Partisan`s Memoirs. Woman of the Holocaust. Toronto, 1995.
62 Armstrong J. Soviet Partisans in World War II. Madison / Wisc., 1964; Bonwetsch B. Sowjetische Partisanen 1941 — 1944. Legende und Wirklichkeit des „allgemeinen Volkskrieges" // Schulz G. (Hrsg.) Partisanen und Volkskrieg. Zur Revolutioniewrung des Krieges im 20. Jahrhundert. Gottingen, 1985. S.92—124; Heer H./ Naumann K. (Hrsg.) Vernichtungskrieg. Verbrechen der Wehrmacht, 1941 bis 1944. Hamburg, 1995.
63 Знаходзiцца памiж Івянцом, Валожынам i Наваградкам на захад ад Менску.
64 Nechama T. Defiance. The Bielski Partisans. The Story of the Largest Armed Rescue of Jews During World War II. New York / Oxford, 1993; Хацкевич А. К вопросу о разоружении формирований польской Армии Краевой в Налибокской и Нарочанской пущах (1943—44) // Studia Podlaskie, Bd. 5. S. 95—119; vgl. Kersten K. The Establishment of Communist Rule in Poland, 1943—1948. Berkeley/ Cal., 1991.
65 Drozdowski M. The Attitude of Sikorski`s Governement to the Tragedy of the Polish Jews (1939—1944) // Acta Poloniae Historica, 52 (1985). S. 147 — 170; Engel D. In the Shadow of Auschwitz: The Polish Government_in_Exile and the Jews, 1939—1942. Chapel Hill / London, 1987.
66 Gitelman Z. (Hrsg.) Bitter Legacy. Confronting the Holocaust in the USSR. Bloomington / Ind., 1997.
Істотныя змяненні адбыліся з усімі групамі жыхарства, але для габрэяў яны былі найбольш цяжкімі30 . Польска-савецкая дэмаркацыйная лінія, што праходзіла да 1939 г. у паўночна-паўднёвым кірунку на захад ад Менску, адлучала «габрэйскія» гарады, гэткія як Ліда, Наваградак, Мір, Баранавічы, Слонім або Нясвіж, ад БССР. Такім чынам, у верасні 1939 г. спаткаліся не толькі «савецкія» ды «польскія» беларусы, але і габрэі з розным культурным ды сацыяльным заплеччам. На Захадзе культывавалася повязь з традыцыйнаю габрэйскаю культураю ды ладам жыцця ў межах Польскае дзяржавы. На Ўсходзе, наадварот, можна было напаткаць секулярызаванае савецкае габрэйства, што цягам апошніх блізу 20-ці гадоў страціла сваю рэлігійную ды культурную адметнасць. Узнікненне «беларускай» габрэйскасці ў новай дзяржаве не было ані рэалістычным, ані пажаданым для савецкага кіраўніцтва. У той час як савецкія габрэі часцяком высмейвалі заходнія мястэчкі як нешта адсталае, «польскія» габрэі таксама дарэмна шукалі кропак судакранання. Так ці іначай, узаемнага абмену або паступовага набліжэння аднаго жыццёвага ўкладу да другога не адбылося. Савецкі рэжым пакідаў сваім новым падданым толькі адну-адзіную мажлівасць адаптавацца ў грамадстве. Гэтая мажлівасць палягала ў акцэптаванні новых уладароў ды іхных грамадскіх і эканамічных правілаў гульні. Як гэта ўжо мела месца пасля I сусветнае вайны, гэтак і ў 1939 г. спадзяванні на сацыяльны поспех і прафесійную кар'еру і адначасна страх перад тэрорам маглі быць найважнейшымі матывацыямі, што схілялі габрэяў да супрацоўніцтва з уладамі.
Для габрэяў, беларусаў ды палякаў саветызацыя была спалучаная з моцным умяшаннем не толькі ў культурнае, але і ў гаспадарчае жыццё31. Вясковае беларускае жыхарства было ўстрывожанае тым, што новая адміністрацыя паступова распачынала калектывізацыю. Спадзевы, звязаныя з ліквідацыяй Саветамі польскіх памешчыцкіх маёнткаў, не спраўджваліся. Адзяржаўленне зямлі ішло марудна і да лета 1941 г. было далёка не завершанае. Але кароткая фаза саветызацыі зрабіла зразумелым, што сялянам у Беларусі і цяпер сельскагаспадарчая зямля ва ўладанне не дастанецца. Гэта абуджала пратэставыя настроі ў той групе жыхарства, што ў 1939 г. з нацыянальнае меншыні зрабілася тытульнаю нацыяй32.
Падобна сітуацыя складвалася і у дачыненні да габрэяў. Тыя гаспадарчыя сферы, што традыцыйна знаходзіліся ў руках габрэяў, у новую сістэму не ўпісваліся. Цягам кароткага пераходнага перыяду існавала хаатычная разнастайнасць розных формаў гаспадарання. З падачы савецкіх органаў планавання ў наступныя месяцы прымежныя [былыя] польскія рэгіёны дастасоўваліся да савецкае эканамічнае сістэмы. Гарады мянялі сваё аблічча. Крамы і прыватныя прадпрыемствы масава зачыняліся, а іх месца займала дзяржаўная сістэма забеспячэння, што, аднак, была малаэфектыўнаю. Хранічны дэфіцыт тавараў спрыяў пашырэнню чорнага гандлю і ўкараненню розных заменнікаў грошай. Кепскае забеспячэнне спажывецкімі таварамі пашырала ўкрывальніц тва; у выніку гэтых пераменаў нажываліся спекулянты 33.
Хоць эканамічныя пераўтварэнні напачатку для савецкага рэжыму былі аб'ектыўна не выгадныя, бо больш эфектыўная сістэма гаспадаран ня замянялася на больш грувасткую і менш эфектыўную, адзін з іх вынікаў, відавочна, адпавядаў савецкім інтарэсам. Праз хуткае знікненне традыцыйных мажлівасцяў забеспячэння новыя жыхары БССР хутчэй улучаліся ў новую адміністрацыю і рабіліся залежнымі ад яе.
Падобным чынам на іх уплывалі арышты і дэпартацыі. Для жыхароў БССР яны зрабіліся штодзённай з'яваю і не абміналі аніводнае этнічнае групы. Калі арыштоўвалі мужоў, жонкі мусілі забяспечваць свае сем'і, а нярэдка яшчэ і кампенсаваць утрыманне арыштаваных. Савецкія ўлады ў іх шалёным памкненні кантраляваць усё без выключэння мелі сваіх інфарматараў у грамадскіх установах, у шматкватэрных дамах і нават у самых маленькіх вёсках. Яны фіксавалі размовы, паведамлялі органам бяспекі пра кантакты з непажаданымі асобамі або выкрывалі «змовы». Сведкі таго часу, што перажылі месяцы пасля прыходу Саветаў, распавядаюць пра іх спецыфічную, зарыентаваную зусім на бяскрыўдныя рэчы культуру маўлення ў грамадскіх месцах і нават пра дамоўленасці суразмоўцаў, якія варыянты дыялогу трэба было б абіраць у выпадку арышту карнымі органамі.
Гэтыя пераўтварэнні да лета 1941 г. яшчэ не былі завершаныя. Дэпартацыі палякаў, але таксама беларусаў і габрэяў прывялі да вялікіх хваляванняў перш за ўсё ў гарадах. Савецкі рэжым паслаў у БССР не толькі вайскоўцаў і супрацоўнікаў органаў бяспекі, але і цэлае войска бюракратаў ды функцыянераў, якія стваралі новую адміністрацыю. Новапрыбылыя чыноўнікі, успрыманыя карэннымі жыхарамі як прыхадні, а нярэдка і як ворагі, самі часта жылі ў нялёгкіх, паходных варунках. Саветызацыя адбывалася не ў форме кіраванага «далучэння да панавальнае ідэалогіі». Там, дзе былі тыя, хто пацярпеў ад змены парадку, новыя варункі давалі выгоды тым, хто ад гэтага выйграваў. У меншай ступені гэта было звязана з калектывізацыяй сельскае гаспадаркі, але тым большыя выгоды былі ў сферы нацыяналізацыі нешматлікіх прамысловых прадпрыемстваў, экспрапрыявання малых прыватных прадпрыемстваў або пераразмеркавання жылля. Дзяржава не магла прапанаваць вялікіх багаццяў, але гэткімі не валодалі жыхары маларазвітых «крэсаў» і перад 1939 г. Увадначас, прынамсі, перад тымі беларусамі і габрэямі, што не мелі праблемаў як нацыяналісты, «палітычна адсталыя» або «інтэрнацыяналісты», адчыняліся перспектывы зрабіць кар'еру ў вайсковай або цывільнай ерархіі. У выглядзе пасадаў, узнагародаў, прывілеяў або доступу да дзяржаўных сярэдніх і вышэйшых навучальных установаў новаму рэжыму, гэткім чынам, апроч ужывання тэрору, не бракавала сродкаў заахвоціць новых падданых да супрацоўніцтва.
Габрэі-рамеснікі ды ўладальнікі дробных прадпрыемстваў і буйнейшых фірмаў страцілі ў выніку пераўтварэнняў найбольш. Гэта таксама датычыла мажлівасцяў адпраўляць рэлігійныя абрады і рэлігійных аспектаў сістэмы адукацыі. Палякамі, якім, праз іх нацыянальную прыналежнасць, у савецкай сістэме была вызначаная абмежаваная свабода дзеянняў, але і беларускім сялянскім насельніцтвам таксама са скептыцызмам і недаверам было ўспрынятае тое, што габрэі, дзякуючы добраму валоданню мовамі і сістэме габрэйскае адукацыі, маглі прыстасоўвацца да новапаўсталае сітуацыі. Гэты вобраз набываў завершанасць у звязку з тым, што сярод савецкіх функцыянераў з усходняе паловы БССР, а таксама з іншых месцаў Савецкага Саюза была немалая колькасць габрэяў. Нават «польскія» габрэі заўважалі дыстанцыяванне апошніх ад традыцыйнага габрэйства і іх трывалыя пазіцыі ў савецкім дзяржапараце. У тым большай ступені беларусы і палякі маглі ідэнтыфікаваць свайго «ворага» з габрэямі ў партыі і бюракратычным апараце якраз тады, калі не спраўдзіліся іх спадзевы на лепшае жыццё пад Саветамі. Рабілі яны гэта, скарыстоўваючы вядомыя стэрэатыпы.
Відавочна, што вызначаныя вышэй адрозненні паміж «габрэямі, палякамі і беларусамі» ў БССР надта спрошчана падаюць тыя складаныя працэсы, што тут мелі месца. Гэта ёсць абагульненнем ужо таму, што ў межах новае дзяржавы жылі таксама ўкраінцы, літоўцы і прадстаўнікі іншых нацыянальнасцяў. Тым не меней, гэты спрошчаны вобраз дзвюх паловаў краіны ды трох этнічных групаў, што розным спосабам былі закранутыя саветызацыяй, высвятляе сітуацыю напярэдадні нападу нямецкіх войскаў на Савецкі Саюз. Нямецкія акупанты ды нацысцкія стратэгі ў Берліне ўяўлялі сабе «савецкую Беларусь» як адзінае цэлае не толькі ў палітычным сенсе, але і у сацыяльным ды грамадскім. У параўнанні з Прыбалтыкаю або з Украінаю, аднак, уяўленні адносна Беларусі былі яшчэ больш цьмянымі.
Найперш польскія гісторыкі паказваюць саветызацыю і дэпартацыі як хаатычны гвалт, што доўжыўся шмат у якіх сферах яшчэ ў 1941 г. Перагрупоўкі і змены ў БССР змылі «класавага ворага». Аднак яны вынеслі на паверхню пэўных дваістых істотаў, што здабывалі сабе выгоды з усеагульнага пераразмеркавання. Трыванне брутальнасці і спрыянне ёй на мясцовым роўні, пакуль былі асягнутыя меты, вызначаныя рэжымам, у цэлым палепшылі варункі для пашырэння даносаў і гвалту. У гэткай самай меры яны былі перашкодай для выяўлення салідарнасці і грамадзянскай мужнасці сярод ахвяраў нямецкага гвалтоўнага рэжыму, пачынаючы з лета 1941 г. Усе жыхары БССР адчулі гэты грамадскі распад, што ўжо ў 1941 г. знайшоў свой выраз у падзеле паміж пераможцамі і тымі, хто пацярпеў, або і паміж злачынцамі ды ахвярамі. Для беларускіх габрэяў, асуджаных нацысцкімі ідэолагамі расавае чысціні на вынішчэнне, гэтая акалічнасць мела найбольш фатальныя наступствы. У акупаванай Беларусі героі пад час гэтае вайны сустракаліся яшчэ нашмат радзей, чым дзе ў іншых краінах.
З нямецкай пераклаў Лявон Баршчэўскі
ДАДАТАК:
* Праца першапачаткова друкавалася ў выданні: Benz, Wolfgang / Wetzel J. (Hg.), Solidaritat und Hilfe fur Juden wahrend der NS_Zeit. Regionalstudien 3. Danemark, Niederlande, Spanien, Portugal, Ungarn, Albanien, Wei?ru?land. Berlin, 1999, S. 271—309.
1 Kosmala B. Ungleiche Opfer in extremer Situation. Die Schwierigkeiten der Solidaritat im okkupierten Polen // Benz W. / Wetzel J. (Hrsg.) Solidaritat und Hilfe fur Juden wahrend der NS_Zeit. Regionalstudien 1, Berlin 1996. S.19_98; Golczewski F. Die Revision eines Klischees. Die Rettung von verfolgten Juden im Zweiten Weltkrieg durch Ukrainer // Benz W. / Wetzel J. (Hrsg.)
Solidaritat und Hilfe fur Juden wahrend der NS_Zeit. Regionalstudien 2, Berlin 1998. S. 9_82.
2 Europa unterm Hakenkreuz. Die Okkupationspolitik des deutschen Faschismus (1938_1945). Hrsg. vom Bundesarchiv. Berlin, Heidelberg 1988_1996, Bd.7 (zugleich Erganzungsband 1) : Okkupation und Kollaboration (1938_1945 ). Beitrage zu Konzepten und Praxis der Kollaboration in der deutschen Okkupationspolitik. Zussammengestellt und eingeleitet von W. Rohr. Heidelberg, 1994, Bd. 8 (zugleich Erganzungsband 2): Analysen, Quellen, Register. Heidelberg, 1996; Madajczyk Cz. Die Besatzungssysteme der Achsenmachte. Versuch einer komparativen Analyse // Studia Historiae Oeconomicae 14 (1979). S. 105_123; Semelin J. Unarmed against Hitler. Civilian Resistance in Europre, 1939_1943. Westport / Conn. 1993.
3 Падставай для працы стаў даследчыцкi праект па гiсторыi Беларусi ў II сусветнай вайне. Разглядалiся дакументы з наступных збораў: London Metropolitan Polis, Дзяржаўная адвакатура Рэспублiкi Беларусь, Дзяржаўны i Нацыянальны архiў Рэспублiкi Беларусь, колiшнi „Спецыяльны архiў“ у Маскве (ЦIДК), Гiстарычны архiў у Маскве (РССIДНI), розныя аддзелы Бундэсархiва. Адносна выкарыстаных крынiц i дакладных назваў архiваў гл.: Chiari B. Alltag hinter der Front. Besatzung, Kollaboration und Widerstsand in Wei?ru?land 1941_1944. Dusseldorf, 1998.
4 Сведчанне Kaganovic E. 2.3.91, Yad Vashem Archive (YVA), file 8392. У тэксце геаграфiчныя назвы i асабiстыя iмёны перадаюцца ў кірылічнай традыцыі. Гэта тычыцца таксама назваў польскiх мясцовасцяў, якiя пазней сталi часткай БССР.
5 Сведчанне Klimkovic J., YVA, file 8392.
6 Сведчанне Girsgorn E., 4.4.1996, ebenda.
7 Сведчанне Cybul’skij A., ebenda.
8 Сведчанне Kaganovic E., Venckova N. 24.2.94, ebenda.
9 Сведчанне Cerces L. 26.6.94; Aussage Maculenko L. 28.11.94; Tret’jakova M. 27.11.94, samtlich YVA, file 8880.
10 Сведчанне Maculenko L. 30.4.94., ebenda.
11 Сведчанне Maculenko L. 28.11.94. ebenda.
12 Сведчанне Il’inicna, 15.11.95; Vinogradova I. 27.11. 95; Leonova P. 10.4.96, alle YVA, file 9819.
13 Гл.: Benz W. U.a. (Hrsg .) Anpassung_Kollaboration_Widerstand. Kollektive Reaktionen auf die Okkupation, Berlin 1996.
14 Klier J. Imperial Russia’s Jewish Question, Cambridge 1995; Иванов Н. Еврейский мир в Белоруссии (конец ХIХ — 1941). Неапублікаваны рукапіс, 1997.
15 Haumann H. Geschichte der Ostjuden. Munchen 1990; Hausleitner M. / Katz M. Juden und Antisemitismus im ostlichen Europa. Berlin, 1995.
16 Strazhas A. Deutsche Ostpolitik im Ersten Weltkrieg: der Fall Ober Ost. Wiesbaden, 1993.
17 Літаратурны вобраз грамадзянскай вайны гл. у: Babel I. Die Reiterarmee. Berlin, 1994 (Конармия, 1926);
Benecke W. Die Quaker in den Kresy Wschodnie der Zweiten Polnischen Republik // Jahrbucher fur Geschichte Osteuropas, 4 (1994). S. 510—520.
18 Vetter M. Antisemiten und Bolschewiki. Zum Verhaltnis von Sowjetsystem und Judenfeindschaft 1917—1939. Berlin, 1995.
19 Як агляд беларускай гiсторыi гл.: The making of a Nation. A Case Study, Cambridge / Mass., 1956.
20 Kosmala B. Ungleiche Opfer in extremer Situation, S.19—97.
21 Golczewski F. Polnisch — judische Beziehungen 1881_1922. Wiesbaden, 1981; Opalski M., Bartal I. Poles and Jews. A Failed Brotherhood. Hanover / N.H. 1992; Abramsky C. u.a. (Hrsg.) The Jews in Poland. Oxford 1986; Gutman Y. u.a. (Hrsg.) The Jews of Poland Between Two Wars. Hanover / London, 1989; Lewin I. The Jewish Community in Poland. New York, 1985.
22 Brock P. Belarusan National Identity as an Aspect of Conscientious Objection in Interwar Poland // East European Quarterly, 3 (1995). S.285_292; Horak S. Poland and Her National Minorities, 1919_39. New York, 1961; Symmons_ Symonlewicz K. Polish Political Through and the Problem of the Eastern Borderlands of Poland (1918_1939) // Polish Review, 1_2 (1959). S.65_82; Tomaszewski J. Belorussians in the Eyes of the Poles, 1918_1939 // Acta Poloniae Historica, 51 (1985). S. 101—122.
23 Hlybinny U. Vierzig Jahre wei?ruthenischer Kultur unter den Sowjets. Munchen, 1959.
24 Chiari B. „National Renaissance", Belorussifizierung und Sowjetisierung: Erziehungs_ und Bildunspolitik in Wei?ru?land 1922—1944 // Jahrbucher fur Geschichte Osteuropas, 4 (1994). S. 521—540.
25 Davies N. / Polonsky A. (Hrsg.) Jewish in Eastern Poland and the USSR, 1939_46. London, 1993; Polska—Bialorus 1918—1945.
Zbior studiow i materialow pod redakcja naukowa Wieslawa Balceraka. Warszawa, 1994; Spoleczenstwo Bialoruskie, Litewskie i Polskie na Ziemiach Polnocno–Wschodnich II Rzeczypospolitej (Bialorus Zachodnia i Litwa Wschodnia) w latach 1939—1941. Pod red. Malgorzaty Gizejewskiej i Tomasza Strzembosza. Warszawa, 1995.
26 Baberowski J. Wandel und Terror: Die Sowjetunion unter Stalin 1928_1941. Ein Literaturbericht // Jahrbucher fur Geschichte Osteuropas, 1 (1995). S. 97_129.
27 Levin N. The Jews in the Soviet Union since 1917. Paradox of Survival. London / New York, 1988; Gitelman Z. A Centery of Ambivalence: The Jews of Russia and the Soviet Union, 1881 to the Present. New York, 1988; ders., Jewish Nationality and Soviet Politics. The Jewish Sections of the CPSU, 1917_1930. Princeton / N.J. 1972.
28 Да савецкай iнтэрпрэтацыi „Уз‘яднання“ гл.: Соколов Е. К 50–летию воссоединения Западной Белоруссии с БССР. Брест, 1988.
29 Ciesielski S. u.a. Masowe Deportacje Radzieckie w okresie II wojny swiatowej. Wroclaw, 1993.
30 Redlich S. The Jews in the Soviet Annexed Territories 1939_41 // Marrus M. The Nazi Holocaust. 8. Bystaners of the Holocaust. Bd. 3. London, 1989. S. 111.
31 Strzembosz T. (Hrsg.) Studia z dziejow okupacji sowieckiej (1939–1941). Warszawa, 1997; Jasiewicz K. Zaglada Polskich Kresow. Ziemianstwo polskie na Kresach Polnocno–Wschodnich Rzeczypospolitej pod okupacja sowiecka 1939–1941. Warszawa, 1998; Gross J. Revolution from Abroad. The Soviet Conquest of Poland’s Western Ukraine and Western Belorussia. Princeton / N.J. 1988 (=gek.: Und wehe, du hoffst… Die Sowjetisierung Ostpolens nach dem Hitler_Stalin_Pact 1939_1941. Freiburg, 1988); ders./ Grudzinska_Gross I. (Hrsg.) War Through Children's Eyes. The Soviet Occupation of Poland and the Deportations, 1939_1941. Stanford / Cal. 1981; Sword K. (Hrsg.) Deportation and Exile. Poles in the Soviet Union, 1939_48. London 1994; ders. (Hrsg.) The Soviet Takeover of the Polish Eastern Provinces, 1939_41. New York, 1991.
32 Siebert D. Bauerliche Alltagsstrategien in der Belorussischen SSR (1921_1941). Stuttgart, 1998.
33 Pinchuk B. Sovietization of the Shtetl of Eastern Poland, !939_1941 // Strong J. (Hrsg.) Essays on Revolutionary Culture and Stalinism. Selected Papers from the Third World Congress for Soviet and East European Studies. Columbus / Ohio 1990. S.71—79.
34 Гл.: История Белорусской ССР. Минск, 1977; История Белорусской ССР. Т. 2. Минск, 1961; История Великой Отечественной войны Советского Союза. Москва, 1960–1965; История второй мировой войны. В 12 т. Москва, 1973–1982; Преступления немецко–фашистских оккупантов в Белоруссии (1941–1944). Минск, 1965; Старонкі ваеннай гісторыі Беларусі. Мінск, 1991; Да дыскусіі ў расійскай гістарыяграфіі гл.: Вторая мировая война: Актуальные проблемы / ред. О.А.Ржешевский. Москва, 1995.
35 Streim A. Sowjetische Gefangene in Hitlers Vernichtungskrieg. Berichte und Documente. Heidelberg, 1982; ders., Die Behandlung Sowjetischer Kriegsgefangener im „Fall Barbarossa". Heidelberg, 1981; Streit C. Keine Kameraden. Die Wehrmacht und die sowjetischen Kriegsgefangenen 1941_1945. Stuttgart, 1978.
36 Пономаренко П. Всенародная борьба в тылу немецко–фашистских захватчиков (1941—1944). Москва, 1986; Бритов И. Партизанское движение на территории Белоруссии в первый период Великой Отечественной войны (июнь 1941 — июль 1944). Минск, 1977; Бычков Л. Партизанское движение в годы Великой Отечественной войны (1941–45). Москва, 1965; Всенародная борьба против немецко–фашистских захватчиков в Белоруссии в период Великой Отечественной войны (июнь 1941 — июль 1944). Т. 3. Минск, 1983; Параўнай:Chiari B. Mythos und Alltag: Voraussetzungen und Probleme eines west_ostlichen Dialogs zur Historiographie des Zweiten Weltkriegs // Militargeschichtliche Mitteilungen, 2 (1995 ). S. 535—563.
37 Dallin A. Deutsche Herrschaft in Ru?land 1941_45. Eine Studie uber Besatzungspolitik, Dusseldorf 1958; Романовский В. Немецко–фашистская оккупационная политика и ее крах в Белоруссии (1941–1944 гг.). Неапублікаваная дысертацыя. Мінск, 1974; Muller R. Hitlers Ostkrieg und die deutsche Siedlungspolitik. Die Zusammenarbeit von Wehrmacht, Wirtschaft und SS. Frankfurt a.M., 1991; Muller N. (Hrsg.) Deutsche Besatzungspolitik in der UdSSR. Dokumente. Koln, 1980, ebenso Berlin, 1980 unter dem Titel „Okkupation, Raub, Vernichtung. Dokumente zur Besatzungspolitik"; Mulligan T. The Politics of Illusion and Empier. German Occupation Policy in the Soviet Union. 1942_1943. New York, 1988; Reitlinger G. The House built on Sand. The Conflicts Of German Policy in Russia. London, 1960 (dt.: Ein Haus auf Sand gebaut. Hitlers Gewaltpolitik in Ru?land !941_1944. Hamburg, 1962); Rossler M. / Schleiermacher S. (Hrsg.) Der „Generalplan Ost". Hauptlinien der nationalsozialistischen Planungs_und Vernichtungspolitik. Berlin, 1993; Turonek J. Bialorus pod okupacja niemecka. Warszawa, 1989.
38 Bollmus R. Das Amt Rosenberg und seine Gegner. Studien zum Machtkampf im nationalsozialistischen Herrschaftssystem. Stuttgart, 1970; Rebentisch D. / Teppe K. (Hrsg.) Verwaltung contra Menschenfuhrung im Staat Hitlers Studien zum politisch_administrativen System. Gottingen, 1986.
39 Факторович А. Крах аграрной политики немецко–фашистских оккупантов в Белоруссии. Минск, 1979.
40 Banasikowski E. Na ziemi Wilenskiej. Warszawa, Paris, 1990; Ермолович В., Жумар С. Огнем и мечом. Хроника польского националистического подполья в Белоруссии (1939–1953 гг.). Минск, 1994; Гнатоўскі М. Аб стане даследавання гісторыі дзейнасці Арміі Краёвай у Заходняй Беларусі // Беларускі гістарычны часопіс. 1995. № 1 (9). С. 51–56; Сямашка І. Армія Краёва на Беларусі. Мінск, 1994.
41 Kohl P. „Ich wundere mich, daЯ ich noch lebe“: sowjetische Augenzeugen berichten. Gьtersloh, 1990; Нямецка–фашысцкі генацыд на Беларусі (1941–1944). Мінск, 1995.
42 Mendelsohn J. (Hrsg.) The Holocaust. Selected Documents in Eighteen Volumes. V. 10. The Einsatzgruppen or Murder Commandos. New York, 1982.
43 Loewenstein K. Minsk — Im Lager der deutschen Juden // Aus Politik und Zeitgeschichte. B 45/46, 7.11.1956, S.706—711; Гл.: Trunk I Judenrat. The Jewish Councils in Eastern Europe Under Nazi Occupation. New York, 1972.
44 Гэты выпадак паказаў Ульф Мехаў у дакументальным фільме „Еврейка и капитан“, 1994.
45 Ezergailis A. The Holocaust in Latvia, 1941 — 1944. The Missing Center. Riga, 1996; Па Украіне гл.: Golczewski F. Die Revision eines Klischees. Для Беларусі адпаведныя публікацыі дасюль адсутнічаюць.
46 Да ўрыўкаў пра беларускае самакiраванне, працэсы ў вёсках i ролю палiцыi параўн.: Chiari B. Alltag hinter der Front, passim.
47 Ae.: Kiesel D. u. a. (Hrsg.) „Wer zum Leben, wer zum Tod…". Strategien judischen Uberlebens im Ghetto. Frankfurt a. M., 1992.
48 Matthaus J. „Reibungslos und planma?ig": Die zweite Welle der Judenvernichtung im Generalkommissariat Wei?ruthenien (1942 — 44) // Jahrbuch fur Antisemitismusforschung. 4 (1995). S. 254 — 274.
49 Неизвестная черная книга. Свидетельства очевидцев о катастрофе советских евреев (1941—1944). Иерусалим — Москва, 1993.
50 Соловьев А. Белорусская Центральная Рада. Создание, деятельность, крах. Минск, 1995.
51 Гл.: Ильинский П. Три года под немецкой оккупацией в Белоруссии (Жизнь Полоцкого округа, 1941–1944 гг.) // Грани. 1956. № 30. С. 85–122; 1956. № 31. С 94–127.
52 Dlugoborski W. (Hrsg.) Zweiter Weltkrieg und sozialer Wandel. Achsenmдchte und besetzte Lдnder. Gцttingen, 1981.
53 Мінскае антыфашысцкае падполле. Мінск, 1995; Соловьев А.К. Они действовали под разными псевдонимами. Минск, 1994; Nachama T. In the Lion‘s Den. The Life of Oswald Rufeisen. New York / Oxford, 1990.
54 Cholawsky S. The Judenrat in Minsk // Yisrael Gutman / Cynthia J. Haft (Hrsg.) Patterns of Jewish Leadership in Nazi Europe, 1933—1945: Proceedings of the Third Yad Vashem International Historical Conference, Jerusalem, April 4—7, 1977. Jerusalem, 1979. S.113—132.
55 Cooper M. The Phantom War. The German Struggle against Soviet Partisans 1941—1944. London, 1979.
56 Да ролi палiцыi параўн.: Martin C. Dean, Collaboration in the Holocaust. Crimes of the Local Police in Belorussia and Ukraine, 1941—44. Houndmills, 1999.
57 Чередникова М.П. Типология повествовательной структуры в меморатах о Великой Отечественной войне // Русское Возрождение. 1981. № 15. С. 90—109.
58 Пра нацыянал–сацыялiстычныя забойчыя акцыі на прыкладзе Ўкраiны гл.: Pohl D. Nationalsozialistische Judenverfolgung in Ostgalizien 1941 — 1944. Organisation und Durchfьhruhg eines staatlichen Massenverbrechens. Mьnchen, 1996. Падобнага грунтоўнага даследавання па Беларусі дасюль няма. Пар.: The Einsatzgruppen Reports. Selections from the Dispatches of the Nazi Death Squads‘ Campain Against the Jews, July 1941 — January 1943, hrsg. v. Yitzhak Arad u.a. New York, 1989.
59 Christopher R. Browning, Ordinary Men: Reserve Police Battalion 101 and the Final Solutions in Poland. New York, 1992 (dt.: Ganz normale Manner. Das Reserve_Polizeibataillon 101 und die „Endlosung" in Polen, Reinbek 1993).
60 Bartov O. The Eastern Front 1941—1945. German Troops and the Barbarisation of Warfare. Basingstoke, 1985; Kuhne T. Kameradschaft — „das Beste im Leben des Mannes". Die deutschen Soldaten des Zweiten Weltkriegs in erfahrungs_ und geschlechtergeschichtlicher Perspektive // Gesellschaft, 4 (1996). S. 504—529.
61 Gutman Y. Fighters Among the Ruins. The Story of Jewish Heroism During World War II. Jerusalem, 1988; Schulmann F. A Partisan`s Memoirs. Woman of the Holocaust. Toronto, 1995.
62 Armstrong J. Soviet Partisans in World War II. Madison / Wisc., 1964; Bonwetsch B. Sowjetische Partisanen 1941 — 1944. Legende und Wirklichkeit des „allgemeinen Volkskrieges" // Schulz G. (Hrsg.) Partisanen und Volkskrieg. Zur Revolutioniewrung des Krieges im 20. Jahrhundert. Gottingen, 1985. S.92—124; Heer H./ Naumann K. (Hrsg.) Vernichtungskrieg. Verbrechen der Wehrmacht, 1941 bis 1944. Hamburg, 1995.
63 Знаходзiцца памiж Івянцом, Валожынам i Наваградкам на захад ад Менску.
64 Nechama T. Defiance. The Bielski Partisans. The Story of the Largest Armed Rescue of Jews During World War II. New York / Oxford, 1993; Хацкевич А. К вопросу о разоружении формирований польской Армии Краевой в Налибокской и Нарочанской пущах (1943—44) // Studia Podlaskie, Bd. 5. S. 95—119; vgl. Kersten K. The Establishment of Communist Rule in Poland, 1943—1948. Berkeley/ Cal., 1991.
65 Drozdowski M. The Attitude of Sikorski`s Governement to the Tragedy of the Polish Jews (1939—1944) // Acta Poloniae Historica, 52 (1985). S. 147 — 170; Engel D. In the Shadow of Auschwitz: The Polish Government_in_Exile and the Jews, 1939—1942. Chapel Hill / London, 1987.
66 Gitelman Z. (Hrsg.) Bitter Legacy. Confronting the Holocaust in the USSR. Bloomington / Ind., 1997.
Опубликовано 25 ноября 2010 года
Новые статьи на library.by:
БЕЛАРУСЬ:
Комментируем публикацию: Саветызацыя Ўсходняе Польшчы ў 1939—1941 г. Польскія габрэі і савецкія грамадзяне габрэйскай нацыянальнасці
подняться наверх ↑
ССЫЛКИ ДЛЯ СПИСКА ЛИТЕРАТУРЫ
По стандарту ВАК Республики Беларусь
Стандарт используется в белорусских учебных заведениях различного типа.
По ГОСТу Российской Федерации
Для образовательных и научно-исследовательских учреждений РФ
Прямой URL на данную страницу для блога или сайта
Полностью готовые для научного цитирования ссылки. Вставьте их в статью, исследование, реферат, курсой или дипломный проект, чтобы сослаться на данную публикацию №1290702661 в базе LIBRARY.BY.
подняться наверх ↑
ПАРТНЁРЫ БИБЛИОТЕКИ рекомендуем!
подняться наверх ↑
ОБРАТНО В РУБРИКУ?
Уважаемый читатель! Подписывайтесь на LIBRARY.BY в VKновости, VKтрансляция и Одноклассниках, чтобы быстро узнавать о событиях онлайн библиотеки.
Добавить статью
Обнародовать свои произведения
Редактировать работы
Для действующих авторов
Зарегистрироваться
Доступ к модулю публикаций