УМОВЫ ПЕРАХОДУ АД ПЕРШАЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ ДА МІРУ НА ТЭРРЫТОРЫІ ЗАПАДНАЙ БЕЛАРУСІ І БССР

Актуальные публикации по истории и культуре Беларуси.

NEW БЕЛАРУСЬ


БЕЛАРУСЬ: новые материалы (2024)

Меню для авторов

БЕЛАРУСЬ: экспорт материалов
Скачать бесплатно! Научная работа на тему УМОВЫ ПЕРАХОДУ АД ПЕРШАЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ ДА МІРУ НА ТЭРРЫТОРЫІ ЗАПАДНАЙ БЕЛАРУСІ І БССР. Аудитория: ученые, педагоги, деятели науки, работники образования, студенты (18-50). Minsk, Belarus. Research paper. Agreement.

Полезные ссылки

BIBLIOTEKA.BY Беларусь - аэрофотосъемка HIT.BY! Звёздная жизнь


Публикатор:
Опубликовано в библиотеке: 2010-11-20

Пераход да мірнага будаўніцтва ў Беларусі пачаўся ва ўмовах татальнага крізысу 1920-1921 гг. Больш як шасцігадовыя ваенныя дзеянні ў спалучэнні з рэвалюцыйнымі падыходамі савецкай улады да вырашэння сацыяльна-эканамічных задач давялі гаспадарку да катастрафічнага стану. Вялікія статы панесла сельская гаспадарка - асноўная галіна эканомікі. Паводле разлікаў некаторых аўтараў, пасяўныя плошчы ў 23 паветах Беларусі (усходнія вобласці) за тры гады савецкай улады скараціліся амаль на 30%, а ў параўнанні з 1913 г. - на 39%. Пры адначасовым значным паніжэнні ўраджайнасці валавыя зборы збожжа зменшыліся адпаведна больш чым напалову і амаль на 2/3. Вытворчасць бульбы ў 1920 г. склала 39,1% узроўню 1917 г. і 36,5% у параўнанні з 1913 г. Істотна скараціліся пасевы і зборы тэхнічных культур. Адчувальныя страты панесла жывёлагадоўля: зменшылася пагалоўе амаль усіх відаў скаціны. У выніку сельскагаспадарчая вытворчасць да 1921 г. у параўнанні з даваенным узроўнем зменшылася прыкладна ўдвая.
Ва ўмовах правядзення савецкіх аграрных пераўтварэнняў на падставе перадачы часткі канфіскаваных сродкаў вытворчасці буйных прыватных уласнікаў у рукі маламоцных земляробаў змяніўся і характар дыференцыяцыі вёскі. Расла колькасць гаспадарак сярэдніх сялян - найбольш прадстаўнічай сацыяльнай групы сельскага насельнітва. Гэта не толькі пашырала сацыяльную апору савецкай улады, але і дазваляла ёй дастаткова бесцырымонна распараджацца вынікамі працы "ўзнагароджаных". Аднак апошнія такую лінію паводзін уладных стркутур не заўсёды падзялялі. Пацвярджэнне таму - перманентныя ўсплёскі антысавецкіх выступленняў і нават паўстанняў.
Між тым, нягледзячы на бескампрамісныя задады ўлады, на вёсцы захоўвалася група больш заможных сялян, так званых "кулакоў" - не больш чым 2% сялянскіх гаспадарак усходняй часткі Беларусі (супраць прыкладна 10% у 1917). Былі ліквідаваны памешчыкі-землеўладальнікі як частка класа эксплуататараў, знікла катэгорыя памешчыцкіх парабкаў. Заявілі аб сабе калгаснікі і рабочыя саўгасаў, якім было наканавана прыйсці на змену папярэднім сацыяльным пластам вёскі.
К пачатку 1921 г. ва ўсходніх абласцях Беларусі налічвалася 374 саўгасы і 740 калектыўных гаспадарак (сельскагаспадарчыя арцелі, камуны і таварыствы па сумеснай апрацоўцы зямлі). Яны адпаведна мелі 362,3 тыс. дзесяцін і 55,5 тыс. дзесяцін, што складала 2,82 і 0,43% агульнай кольцасці зямлі. Спроба "наскокам" вырашыць праблему "сацыялістычнай перабудовы" вёскі не ўдалася. У непасрэдным карыстанні аднаасобнага сялянства знаходзілася 8100 тыс. дзесяцін, або 63,07% усёй зямлі супраць 52,3% у 1917 г.
Асноўнымі вытворцамі у сельскай гаспадарцы выступалі серадняцкія аднаасобныя гаспадаркі. Але яны, як i бядняцкія, заснаваныя на пераважна малапрадукцыйнай ручной працы пры жорсткай падатковай палітыцы улады, з'яуляліся у цэлым спажывецкімі. Многія з ix не зводзілі свае даходы з расходамі - ураджаю не хапала на уласнае спажыванне i насенне. Заможныя гаспадаркі таксама былі знясілены. Прычым, добра спазнаушы палітыку раскулачвання праз жорсткія канфіскацыі i рэквізіцыі, а таксама палітычную ізаляцыю, яны асабліва не імкнуліся да праяўлення вытворчай актыўнасці. Буйныя гаспадаркі (саўгасы i калгасы) былі ў асноўнай масе маламоцнымі i стратнымі, па сутнасці не з'яўляліся прыкладам арганізацыі эфектыўнай вытворчасці.
У больш цяжкім стане, чым сялянская гаспадарка, знаходзілася прамысловасць. Нягледзячы на шырока праведзеную нацыяналізацыю прамысловых прадпрыемстваў i транспарту, г.зн. ператварэнне ix у дзяржаўныя са строгай рэгламентацыяй жыццядзейнасці, яны насуперак адчайным намаганням улады не забяспечвалі выканання яе мэтавых установак па уздыму прадукцыйных сіл. Скіраваныя раней галоўным чынам на абслугоўванне патрэб фронту (у Віцебскай гyбepні толькі каля 30% прамысловых прадпрыемстваў выраблялі патрэбную насельніцтву прадукцыю), яны будавалі сваю работу на дзяржзаказах, здавалі свае вырабы цэнтралізавана глаўкам у абмен на сыравіну, паліва, харчы i г.д.
На пачатак 1921 г. з 815 прадпрыемстваў цэнзавай прамысловасці (буйныя i сярэднія прадпрыемствы з механічнымі рухавікамі, з лікам рабочых больш 15 i без механічных рухавікоў - больш 30) з перабоямі працавала толькі 345 (42,2%). У выніку аб'ём ix вытворчасці ў параўнанні з 1913 г. складаў 21,3%, прадукцыйнасць працы - не больш чым 30%. Гэтыя паказчыкі былі ніжэйшыя за сярэднія па савецкай Pacii. У цэлым сярэднегадавая выпрацоўка прадукцыі на аднаго рабочага ў прамысловасці ўсходніх раёнаў Беларусі ў канцы 1920 г. склала прыкладна 36% узроўню 1913 г.
Яшчэ больш значна пацярпела дробная вытворчасць i рамёствы, на долю прадукцыі якіх у дарэвалюцыйнай Беларусі прыпадала каля паловы ўсёй прамысловай прадукцыі. Паводле даных Усерасійскага прамысловага перапісу 1920 г., на беларускай тэрыторыі было зарэгістравана 11,7 тыс. дзеючых дробных прадпрыемстваў, а колькасць рабочых у ix складала 15% у параўнанні з 1913 г.
Вялікія страты панесла лясная гаспадарка. У стане заняпаду знаходзіўся транспарт. На кастрычнік 1920 г. 27,9% паравозаў i вагонаў былі няспраўнымi. He ў лепшым становішчы была пуцявая гаспадарка: даўжыня чыгуначнай сеткі скарацілася на 2/3.
У гарадах нярэдка нармальнае жыццё замірала з-за недахопу паліва i адпаведнага абсталявання. Істотна пагоршыліся матэрыяльна-бытавыя ўмовы гараджан. Сярод рабочых звыклым стала беспрацоўе. У пошуках выйсця яны пакідалі горад, мянялі сферу дзейнасці, хаця нацыяналізаваным прадпрыемствам кваліфікаваных рабочых не хапала. Ва умовах развалу эканомікі напаўгалоднае i няўтульнае жыццё, жабрацтва i хваробы сталі звыклымі i ў вёсцы. Трэба меркаваць, менавіта таму А. Чарвякоў у 1921 г. адзначыу: з-за працяглага недахопу харчоў насельнікам БССР пагражала выраджэнне.
Між тым магчымасці i рэсурсы, якія меліся, выкарыстоўваліся нярэдка нерацыянальна i жорсткімі, адміністрацыйнымі метадамі. Не спынялі дзейнасць загараджальныя атрады, якія канфіскоўвалі ў прыватных асоб прадукцыю для продажу у горадзе. Захоўвалася малапрадукцыйная прымусовая праца на аснове ўсеагульнай працоўнай павіннасці, абмежаванай свабоды пражывання i перамяшчэння. Адсутнасць гаспадарчай самастойнасці на месцах, абавязковая здача прамысловым сектарам прадукцыі дзяржаве бясплатна або па цэнах, якія звычайна не забяспечвалі нават простае ўзнаўленне, а таксама сістэма харчразвёрсткі не толькі падрывалі у шырокіх мас працоўных эканамічны інтарэс да развіцця вытворчасці, але i ўскладнялі ўзаемаадносіны з савецкай уладай.
Гаспадарчыя цяжкасці ўскладняліся палітычнымі. 3 канца 1920 г. становішча кіруючай бальшавіцкай партыі ў краіне стала імкліва пагаршацца. Спробы яе спосабам "кавалерыйскай атакі" увесці ўсеагульнае адзяржаўленне сродкаў вытворчасці, захаваць сістэму харчразвёрсткі i ліквідаваць таварна-грашовыя, рыначныя адносіны, нарэшце, не дапусціць дэмакратызацыю палітычнага рэжыму, пашырэння грамадзянскіх правоў насельніцтва спрыялі стварэнню у грамадстве атмасферы антысавецкіх сацыяльных узрушэнняў. Ва умовах завяршэння замежнай інтэрвенцыі i Грамадзянскай вайны імкліва распаўсюджвалася "паўзучая контррэвалюцыя", звязаная з супраціўленнем вёскі. Сялянства не толькі праяўляла незацікауленасць у пашырэнні вытворчасці, выкананні рознага роду падатковых плацяжоў, але i нярэдка асуджала дыктатарскую палітыку бальшавікоў i нават актыўна удзельнічала ў антысавецкім узброеным руху. Настойлівае нежаданне сялянства мірыцца з эканамічнай палітыкай савецкай улады, якая імкнулася ўзяць пад кантроль любую гаспадарчую ініцыятыву, праяўлялася i ў масавым дэзерцірстве, ухіленні ад прызыву ў Чырвоную Армію. У лістападзе 1920 г. на павятовым з'ездзе кааперацыі ў Магілёве сяляне патрабавалі неадкладнай замены харчразвёрсткі, працоўнай i гужавой павіннасцей, дазволу свабоднага гандлю.
Паводле гадавой справаздачы Галоўнага ўпраўлення рабоча-сялянскай міліцыі i крымінальнага вышуку НКУС БССР, "у кастрычніку-снежні 1920 г. супрацоўнікі міліцыі прымалі ўдзел у ліквідацыі антысавецкіх выступленняў у Мінскім, Мазырскім, Слуцкім, Ігуменскім i іншых паветах рэспублікі". У паходах па ліквідацыі "кулацкіх мяцяжоў" правялі гэты год i супрацоўнікі міліцыі Віцебскай губерні. Вайскоўцы 16-й арміі не мелі спакою з-за аперацый "бандытау" на ўciм левабярэжжы Дняпра Гомельскай губерні i вярхоў Бярэзіны. Вясной 1921 г. Беларусь апынулася у хвалі 89 сялянскіх выступленняў з ярка акрэсленай палітычнай афарбоўкай. Не выпадкова на III cecii ЦВК саветаў Беларусі 16 красавіка 1921 г. адзначалася: "Выкананне раскладкі (харчовай. - А.С.) спараджала шмат непаразуменняў на месцах, якія паглыбляліся злоўжываннямі агентаў". Аднак няварта забываць, што адзначанае непрыняцце савецкага рэжыму ўлівалася ў агульнае рэчышча антыўрадавай барацьбы сялян, рабочых i вайскоўцаў Тамбоўскай губерні, Сярэдняга Паволжа, Дона, Кубані, Заходняй Сібіры, Украіны, іншых месцаў. Зімой 1921 г. савецкая дзяржава па сутнасці знаходзілася ў фазе выспявання новай грамадзянскай вайны. Кульмінацыяй яе стала Кранштацкае паўстанне ў лютым-сакавіку 1921 г., з яго лозунгам "Саветы без камуністаў!"
Гэта была рэакцыя не толькі тых, хто ў свой час не прызнаваў ці лаяльна ўспрымаў новаўвядзенні, але i прыхільнікаў новага, апоры бальшавікоў у кастрычніку 1917 г. Паказальна тое, што ўдзел у антысавецкіх акцыях ідэйных праціўнікаў бальшавікоў, на інтрыгі якіх усё спісвалася, станавіўся не адзінай прычынай крызісу. Пры гэтым несправядліва не заўважаць ролі апазіцыйных уладзе партый i pyxaў у захаванні сацыяльнай напружанасці: у Беларусі яны не толькі падтрымлівалі яе, але i арганізоўвалі паўстанцкі рух. Пры гэтым яны часта абапіраліся на падтрымку суседзяў з Захаду (фapмipaванні С. Булак-Балаховіча, Б. Савінкава i інш.).
Між тым савецкае кіраўніцтва краіны для падаўлення па сутнасці стыхійных выбухаў народнага ўзбуджэння яго палітыкай "не шкадавала пораху". З дапамогай рэгулярных часцей Чырвонай Арміі i фарміраванняў карных органаў з актыўнымі ўзброенымі выступленнямі ў Беларусі было пакончана вясной 1922 г. (у Pacii - у асноўным да канца лета 1921 г.). Тым часам сярод савецкай палітычнай эліты пашыралася ўпэўненасць у тым, што з дапамогай аднаго "чырвонага тэрору", уведзенага у 1918 г., выйсці з глыбокага эканамічнага i палітычнага крызісу немагчыма.
Каб стабілізаваць сітуацыю i прадухіліць пагрозу страты ўлады, лідэры савецкай краіны, у першую чаргу У. Ленін, схіліліся да адмовы ад рэвалюцыйнай (г.зн. гвалтоўнай) практыкі дзеянняў на карысць рэфармісцкай. Нібы забыўшыся пра класавую барацьбу, яны становяцца прыхільнікамі "грамадзянскага мipy", спрабуюць "уманціраваць" у савецкую сістэму некаторыя элементы рыначнай эканомікі, за гэты кошт выйсці з крызісу i працягнуць ажыццяўленне камуністычных праектаў. З мэтай пераадолення камандных метадау кіравання яны пачалі задумвацца над напаўненнем новым зместам дзейнасці дзяржаўна-прававых органаў улады, выпрацоўваць новыя падыходы ў асэнсаванні значэння дэмакратыі для эвалюцыйнага развіцця грамадства, выкарыстання духоунай спадчыны. Паражэнне Чырвонай Арміі пад Варшавай у 1920 г. падарвала надзеі на хуткі рэвалюцыйны выбух у Еўропе i запатрабавала перагляду ўяўленняў аб перспектывах сусветнай рэвалюцыі. Высвечвалася магчымасць суіснавання дзвюх сістэм, каб выстаяць у "капіталістычным акружэнні". Мірныя дагаворы 1920-1921 гг. РСФСР з Літоўскай, Латвійскай i Польскай рэспублікамі з'явіліся юрыдычным сведчаннем рэальнасці i неабходнасці мірнага супрацоўніцтва дзяржаў з розным грамадска-палітычным ладам.
Мэтанакіраваны пачатак ажыццяўлення новай дзяржаўнай палітыкі (НЭПа) паклаў X з'езд РКП(б) (сакавік 1921 г.). Гэта было замацавана шэрагам заканадаўчых рашэнняў цэнтральных i мясцовых партыйных i савецкіх органаў улады. Дазвалялася частковая дэнацыялізацыя, развіццё прадпрымальніцтва ў гандлі, дробнай i саматужнай прамысловасці, нават канцэсій (арэнда дзяржаўных прадпрыемстваў замежнымі прадпрымальнікамі). Новая палітыка павінна была праводзіцца ва ўмовах паслядоўнага навязвання партыяй (якая захоўвала за сабой права дыктату ва ўcix сферах грамадскага жыцця) эканамічнай барацьбы з рыначнымі адносінамі i ix носьбітамі. Гэта рабілася ва ўмовах недапушчэння не тое што шматпартыйнасці, а нават апазіцыйных меркаванняў унутры самой партыі, на аснове нарастаючага ўплыву партыйнага апарату на справы саветаў, масавых грамадскіх арганізацый з мэтай ператварэння ix ў надзейных праваднікоў палітыкі партыі. Вымушаны ленінскі кампрамісны ход "карэннай перамены ўсяго пункту гледжання ... на сацыялізм", змена метадаў дасягнення камуністычнай мэты пэўны час не ўспрымаліся ў якасці меры самазахавання як ў партыйна-дзяржаўных "вярхах", так i сярод функцыянераў кіруючых органаў на месцах. На VII з'ездзе КП(б)Б (сакавік 1923 г.) адзначалася: Цэнтральнаму Бюро КП(б)Б давялося змагацца з адмоунымі адносінамі партыйцаў да НЭПа. Да 1922 г. аналагічная сітуацыя назіралася ў Гомельскай губернскай партарганізацыі. 21 красавіка 1921 г. беспартыйная канферэнцыя рабочых Віцебска, а затым рабочыя сходы акулярнай i іголкавай фабрык асудзілі сацыяльна-эканамічную палітыку кіруючай партыі. Неадназначна сустрэлі пераход да НЭПа сяляне i удзельнікі грамадска-палітычнага руху, хаця большасць з ix успрыняла яго з надзеяй на паляпшэнне свайго становішча. Пытанне шмат у чым было звязана з падатковай палітыкай, манаполіяй дзяржавы на нарыхтоўку сельскагаспадарчай прадукцыі, практыкай узмацнення дзяржаўнага рэгулявання гандлем, адпускнымі, аптовымі i рознічнымі цэнамі.
Рэалізацыя захадаў па змяненню эканамічнай палітыкі пачалася з падатковай рэформы, замены харчразвёрсткі (стрыжня палітыкі "ваеннага камунізму") натуральным падаткам - харчпадаткам, а прадуктаабмену - таварна-грашовымі адносінамі. Адпаведна нарматыўным прававым актам РСФСР, прынятым ужо ў сакавіку 1921 г., прадугледжвалася захаванне класавага характару падаткаабкладання, icтотнae памяншэнне памеру харчпадатку параўнальна з развёрсткай, вызначэнне яго памеру для кожнага двара (а не вёскі, таварыства i г.д.) да пачатку веснавой сяўбы, свабодны абмен прадуктамі сельскай гаспадаркі "у межах мясцовага гаспадарчага абароту" па рыначных цэнах пасля абавязковай здачы харчпадатку. Як i вясной 1918 г., прыярытэтным вызначаўся безграшовы тавараабмен паміж горадам i вёскай праз дзяржаўныя i кааператыўныя гандлёвыя ўстановы. Спачатку абмен, продаж i закупка хлебных прадуктаў неадкладна дазваляліся ў 40 губернях, у тым ліку ў Віцебскай i Гомельскай, якія закончылі развёрстку. У Віцебскай губерні дазваляўся таксама свабодны абмен-продаж сена. Ва ўказаных губернях здымаліся ўсе загараджальныя атрады ў мэтах бесперашкоднага абмену, продажу i куплі.
На тэрыторыі, якая ўваходзіла ў склад БССР, гэтыя прынцыпы былі закладзены ў шэрагу актаў вышэйшых заканадаўчых i выканауча-распарадчых органаў рэспублікі аб свабодным абмене прадуктаў земляробства, жывёлагадоўлі i вырабаў саматужнай прамысловасці, прынятых на працягу сакавіка-кастрычніка 1921 г. Прычым раскладка зерня i фуражу ў Барысаўскам, Бабруйскім i Мазырскім паветах была спынена ў красавіку, а ў мai ўрад Беларускай рэспублікі дазволіў свабодную куплю-продаж сельгаспрадукцыі i вырабаў саматужнай прамысловасці. Цэнтрабелсаюзу прапанавалася прыняць неадкладныя меры па пашырэнні кааператыўнага гандлю. У жніўні 1921 г. СНК БССР прыняў пастанову "Аб правядзенні гандлю", якая дазваляла усім грамадзянам з 16 гадоў свабодна гандляваць прадуктамі сельскай гаспадаркі, рамяства i фабрычных вырабаў, за выключэннем прадметаў дзяржаўнай манаполіі. Гэта азначала канец харчразвёрсткі, уцягненне у сферу тавараабмену дзяржаўных арганізацый, дробнай прамысловасці, сялян, саматужнікаў. Пасля выканання харчпадатку селянін мог сам распараджацца вынікамі сваей працы. Аднак прыціснуты адміністрацыйна-камандным прэсам ваеннага камунізму, ён не адразу адчуў рэальную абарону дзяржавай сваіх гаспадарчых інтарэсаў.
У выніку, паводле назіранняў сучасніка, спагнанне падатку ў 1921/22 гаспадарчым годзе спосабам "развёрсткі", "рашучых мер прьмусу" ці "уздзеяння" было распаўсюджанай з'явай". Гэта выклікала абурэнне, масавую незадаволенасць нават сярод тых, хто сустрэў новаувядзенні з задавальненнем, прычым не толькі ў аднаасобных, але i ў калектыўных гаспадарках. Тым больш што устаноўленая велічыня натуральных падатковых адлічэнняў, якая спаганялася з беларускіх сялян, не толькі не была ніжэй за харчразвёрстку (як абяцалася), а пераўзыходзіла яе. Сяляне, незадаволеныя метадамі рэалізацыі падатковай палітыкі, зноў нярэдка ішлі за "глытком свабоды", у тым ліку шляхам утойвання аб'ектаў абкладання, павелічэння колькасці едакоў, хуткай рэалізацыі ўcix cвaix запасаў за грошы на сапраўды вольным рынку. Зрэшты, вызначаныя завышаныя памеры збору харчпадатку, хаця i з адхіленнямі ад графіка, выконваліся. Разам з тым у наступным годзе для гаспадарак Беларусі цяжар абкладання харчпадаткам зменшыўся. Пры гэтым было спынена вяртанне сялянамі насенных пазык 1920 i 1921 гг., ycix нядоімак па натуральным падатку 1921 г. i часткова - 1922 г. У 1923/24 гаспадарчым годзе ў рэспубліцы планавая сума падатковых адлічэнняў у параўнанні з 1920/21 гаспадарчым годам зменшылася. Аднак гэта не сведчыла аб скарачэнні падатковых паступленняў адносна "адрасна" зададзеных.
Зацікаўленасць таваравытворцаў у паглыбленні рэфармавання эканамічных адносін на аснове заахвочвання ix ініцыятывы i прадпрымальнасці прымусіла ўлады ўжо з восені 1921 г. зрабіць чарговы крок па шляху адступлення ад прынцыпаў нярыначнай эканомікі i кардынальна пашырыць сферу дзеяння ў народнай гаспадарцы таварна-грашовых адносін. Пачалося паступовае ператварэнне тавараабмену у куплю-продаж за грошы, г.зн. у гандаль. У 1921/22 гаспадарчым годзе на ўмовах тавараабмену ў БССР было назапашана толькі 17,8% ycix дзяржаўных нарыхтовак жыта. Адначасова, насуперак першапачатковым, афіцыйным устаноўкам, за наяўныя грошы сяляне рэалізавалі прыватнікам не менш чым 40% агульнай масы вывезенай на рынак прадукцыі. Да канца 1922 г. тавараабменныя аперацыі ў Беларусі, якія разгарнуліся з лета, былі пераведзены ў грашовыя разлікі, што найбольш адпавядала ўмовам таварнай вытворчасці.
У выніку было адменена абмежаванне гандлю мясцовымі рынкамі. Быў дазволены гандаль як на мясцовых базарах, так i на кірмашах. З 1922 г. у буйных гарадах пачалі дзейнічаць гандлёвыя біржы, дзе ажыццяўляліся здзелкі значных памераў. Прыватны гандляр найбольш актыўна праяўляў сябе ў рознічным гандлі, дзяржаўныя органы - у аптовым (буйным), кааператыўныя - спалучалі функцыі аптовых i рознічных гандляроў. У 1922/23 гаспадарчым годзе прыватны сектар кантраляваў 78,2% усяго абароту i некалькі больш 60% рознічнага ўнутранага гандлю рэспублікі. У 1923/24 гаспадарчым годзе на долю дробных гандляроў (нэпманаў) у БССР прыпадала 11% аптовага тавараабмену, у рознічным - 71,3% (супраць 43,4% у 1913 г.).
У 1922-1923 гг. спешна зробленая сістэма харчпадатку была заменена больш прадуманым адзіным - спачатку натуральным, а потым сельскагаспадарчым - падаткам з правам выплаты яго часткова (не больш за 40%), а з 1924 г. - толька грашыма. Тым самым пашыралася сацыяльная апора улады, стымулявалася свабода ў развіцці гаспадаркі i паскаралася аздараўленне фінансавай сістэмы. Грашовае абарачэнне станавілася нормай i для горада, i для вёскі. Не выпадкова i тое, што паступленні ад сялян падатковых плацяжоў, якія базіраваліся на прыросце вытворчасці, павялічваліся, да таго ж без колькі-небудзь прыкметнага незадавальнення таваравытворцаў. Сельгаспрадукцыя, якую яны пастаўлялі на рынак, адціскала дзяржауны гандаль. У той жа час сельгаспадатак што спаганяўся з сялян, як паказалі бюджэтныя абследаванні, значна пераўзыходзіў таварнасць прадукцыі сялянскіх гаспадарак. Высокая стаўка падатку (да 24% ад прыбытку) стрымлівала рост эфектыўнасці вытворчасці, а з другога боку - стымулявала раздзел двароў.
Уведзены ў дзеянне на тэрыторыі рэспублікі з вясны 1923 г. Грамадзянскi кодэкс РСФСР юрыдычна замацоўваў НЭП, акрэсліваў межы магчымага развіцця прыватнай гаспадарчай дзейнасці. Пры гэтым кодэкс не дапускаў адчужанасці дзяржаўных прадпрыемстваў ва ўласнасць прыватных асоб. На аснове расійскага заканадаўства вырашаліся асноўныя мерапрыемствы па змяненні зямельных i працоўных адносін у Беларускай ССР. Найбольш вычарпальна нэпаўскія прынцыпы i метады у землекарыстанні, арэндзе зямлі, арганізацыі i развіцці сельскай гаспадаркі, прымяненні наёмнай працы былі выкладзены ў першым Зямельным кодэксе БССР, зацверджаным ЦБК БССР 29 сакавіка 1923 г., i ў распаўсюджаным на рэспубліку Кодэксе законаў аб працы РСФСР 1922 г.
Пераход да новай эканамічнай палітыкі прадугледжваў выкарыстанне планавання, рэалізацыя якога ускладвалася на планавую камісію - Дзяржплан. Да мая 1923 г. яго функцыі ў рэспубліцы ажыццяўляла пераважна Эканамічная нарада пры СНК БССР. Аднаўлялася гаспадарчая самастойнасць аб'яднанняў i аўтаномных прадпрыемстваў як у набыцці сыравіны, паліва, матэрыялаў, грашовых сродкаў, так i ў распараджэнні вырабленай прадукцыяй, атрыманымі прыбыткамі.
Таксама атрымаў пэўныя правы прыватны сектар у дробнай i саматужнай прамысловасці, дзе яго доля ў вытворчасці прадукцыі была дамінуючай. Прыцягненне да працоўнай павіннасці дапускалася толькі ў выключных выпадках. Прыватнакапіталістычная арэнда ў прамысловасці i гaндлi Белаpyci з'яўлялася асноўнай формай дзяржаўнага капіталізму, хаця яе роля, як i канцэсій, была невялікай. I не без падстаў. Прадукцыя, атрыманая на такіх прадпрыемствах пры выкананні "дзяржзаказаў", ацэньвалася арэндадаўцам па цэнах, якія былі ніжэй за сабекошт. Гэта пры тым, што ў арэнду здаваліся звычайна другарадныя аб'екты, дрэнна абсталяваныя i нерэнтабельныя. Тэрмін ix арэнды ў цэлым быў непрацяглым - звычайна адзін-два гады. Да таго ж пасля 1922-1923 гг. утварэнне арэндных прадпрыемстваў істотна затармазілася: пачала развівацца тэндэнцыя скарачэння колькасці арэндуемых прадпрыемстваў, асабліва прыватнымі прадпрымальнікамі i ў дробнай прамысловасці. Тым не менш прыватнікі прыкладалі больш інтэнсіўныя намаганні да развіцця арэндных адносін, чым арганізацыі абагуленага сектара, а прыватны капітал праяўляў павышаную зацікаўленасць да арэнды ў дробнай прамысловасці. Між іншым гэта тыя пытанні, якія не страцілі сваей актуальнасці i ў цяперашні час.
Нягледзячы на супярэчлівыя ўмовы ўваходу ў НЭП, ініцыятыва вытворцаў усё больш засяроджвалася на стваральнай працы. Да 1923 г. у выніку завяршэння размеркавання памешчыцкай зямлі на тэрыторыі Беларускай ССР (у межах шасці паветаў) сялянскае землекарыстанне павялічылася на 469,4 тыс. дзесяцін i дасягнула 2630,1 тыс. дзесяцін, або 97,4% зямель сельскагаспадарчага прызначэння. У выніку сярэдні зямельны надзел гаспадаркі ў рэспубліцы ўзрос з 9,5 да 11,2 дзесяціны. Пашырылася землекарыстанне сялян у Гомельскай i Віцебскай губернях, якія ў той час уваходзілі ў склад РСФСР. Пасяўная плошча ў БССР дасягнула 88,6% ад узроўню 1916 г. Асабліва хутка пашыраліся плошчы пад харчовыя культуры i травы.
Адначасова працягвалася калгаснае i саўгаснае будаўніцтва, хаця калгасы, арганізаваныя на сялянскіх землях, у сваей большасці pacпaлicя. На месцы ліквідаваных калгасаў, сетка якіх з вясны 1922 г. уваходзіла ў сістэму сельскагаспадарчай кааперацыі, часта ствараліся яе прасцейшыя формы (садова-агародныя, крэдытныя, машынныя, меліярацыйныя, універсальныя i іншыя таварыствы). З улікам гэтага расла i развівалася агульная сетка сельскагаспадарчай кааперацыі.
Прасцейшыя формы сельгаскааперацыі, аб'ядноўваючы сялян-аднаасобнікаў на глебе абслугоўвання ix гаспадарчых патрэб, стымулявалі стварэнне перадумоў пераходу ад кааперавання гандлёвага апарату да кааперавання вытворчасці. За калгасамі замацоўвалася роля прыкладу больш высокай ступені гаспадарчага аб'яднання, непасрэдных праваднікоў партыйнай лініі, простых відаў кааперацыі ў сялянскае асяроддзе. Пры гэтым уся сістэма сельгаскааперацыі абслугоўвала калгасы ў напрамку збыту прадукцыі, забеспячэння інвентаром, агранамічнай дапамогай, рыхтавала шырокія колы сялянства да новай сістэмы адносін, перарастання ў вышэйшыя вытворчыя формы кааперацыі.
Станоўчыя зpyxi меліся ва ўраджайнасці культур, прычым асабліва ў саўгасах. Разам з тым у цэлым ураджай быў на 20-25% ніжэйшым у параўнанні з даваенным часам. Паляпшэнне спраў у палявой гаспадарцы спрыяла развіццю жывёлагадоулі. Да 1923 г. пагалоўе буйной рагатай жывёлы, коней i авечак у параўнанні з 1916 г. стала значна большым. Статак свіней павялічваўся павольна i заставаўся некалькі меншым, чым у 1916 г.
Акрамя таго, ішоў працэс "асераднячвання" вёскі. Змяншалася колькасць вясковай беднаты. Пашыраліся эканамічныя магчымасці для умацавання гаспадарак прадпрымальніцкага тыпу.
Тэмпы развіцця сялянскай гаспадаркі садзейнічалі павелічэнню скарыстання яе прадукцыі ў самой сям'і i рэалізацыі на рынку (каля 20% свайго ўмоўна чыстага даходу), а значыць, паляпшэнню спраў у іншых галінах эканомікі, хаця тэмпы аднаўлення прамысловасці параўнальна з сельскай гаспадаркай былі слабейшымі. Гэта спрыяла таму, што даражэлі фабрычна-заводскія вырабы i патаннелі тавары вёскі, штотна зніжалася пакупная здольнасць селяніна, якія выявіліся асабліва ў 1923 г. Грашовы абарот сялянскай гаспадаркі стрымліваў i натуральны падатак, падатковая палітыка ў цэлым. Падатак на адзінку плошчы, вядома, пaвялiчвaўcя з павышэннем шчыльнасці пагалоўя жывёлы. Адсюль сялянам нявыгадна было трымаць яе значную колькасць. У выніку ў 1923 г. назіраліся замаруджванне росту сельскагаспадарчай вытворчасці, скарачэнне пасеваў яравых, бульбы, тэхнічных культур i траў. Адбылося змяншэнне статку буйной рагатай жывёлы, асабліва свінапагалоўя, колькасць якога стала нават ніжэй, чым у 1921 г. Кармленне жывёлы ў гаспадарках абапіралася амаль выключна на кармы, атрыманыя ў самой гаспадарцы ад земляробства. Разам з тым гэта сведчыла аб прыстасаванні жывёлагадоўлі да патрэб i земляробства - асноўнай галіны сельскай гаспадаркі, якая паспяхова аднаўлялася. Паводле падлікаў беларускіх эканамістаў пачатку 1920-х гг., сельская гаспадарка рэспублікі давала больш за палову ўсяго нацыянальнага даходу.
Спробы кампартыі i савецкага ўрада паскорыць развіццё індустрыі пераважна за кошт вёскі шляхам узнімання цэн на прамысловыя тавары, выклік імкненнем атрымаць сродкі з вёскі на развіццё прамысловасці праз падаткі i штучную цэнавую палітыку прывялі восенню 1923 г. да так званага "крызісу збыту". Вяскоўцам, якія яшчэ як след не ачунялі ад перыпетый ваенных часоў, рэвалюцый i голаду 1921-1922 гг., сталі не па кішэні востра неабходныя вырабы прамысловасці: iмi былі перапоўнены склады i магазіны. Тым часам вёска актыўна абараняла свае інтарэсы шляхам згортвання вытворчасці i замаруджвання збыту прадукцыі дзяржаве.
З мэтай ліквідацыі напружанасці на ўнутраным рынку збыту прадуктаў сельскай гаспадаркі i набліжэння цэн да рэальных вытворчых затрат быў выкарыстаны экспарт збожжа новага ураджаю. Ужо ў пачатку восені 1923 г. цэны на хлеб павялічыліся ў сярэднім на 30-35%, а ў многіх раёнах нават пераўзышлі даваенныя. Росту рознічных (рыначных) цэн на прадукты спрыяла i масавае выкананне фіксаванай натуральнай часткі адзінага сельгаспадатку, распачаты ў 1923-1924 гг. пераход ад натуральнага да грашовага абкладання сялян. Адначасова адбывалася зніжэнне цэн на прамысловыя тавары.
На рэйках НЭПа аднаўляліся прамысловасць i транспарт. Найбольш хутка працэс развіваўся ў дробнай, саматужнай прамысловасці. Гэтаму спрыялі ў значнай ступені назапашаныя традыцыі, наяўнасць вялікай колькасці свабодных рук i невысокая патрабавальнасць галіны да капіталаўкладанняў. У 1923 г. аб'ём вытворчасці дробнай саматужна-рамеснай прамысловасці БССР дасягнуў 45,1% узроўню 1913 г., тады як у дзяржаўнай прамысловасці - 37,0%. Пры параўнаўча невысокай прадукцыйнасці працы аб'ём прадукцыі дробнай прамысловасці амаль у 1,5 раза перавышаў вытворчасць больш буйной прамысловасці. На долю валавой прадукцыі гэтага сектара прыпадала 57,8% вытворчасці ўсёй прамысловасці, уключаючы лесанарыхтоукі i сплаў. Прыярытэтнае развіццё дробнай вытворчасці дазваляла не толькі хутка задаволіць попыт людзей на прамысловыя тавары масавага спажывання, але i стымуляваць накіраванне матэрыяльных i грашовых рэсурсаў на павышэнне эфектыўнасці працы прадпрыемстваў дзяржаўнай прамысловасці. Taкі падыход не страціў сваей актуальнасці для фарміравання сучаснай мадэлі развіцця прамысловасці Беларусі на аснове ўліку рыначных фактараў павышэння эфектыўнасці вытворчасці [5, с. 138-147].
Завершаная у 1924 г. фінансавая рэформа спрыяла развіццю сістэмы адноўленых кантор Дзяржбанка, якія кантралявалі створаную сетку кааператыўных банкаў, крэдытных i страхавых таварыстваў. Пры гэтым яна пашырала магчымасці для ўсталявання планавых пачаткаў у эканоміцы, стварэння прывілегіяваных умоў развіцця прамысловасці за кошт вёскі i дырэктыўных метадаў кіравання, хуткага пераадолення шматукладнасці i выкаранення прычын, якія нараджалі "савецкую" буржуазію. Аднак пад уплывам "крызку збыту" 1923 г. ваяуніча-валюнтарысцкія заклікі да наступлення на рыначныя адносіны, барацьбы з "празмернасцямі НЭПа" узмацніліся [3, с. 369-370].
Такім чынам, захады ўлады як эканамічнага, так i адміністрацыйнага парадку пры перавазе першых садзейшчалі агульнаму паляпшэнню спраў у эканоміцы, дазволілі знайсці тыя формы i метады кіравання ёю, якія ў целым адпавядалі патрабаванням часу. Разам з тым яны былі значна больш сціплымі за тыя, пра якія звычайна пісалі прадстаўнікі савецкай (ды i постсавецкай) палітычнай i навуковай эліты.

Новые статьи на library.by:
БЕЛАРУСЬ:
Комментируем публикацию: УМОВЫ ПЕРАХОДУ АД ПЕРШАЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ ДА МІРУ НА ТЭРРЫТОРЫІ ЗАПАДНАЙ БЕЛАРУСІ І БССР


Искать похожие?

LIBRARY.BY+ЛибмонстрЯндексGoogle
подняться наверх ↑

ПАРТНЁРЫ БИБЛИОТЕКИ рекомендуем!

подняться наверх ↑

ОБРАТНО В РУБРИКУ?

БЕЛАРУСЬ НА LIBRARY.BY

Уважаемый читатель! Подписывайтесь на LIBRARY.BY в VKновости, VKтрансляция и Одноклассниках, чтобы быстро узнавать о событиях онлайн библиотеки.