На працягу сваёй гісторыі Беларусь была ня толькі месцам сутыкненьня розных ваяцкіх армадаў, якія руйнавалі ды забівалі. Нашая краіна, што знаходзіцца на скрыжаваньні эўрапэйскіх цывілізацыяў, была тым месцам, дзе сутыкаліся, узаемадзейнічалі ды перапляталіся розныя культурныя ды рэлігійныя традыцыі, якія ўзбагачалі й дапаўнялі нацыянальную культуру, духовыя здабыткі беларускага народу.
Адзін модны беларускі "інтэлектуал" кінуў некалі думку, маўляў, беларусы таму і захаваліся, нягледзячы на шалёную дэнацыяналізацыю, што бьілі сапраўднымі паганцамі, а не хрысьціянамі, бо, зыходзячы з гістарычных рэаліяў, калі праваслаўная Царква зьяўлялася асяродкам расейшчыны, а Касьцёл — апірышчам пальшчызны, беларусы праз гэтыя "чысьцілішчы" ўжо даўно павінны былі б асымілявацца ў "маскалёў" ды "палякаў". Наіўна думаць, што вера ў "ідалаў" насамрэч можа выратаваць народ ад скону. Няма тут праўды — ёсьць падмена паняцьцяў. Прыклад нашага народу ды народаў іншых яскрава сьведчыць, што толькі праз веру ў адзінага Бога, якая дае сілы, дае сапраўдную надзею на выратаваньне ў самыя змрочныя часы, пралягае шлях да збаўленьня. Тое, што часам ілжэрэлігія станавілася зручнаю прыладаю ў руках цемрашалаў ды бязбожнікаў каб зьнявечыць душу народа, пазбавіць яго свабоды і годнасьці, з сапраўднаю вераю нічога агульнага ня мае. Тое, што Беларусь — краіна шматканфесійная, дзе прысутнічаюць розныя веравызнаньні, не бяда. Гэта духовы здабытак нашага народу, праўда, толькі ў тым выпадку, калі вернік таго ці іншага закону праз сваю Царкву сапраўды збаўляецца, ратуе сваю душу, калі гэтая Царква сапраўды прапаве-дуе Слова Божае. Розныя рэлігійныя традыцыі былі ня толькі падставаю для раз’яднаньня, яны ўносілі сьвежае паветра ў духовае жыцьцё, узбагачалі культуру і мастацтва нашага народу. На сьметніцу гісторыі трэба выкінуць такія паняцьці, як "руская" ці "польская" вера. У Беларусі павінны панаваць беларуская праваслаўная Царква, беларускі Касьцёл ды гэтак далей, адносна іншых канфесіяў. Разуменьне тэрміну "беларуская", "беларускі" не ў тым, што тая ці іншая Царква павінна стаць нацыянальнаю ў вузкім сэнсе гэтага слова (толькі для беларусаў ды ў імя Беларусі), сапраўдная Хрысьціянская Царква павінна апекавацца ўсімі людзьмі нашае зямлі, незалежна ад іх нацыянальнай прыналежнасьці. Царква не павінна быць інструментам дзеля дасягненьня палітычных мэтаў, яна павінна дбаць пра душы людзей, каб быць іх духоваю апораю.
Паразуменьне паміж рознымі хрысьціянскімі канфесіямі дзеля дасягненьня Хрыстовае Еднасьці — шлях доўгі і складаны. Гэты шлях ня ёсьць шлях спрашчэньня ды вонкавай мэтазгоднасьці. Сэнс аб’яднаньня — пазбавіцца расколу, але пры гэтым захаваць сапраўдныя духовыя здабыткі кожнай рэлігійнае традыцыі ды закону. Збліжэньне хрысьціянскіх Цэркваў ішло ды йдзе праз міжканфесійны дыялог, праз сумеснум працу на культур-ным попрышчы, у справе дабрачыннасьці, супраць антычалавечых ды таталітарных ідэалёгіяў, у імя міру і дабрабыту ў сьвеце. Адным з "масткоў" такога паразуменьня паміж хрысьціянскімі сьвятарамі ды вернікамі розньіх канфесіяў у Беларусі стала іх агульная праца на ніве беларускае нацыяналь-нае культуры ды асьветы. Шмат хто зь іх у чыннасьці асьветніка ці настаўніка свайго народу праявіў сябе ня меньш ярка, чым у справе служэньня Хрысту.
Працуючыразам, каталікі поплеч з праваслаўнымі ды пратэстантамі тварылі сучасную нацыянальную культурную традыцыю: насуперак гвалту, уціску ды пагрозам, якія зыходзілі ад вандалаў ды нехрысьцяў ХХ стагодьдзя. Некаторыя зь іх былі па нацыянальнасьці небеларусы, але ня месца нараджэньня вызначае прыналежнасьць чалавека да народу, а ягоная самаахвярная праца на духовую і культурную карысьць людзей, для іх дабрабыту і дзеля будучыні нашчадкаў.
3 пачаткам разгортваньня беларускага адраджэньня ў першыя гады ХХ ст. паступова да яго далучаецца сьвятарства, нягледзячы на тое, што ў адраджэнскім руху тады пераважаді леварадыкальныя настроі. Пачынальнікамі беларускае хрысьціянскае справы былі беларусы-каталікі. Касьцёл, што шмат пацярпеў ад расейскай акупацыйнае ўлады падчас паўстаньняў 1830— 1831 гг: ды 1863 — 1864 гг., у той час захоўваў адносную незалежнасьць ад цывільнай улады.
Дзякуючы чыннасьці піянэраў беларускага хрысьціянскага руху біскупа а. Станіслава Данісевіча, а. Фабіяна Абрантовіча, а. Аляксандра Лісоўскага, а. Францішка Будзькі, а. Аляксандра Астрамовіча (больш вядомага пад літаратурным псеўданімам Андрэй Зязюля), а таксама Браніслава Эпімах-Шыпілы.які апекаваўся маладымі клерыкамі-беларусамі ў Санкт-Пецярбур-гскай духоўнай каталіцкай акадэміі, у пачатку 1920-х гг. паўстала цэлая пляяда сьвятароў-адраджэнцаў, якія перанялі эстафету ад старэйшых братоў ды актыўна ўключыліся ў духовую і нацыянальна-культурную працу. Гэта былі а. Адам Станкевіч, а. ВінцэнтГадлеўскі, а. Віктар Шутовіч, а. Канстанцін Стэповіч (Казімір Сваяк), а. Андрэй Цікота, а. Уладзіслаў Талочка ды інш.
Нацыянальнае ўсьведамленьне праваслаўнага сьвятарства ў Беларусі адбываецца пазьней, з-за таго, што працяглы час праваслаўная Царква знаходзілася пад пятою расейскае ўлады, якая пад шыльдаю "афіцыйнага праваслаўя" праводзіла палітыку русіфікацыі беларусаў. Зразумела, падобная палітыка ня мела нічога агульнага з сапраўднаю праваслаўнаю вераю ды наносіла вялікую шкоду справе праваслаўя ў краіне. Тым ня менш у час першае сусьветнае вайны шэраг праваслаўных сьвятароў ужо аддана працуюць нанацыянальнай культурнай ніве, шчыра ўвераваўшыў ідэалы беларус-кага адраджэньня.З гэтага часу пачынаецца сумесная плённая праца каталіцкіх ды праваслаўных духоўнікаў у справе пашырэньня нацьмнальнае культуры ды дабрачыннасьці.
У трагічныя для Беларусі 1915— 1918 гг. Калі заходняя частка Беларусі апынулася пад нямецкаю акупацыяй і калі па волі царскага ўраду, які загадаў праваслаўнаму сьвятарству пакінуць разам з адступаючай расейскай арміяй землі Віленшчыны ды Горадзеншчыны, дзясяткі тысячаў праваслаўных вернікаў, якія ня здолелі ці не захацелі пайсьці ў бежанства, засталіся бяз духоўнае апекі сваіх душпастыраў. Слабыя духам фармальна пераходзілі ў каталіцтва пад апеку Касьцёла, большасьць жа заставаліся цьвёрдымі ў веры сваіх бацькоў, "жылі бяз вянца, без хрышчэньня, паміралі без пакаяньня, хавалі нябошчыкаў без сьвятых абрадаў". На ўвесь абшар засталося ўсяго 3—4 праваслаўныя сьвятары. Былі выпадкі, калі духовыя патрэбы праваслаўныхзадавольвалі нямецкія лютэранскія пастары, якія служылі капеланамі ў кайзэраўскім войску. Трэба аддаць належнае нямецкім сьвятарам; дапагаючы праваслаўным вернікам ў іх духовых патрэбах, яны не займаліся наварочваньнем іх у сваю веру, з павагаю адносіліся да пачуцьцяў і традыцыяў тутэйшага насельніцтва. Так у г. Беластоку (у 1944 г. Перададзены Сталіным Польшчы) пасьля адступленьня расейскага войска засталося каля 1000 праваслаўных.
Пакінутыя бяз свайго душпастыра, вернікі зьвярнуліся да нямецкага лютэранскага сьвятара Цыркніца з прозьбаю дапамагчы ім у духовых ды іншых патрэбах.
Пастар Цыркніц прычыніўся да стварэньня дабрачыннага таварыства для праваслаўных жыхароў гораду ды парупіўся перад акупацыйнаю ўладаю пра рэгістрацыю арганізацыі. 3 народнай страўні мясцовай лютэранскай парафіі за адзін толькі няпоўны 1916 г. незаможным праваслаўным жыхарам Беластоку было выдадзена 49.680 бясплатных абедаў ды 5319 акупацыйных марак грошай. Дзясяткі разоў пастыр Цыркніц хрысьціў па просьбе бацькоўправаслаўных дзяцей паводле праваслаўнага абраду. Разумеючы ўсю ненар мальнасьць такога становішча нямецкі сьвятар дамогся ад кіраўніцтва акупацыйнае адміністрацыі Оber Ost, каб у Беласток летам 1917 г. накіраваліправаслаўнага бацюшку. Удзячныя праваслаўныя вернікі арганізавалі нават дэлегацыю з 6-ці чалавек у Галоўнае ўпраўленьне па кіраваньню ўсходнімі землямі з пэтыцыяй, у якой шчыра дзякавалі сапраўднаму хрысьціяніну і дабрадзею. Таксама дзякуючы невядомаму апякуну праваслаўных з цывільнае нямецкае адміністрацыі, у верасьні таго ж году ў г. Бельск (цяпер у складзе Польшчы) быў прызначаны протаірэй Кавалсур. У Вільні ў той час беларускія хрысьціяне апекаваліся праваслаўным сьвятаром, ключаром Віленскага кафедральнага сабору а. Міхаілам Галянкевічам, ягоным паплечнікам а. Саваціем, а таксама каталіцкім сьвятаром а. Уладзіславам Талочкам. Усе яны актыўна працавалі ў беларускіх нацыянальных арганізацыях гораду, сумеснадапамагалі беларускім дзіцячым прытулкам, у прыватнасьці дапамагалі маленькім беларусам з дзіцячага асяродку "Золак" ладзіць імправізаваныя канцэрты і вечарыны. Протаіерэй а. М. Галянкевіч узначальваў Віленскае праваслаўнаедабрачыннае таварыства, праз якое актыўна клапаціўся пра сіротаў, жабракоў, інвалідаў, якія сталі ахвярамі вайны. Абодва сьвятары — і а. Галянкевіч, і а. Талочка ўвайшлі ў арганізацыйны камітэт па скліканьні краёвай беларускай нацыянальнай канферэнцыі ў студзені 1918 г. у Вільні, на якой яны былі амаль аднагалосна абраны ў склад Віленскае беларускае рады. Сьвятары зьяўляліся дзейснымі сябрамі віленскага Беларускага навуковага таварыства, што ставіла за мэту разьвіцьцё і пашырэньне нацыянальнае культуры, асьветы ды навукі. Шмат яны зрабілі на ніве беларускага школьніцтва на Віленшчыне, дапамагаючы ствараць асяродкі нацыянальнае адукацыі ў Вільні да яе ваколіцах. На пачатку лютага 1918 г. протаіерэй а. Міхаіл Галянкевіч зьвярнуўся да праваслаўнага сьвятарства Віленскае кансісторыі, якія ў большасьці знаходзіліся на расейскім баку фронту ў г. Дзісна з заклікам падтрымаць беларускі нацыянальны рух. "Цяпер набліжаецца мо-мант павароту праваслаўнагадухавенства ў Беларусь у межах старой акупацыі, — пісаў ён у адозьве. — і ад таго, якое становішча займець нашае духавенства, залежыць палажэньне праваслаўнае справы ў будучыне... Можна зусім няпэўна сказаць, што праваславіе пад сьцягам расейшчыны бясспорна сустрэне самы рэзкі адпор з усіх бакоў... Ёсьць толькі адна дарога дзеля абароны як праваслаўнае веры, так і праваслаўнага насельніцтва беларускае нацыянальнасьці (іншага цяпер тут няма!). Гэта — адрачыся ад навязаных яму старым расейскім урадам абрусіцельскіх функцыяў і выступіць, як адна з чынных сілаў беларускае культурна-нацыянальнае работы. — адным словам, выступіць як нацыянальнае беларускае духавенства...".
Тым часам на расейскім баку фронту ў асяродку хрысьціянскага сьвятарства Беларусі таксама ішлі працэсы нацыянальнага ўсьведамленьня. Духоўнікі як каталіцкага так і праваслаўнага веравызнаньня актыўна ўключаліся у працу па адраджэньні беларускае культуры, асьветы. Так у Маскве, дзе ўцекачамі зь Беларусі была ўтворана Беларуская народная грамада, беларускімі праваслаўнымі сьвятарамі, сябрамі арганізацыі, была створана свая сьвятарская філія, якая прыняла пастанову, у якой падтрымлівалася нацыянальна-культурная аўтаномія краю ды шырокае разьвіціцё нацыянальнае культуры і асьветы. Нягаедзячы на памяркоўнасьць, гэтая адозва — значны крок у асэнсаваньні лёсу сваёй бацькаўшчыны і месца праваслаўнага духавенства ў тагачасным беларускім грамадстве. Адначасова ксяндзамі-беларусамі ў траўні 1917 г. утвараецца Беларуская хрысьціянская дэмакратыя, у праграме якой, акрамя палітычных задачаў ставілі мэты па шырокаму развою нацыянальна-культурнага адраджэньня. Сумесная чыннасьць праваслаўных ды каталіцкіх сьвятароў пачнецца ўжо ў часы, калі будзе абвешчана Беларуская Народная Рэспубліка, з пачатку 1918 г. Знаходзячыся ў апазіцыі да левага лагеру беларускага вызвольнага руху, нацыянальна сьвядомыя духоўнікі гуртаваліся тады вакол Менскага народнага прадстаўніцтва. Сярод ягоных дзейных працаўнікоў былі ксёндз Вінцент Гадлеўскі і праваслаўны протаіерэй а. Стэфан Кульчыцкі. Абодва потым увойдуць у склад беларускай выдавецкай суполкі "Заранка", будуць кааптаваны ў Раду БНР. Шмат працы па пашырэнні нацыянальнае сьвядомасьці тутэйшага люду ў Менску ды Меншчыне каталіцкія і праваслаўныя сьвятары праводзяць у Менску ды на правінцыі. Гэтаў першую чаргу ксяндзы Язэп Германовіч, Віктар Шутовіч, Аляксандар Астрамовіч, Рамэйка, праваслаўны иротаіерэй, былы сябра Беларускае народнае грамады а. Уладзімер Біруля, сябра Беларускага нацыянальнага камітэту ў Горадні а. Іван Карчынскі ды інш.
3 прыходам ва ўсходнюю ды цэнтральную часткі Беларусі бальшавікоў нацыянальна-культурнае жыцьцё беларускага сьвядомага асяродку заціхае. Ягоная актыўнасьць узнаўляецца з прыходам новых "вызваліцеляў" —польскіх легіянэраў.
Нацыянальнымі цэнтрамі беларускага адраджэнскагаруху падчас савецка-польскае вайны акрамя традыцыйных Менска ды Вільні становяцца Горадня і Слуцак. Калі казаць пра ўдзел духавенства ў беларускай культурнай працы ў сталіцы Беларусі Менску, дык трэба будзе перадбачыць фактыч-на ўсе культурніцкія ды дабрачынныя арганізацыі. Прілатам а. Фабіянам Абрантовічам, былым рэктарам Менскае духоўнае каталіцкае семінарыі тут будзе створана Беларуская хрысьціянская злучнасьць, у якую ўвойдуць будучы гэнэрал закону Марыянаў а. Андрэй Цікота, а. Пупко, а. Гірконт ды інш. сьвятары, а таксама сьвецкія асобы, актыўныя працаўнікі хрысьціянскае дэмакратыі: Апалёнія Гірконт, Ядвіга Луцэвіч-Іваноўская, Антон Крэпскі ды інш. У працы Злучнасьці дапамагалі менскі біскуп Зыгмунт Лазінскі і даўняя фундатарка беларускага руху княгіня Магдалена Радзівіл. Бадай, самымі руплівымі працаўнікамі зьяўляліся беларускія жанчыны. Апалёнія Гірконт, сябра Беларускай школьнай рады Меншчыны, загадчыца адной з мясцовых беларускай пачатковай школы, у той час калі цяжка захварэў беларускі паэт, патрыярха нацыянальнае літаратуры Янка Купала разам з айцом Абрантовічам штодня сгаранна даглядала песьняра ў шпіталі, за што атрымала шчырую Купалаву публічную падзяку праз газэту "Беларусь". Выкладчыца Менскае беларускае гімназіі Ядвіга Луцэвіч разам з Паўлінаю Мядзёлкаю, жонкаю Ку-палы Уладзіславаю Луцэвіч апекавалася справамі дабрачыннага аддзелу па дапамозе дзецям сіротам пры Цэнтральнай Беларускай школьнай радзе.
У Вільні галоўным нацыянальным асяродкам зьяўлялася Віленская беларуская гімназія. У розны час у ёй выкладалі такія знаныя ў нацыянальным адраджэн-скім руху рэлігійныя дзеячы як а. Адам Станкевіч, ужо раней узгаданы а. Уладзіслаў Талочка, протаіерэй Віленскага праваслаўнаа кафедральнага сабору а. Міхаіл Пліс, аддны справе беларускага Праваслаўя, будучы сэнатар Сзйму Польшчы Вячаслаў Багдановіч ды інш. Цікавы жыцьцёвы лёс айца Міхаіла Пліса. Ураджэнец Бельскага павету былой Горадзенскае губэрні ён доўгі чае служыў настаяцелем праваслаўных прыходаў на Віленшчыне ды выкладчыкам Закону Божага ў навучальных установах краю. У 1917 г. протаіерэй становіцца даверанаю асобаю былога віленскага архіепіскапа свц. Ціхана, які праз кароткі час будзе абраны на патрыярха Рускае Праваслаўнае Царквы. Айцец Пліс, таксама ўдзельнік гістарычнага паместнага сабору РПЦ у Маскве, потым вернецца на радзіму, у Вільнвд, дзе актыўна ўключыцца ў нацыянальную культурную працу. Адзін факт, што ён выкладаў Закон Божы ў Віленскай беларускай гімназіі для праваслаўных навучэнцаў па-беларуску, шмат пра што гаворыць. Адзін з заснавальнікаў будучага Таварыства беларускай мовы ў Заходняй Беларусі, а. Міхаіл Пліс ня любіў палітычных пустазвонаў, якія на святой справе ўвядзення беларускай мовы ў царкоўнае праваслаўнае жыцьцё намагаліся пераўтва рыць Царкву ў палітычны клюб. Ён бачыў у факце беларусізацыі Праваслаўнае Царквы як найлепшы шлях да таго, што духовы пастыр і ягоныя прыхаджане ня будуць раз’яднаны штучнымі непаразуменнямі, а будуць уяўляць духовую цэласьць і яднаньне.Цікава, што ягоная дачка Галіна (у шлюбе Катовіч), выпускніца Віленскае беларускае гімназіі ды факультэту выяўленчага мастацтва мясцовага унівэрсітэту імя Стэфана Баторыя, была здольнай мастачкай, у студэнцкія гады прымала ўдзел у нацыянальных арганізацыях.
У 1919 г. у тагачаснай Горадні актыўна працавалі ў беларускіх нацыянальных арганізацыях праваслаўны протаіерэй а. Іван Карчынскі ды баптысцкі рэлігійны дзяяч Лукаш Дзекуць-Малей. Восеньню таго ж года а. Карчынскі за свае антыпольскія настроі ў адносінах датаго палітычнага і сацыяльнага гвалту да тутэйшага жыхарства, які чыніўся акупантамі, будзе арыштаваны польскаю жандармерыяй ды высланы ў Кракаў. Пасьля вызваленьня пераедзе ў Коўна, прыме чынны ўдзел у дзейнасьці беларускае калёніі ў Летуве, якую ўзначальваў Вацлаў Ластоўскі. Па непацьверджаных зьвестках, закончыць сваё жыцьцё ў Парыжы. Лукаш Дзекуць-Малей — знакавая постаць у беларускім адраджэнскім руху ХХ ст. Ён быў адным зь першых пратэстанцкіх сьвятароў.што далучыліся да нацыянальнае справы, быў адным зь лідэраў яго ў Горадні. У 1919 г. ён узначальвае Цэнтральную Беларускую Горадзенскую вучыцельскую раду, потым Беларускую школьную раду ў Горадні, адначасова зьяўляючыся сябрам прэзідыума Цэнтральнае Беларускае школьнае рады. Ён актыўна апякуецца беларускім тэатральным мастацтвам, як актывіст Грамады беларускае моладзі ўдзельнічае ў драматычнай дружыне. Асобна б хацелася расказаць пра ягоную дапамогу Горадзенскаму беларускаму дзіцячаму прытулку, які быў пазбаўлены польскаю адміністрацыяй уся-лякага фінансаваньня ды ўтрымліваўся за кошт прыватных ахвяраваньняў. Дзекуць-Малей персанальна ўзяўся за апеку над гаротнымі сіротамі, якія пазбавіліся бацькоў у ваенны час. Будучы прсітэстанцкі сьвятар узначаліў Беларускую апякунчую раду ды разам з Серафімаю Кішка (будучаю сваею жонкаю), Станіславаю Буйло (сястрою вядомай беларускайпаэткі Канстанцыі Буйло) і архітэктарам Лявонам Вітан-Дубейкаўскім ўзяўся галоўны цяжар па ўтрыманьні больш 100 дзяцей. Больш за 10 тысячаў польскіх марак Дзекуць-Малей дамогся атрымаць незважаючы на перашкоды польскіх "дабрадзеяў" ад АмэрыканскагаЧырвонага Крыжу на патрэбы прытулку. Пад уціскам урадавых структураў Польшчы Лукаш Дзекуць-Малей разам са сваёю жонкаю ў 1921 г. пераедзе на сталае жыхарстваў Бярэсьце, дзе распачне сваю сьвятарскую дзейнасьць.
У справе апекаваньня сіротамі падобна зарэкамендаваў сябе каталіцкі сьвятар айцец Міхал Пятроўскі, які на свой кошт ды ахвяраваньні парфіянаў некалькі гадоў утрымліваў дзіцячы прытулак для сіротаў ды дзяцей бедных бацькоў у мястэчку Баруны на Ашмяншчыне. Пазьней, у 1921 г., тут жа ў Барунах ён будзе дапамагаць Сымону Рак-Міхайлоўскаму па арганізацыі беларускай настаўніцкай семінарыі, што было адным з прычынаў ягонага часовага арышту польскімі ўладамі.
У Слуцку тым часам значную дапамогу мясцовым беларускім культурнікам аказваў пратаірэф мясцовага праваслаўнага сабору протаіерэй а. Мікалай Шамяціла, будучы слуцкі епіскап. Ён цесна супрацоўнічаў з культурна-асьветнай арганізацыяй случакоў "Папараць-Кветка", непасрэдна з царкоўнага амвону казаў патрыятычныя пропаведзі прыхажанам ў падрымку нацы-янальнага адраджэньня. А было гэта яшчэ пры паляках, у 1919 — 1920 гг.
Немагчыма забыць пра плён працы на ніве беларускай асьветы ў 1919 — 1920 гг. ў Нясьвіжы айца Вінцэнта Гадлеўскага. 3 1875 г. тут існавала расейская настаўніцкая семінарыя, якая па задуме яе стваральнікаў павінна была стаць "фарпостам расейшчыны ў краі". Па іроніі лёсу пасьля 40-х угодкаў сваёй дзейнасьці гэтая пэдагагічная ўстанова паступова становіцца асяродкам нацыянальнае асьветы дзякуючы беларускае моладзі ды ягонага духовага настаўніка а. Гадлеўскага, які з канца 1918 г. працаваў тут і дапамагаў сьвядомым беларусам наладзіць культурнае жыцьцё. У сьценах семінарыі дзейнічае маладзёвы гурток "Прасьвета", у якім у розны час працуюць Андрэй Бандацкі, родны брат Якуба Коласа Міхась Міцкевіч (Антось Галіна), будучы драматург Васіль Сташэўскі, будучы клясік нацы-янальнае літаратуры Кузьма Чорны (Раманоўскі) ды інш. Айцец Вінцэнт шмат дапамагае хлопцам у арганізацыі беларускіх вечарынаў, праводзіць для іх лекцыі па беларусазнаўству. У кастрычніку 1919 г. беларускі сьвятар бярэцца за рэфармаваньне былой расейскай настаўніцкае семінарыі ў нацы-янальную, беларускую; складае праграму па выкладаньні ў навучальнай установе беларускай мовы, робіць цікавую дакладную запіску пра тое, як трэба навучаць дзяцей і падлеткаў у школе роднай мове. Не наканавана было зьдзейсьніцца плянам беларускага ксяндза — польскія ўлады так і не далі грошай на беларускую настаўнцкую семінарыю, а на месцы былой расейскай адкрылі польскую пэдагагічную школу.
Нельга абмінуць увагай самаахвярную дзейнасьць на ніве беларускай школьнай ды культурніцкай справы ў гады савецка-польскае вайны каталіцкіх сьвятароў а.Язэпа Германовіча (ВінцукаАдважнага), а.Канстанціна Стэповіча (КазіміраСваяка, а таксама праваслаўных бацюшкаўа.ПаўлаМацкевіча, настаяцеля Баранавіцкага прыходу, а. Аляксандра Пяшкоўскага зь м. Вішнева былога Лідскага павету, а. Нядзьведскага ды інш.
Фактаў сумеснае працы хрысьціянскіх рэлігійных дзеячоў на ніве беларускае культуры можна яшчэ прыводзіць і прыводзіць. Але і з ужо прыведзеных фактаў бачна, які культурны падмурак узводзілі разам праваслаўныя і каталікі, баптысты ды лютэране. Працуючы разам, яны між тым зьмяншалі расколіны паміж рэлійнымі антаганізмамі. Сумесная чыннасьць на карысьць роднае культуры і асьветы, у справе дабрачыннасьці збліжала іх і ў справе веры.
Опубликовано 26 ноября 2010 года