Старонкі Жыццяпісу Наркевіча Ёдкі

Уладальнiк маёнтка Наднёман Атон Ану-фрыевіч Наркевiч-Ёдка (1818-1887) - бацька Якуба Атонавіча - належау да старажытнага шляхецкага роду герба Лiс, што пачынауся ад лiдскага баярына Марцiна Ёдкi, якому у 1546 годзе былi дараваны маёнткi. Каля чатырох з паловай тысяч дзесяцін налiчвалi прыналежныя А. А. Наркевiчу-Едку землi у iгуменскiм i Слуцкім паветах. Вялікія прыбыткі давала здача у арэнду берага для рума. Папаунялi дастатак вадзяныя млыны i вінны вод-куп. А багацце вызначала у тыя часы становiшча. Таму нядзiуна, што Атон Ануфрыевiч быу маршалкам iгуменскага павета.

Сваю маёмасць А. А. Наркевiч-Ёдка павялiчыу дзякуючы шлюбу з Анэляй (Ганнай) Якаулеунай Эсткай. Яна атрымала у пасаг радавы маёнтак у Турыне. Праз Ганну Эстку род Наркевiчау-Ёдкау уступiу у сваяцтва з родам Касцюшкау ***. Як сведчаць дакументы, сястра Т. Касцюшкi была замужам за адным з Эсткау.

У 1847 годзе сям'я Атона Ануфрыевіча папоунiлася сынам, якому далi, як тады было прынята, патроенае імя: Сармат-Якуб-Жыгiмонт. Месца нараджэння Якуба (так звалі звычайна яго) даклад-на не устаноулена. Аднак у яго бiяграфіі, якая была выдадзена у Парыжы, называецца прыгаданы Турын. На карысць гэтай версіі сведчыць тое, што яго біеграф - француз з Парыжа,і усе звесткi для кнiгі ён мог атрымаць толькi ад самога Я. А. Наркевiча-Ёдкi, а таму iх трэба лiчыць найбольш ве-рагоднымi.

Датай нараджэння Якуба у некалькiх незалеж-ных афіцыйных дакументах лiчыцца 27 снежня. Па новым стылi яе неабходна прыняць 8 студзеня 1848 года.

Самім лёсам яму было вызначана забяспечанае жыццё заможнага памешчыка, падобнае жыццю дзесяткау iншых землеўласшкаў Мiнскай губернi. Аднак фармiравалi асобу Якуба i змалку трыво-жылi душу iншыя захапленнi. Яго таленавiтую на-туру, якая склалася у акружэннi наднёманскай прыроды, вабілі навука i мастацтва.

На пачатку 60-х гадоу яго аддалі ў Мінскую губернскую гiмназiю, поуны курс якой ён закончыў у 1865 годзе. Узровень падрыхтоукi там быу дастаткова высокi. Са сцен гэтай установы выйшла шмат выдатных дзеячау беларускай, рускай i польскай культуры. У лiку тых, хто вучыуся у Мiнскай гімназіі,- энцыклапедыст, беларусазнавец акадэмiк Яўхім Карскi, пiсьменнiкi Антон Лявiцкi i iван Неслухоўскi (Янка Лучына), юрыст Уладзiмiр Спасовiч, кампазiтар Станіслау Манюшка. Бясспрэчна, што гады, якія правёў у гімназіі Я. А. Наркевiч-Ёдка, узбагацiлi яго ведамi, ва уся-лякiм разе па заканчэннi яму была нададзена сту-пень бакалавра навук.

У гады вучобы ён аддае шмат часу ігры на фартэпiяна і дасягае у гэтым значных поспехау. Да заканчэння гімназіі пра Наркевiча-Ёдку загаварылi як пра знауцу музыкі, выдатнага музыку i кампазiтара. У гэтай якасці ён падарожнічау па Еуропе, давау канцэрты i меу "выдатныя водгукi карана-ваных асоб". Можна меркаваць, што у гэтым часе Я. А. Наркевiч-Едка не толькі паглыбляу музычную адукацыю (ёсць звесткi, што ён займауся у Парыжскай кансерваторыі), але i прысвячау сябе навукам, у прыватнасцi медыцыне. '

Пасля прыезду ў Расiю у 1868 годзе ён становiцца службоўцам I разряду Маскоускага дваранскага сходу, адначасова выкладае ў жаночай Марыiнска-Ярмолаускай навучальнай установе. Тут яму даручылі весцi курс тэорыі музыкі. i далей на усе жыццё за Я. А. Наркевiчам-Ёдкам замацавалася слава таленавiтага вiртуоза-піяніста. Яшчэ i сёння жыхары навакольных вёсак пераказваюць апавя-даннi старэйшых пра тое, што ў палацы часта гучала нязвыклая для сялянскага вуха музыка. На пачатку лета гаспадар маёнтка абавязкова запра-шау да сябе вайсковы аркестр, i у вячэрнюю пару над нёманскiмi Нiзiнамi далёка разносiлiся мелодыі вальсау.

Далёкі ад таго, каб заспакойвацца на дасягнутым, Я. А. Наркевiч-Ёдка зноу едзе за мяжу, дзе займаецца ў вышэйшых навучальных установах: спецыялізуецца у галіне фiзiкі, прыродазнауства i медыцыны. На жаль, мы яшчэ мала ведаем гэты перыяд яго жыцця. Аднак ёсць звесткі, што ён зай-мауся ў iнстытуце медыцыны у Фларэнцыі, на медыцынскiм факультэце у Сарбоне, у навучальных установах Вены. Адначасова ён працягвае удасканальваць музычнае майстэрства.

Несумненна, развіццю здольнасцей юнака спры-яла творчая атмасфера ў сям'і. Яго маці была усе-бакова адукаваная жанчына. Не выпадкова дачасна памерлая сястра Якуба Анэля таксама выявила талент - паэтычны. Гэтае яго "агульнаадукацыйнае" падарожжа су-пала з франка-прускай вайной і зацягнулася на доугія пяць гадоу. Развіццё падзей прыйшлося перачакаць у абложаным Парыжы. Жыу ён за кошт урокау музыкі. Праз кароткі час, у 1871 годзе, горад азарылі чырвоныя сцяг Парыжскай камуны. Нашаму земляку давялося бачыць вольны народ, яго вясёлую адвагу, гатоунасць прынесці любыя ахвяры дзеля свабоды. Верагодна, што на адным з паветраных шароў, якія запускаліся з Пауночнага вакзала абложанага горада, знаходзілiся і яго лісты на радзіму у далёкі Наднёман. Падрабязнасцей пра гэты перыяд жыцця Я. А. Наркевіча-Ёдкі, на жаль, мала і яны супярэчлівыя.

Хутчэй за усе ў той гістарычна знамянальны і насычаны падзеямі кругабег яму давялося сустрэцца з людзьмі, якія вызначылі далейшы жыццёвы шлях. Ва усялякім выпадку, з таго часу цяга да навукі атрымала верх над музычнымі схільнасцямі. Менавiта гэтыя гады ён лiчыць начаткам сваей на-вуковай дзейнасці.

Да таго часу адносіцца і яго жаніцьба з Аленай Адамаунай Пясляк з суседняга маёнтка Мохарты. У 1895 годзе яго сям'я ужо складалася з сыноу Атона-Тамаша-Льва (1878-1899), Адама-Якуба-Антона 1881 года нараджэння і Конрада-Ірадыёна 1885 года нараджэння, а таксама дзвюх дачок Ма-рыі і Алены. Тамаш рана памёр і пахаваны у Сан-Рэма (Італія). Конрад з 1921 года жыу у Кракаве, дзе і памёр пасля другой сусветнай вайны. Да апошняга часу у Польшчы жыла жонка Конрада. Алена была замужам за баронам Гарцінгам, Марыя-за Паганiнi-Нобiлi.

Перш чым перайсці да разгляду навуковай дзей-насцi. варта вылучыць асноуныя этапы даследаванняу для ацэнкi вучонага як асобы.

Я. А. Наркевiч-Едка пачау з таго, што у сваім маёнтку Атонаве, якi быу у пяці вёрстах на поудзень ад Наднёмана, пабудавау метэаралагічную станцыю. Пасля, у 1888 годзе, яна была перанесена у Наднёман. Станцыя зацiкавiла Рускае геаграфiчнае таварыства, у прыватнасці Галоуную фiзiчную абсерваторыю Расіі. Першапачатковае навуковае супрацоунщтва з гэтымі арганiзацыямi перарасло у кантакты з вучоным светам. Яны былi прадоужаны асабiстымi сяброускiмi сувязямі з такiмi вядомымі айчыннымi вучонымі, як А. i. Ваейкау, А. Н. Бараноускi. Не выпадкова часопіс "Нива" у 1891 годзе змясціу партрэты і жыццяпiсы А. І. Ваейкава і Я. А. Наркевiча-Ёдкi побач, на адной старонцы.

Спачатку вучоны ужывау на палях сядзiбы вя-домыя раней прылады i прыстасаванні, аднак адразу ж уносiу у iх свае iстотныя удасканальваннi. У прыватнасці, токi маланкаадводаў ён выкарыстоувау для павышэння урадлiвасцi глебы. Элек-тракультывацыя глебы пры дапамозе заглыбленых электродау упершыню была ажыццёулена без па-бочных крынiц току. Ужо вядомае асвойвалася творча.

Паступова акрэслiуся галоуны кірунак яго наву-ковых пошукау: вывучэнне уздзеяння вонкавых сiл прыроды, у першую чаргу электрычнасці, на жывы свет. Ф. Энгельс у 1883 годзе выразна ахарактары-заваў ролю электрычнасцi у прыродзе: "Як i цеплата, толькі у iншым родзе, электрычнасць некаторым чынам усюдыiсная. На зямлi не адбываецца амаль нiводнай змены, якая б не суправаджалася якiмi-небудзь электрычнымі з'явамi.Я. А. Наркевiч-Ёдка ужо на першых этапах даследаванняу таксама прыходзшць да пераканання, што "усе, што зна-ходзщца над або пад зямлёй, абкружана з усiх бакоу электрычнымі з'явамi..., усе мы плаваем у прасторы, дзе адбываюцца пастаянна электрычныя з'явы". Ён выявiу, што электрычнасць робіць самы непасрэдны уплыу на прыроду, што акрамя кліма-ту у звычайным разуменни ёсць яшчэ электраклімат. Для падмацавання сваiх здагадак ён праводзiу шырокамаштабныя доследы.

Эксперыменты спараджалi новыя iдэi. Вывучэн-не уздзеяння высокага электрычнага напружання на глебу прывяло да адкрыцця так званай электраграфіі, да арыгінальнай гiпотэзы электрычнай пры-роды смерчу.

Я. А. Наркевiч-Ёдка меу грунтоуную медыцынскую адукацыю i практыку. Як сведчаць мясцовыя жыхары, у сваім маёнтку ён вылечвау цяжкiх, нярэдка безнадзейных хворых, прапагандавау процідыфтэрыйныя прышчэпкi, якiя уваходзiлi тады у жыццё, адкрыу у Слуцку і Пясочным аптэкi. Ён актыуна удзельнiчау у шэрагу з'ездау расiйскiх прыродазнауцау i урачоу, узначальвау мясцовае таварыства цвярозасці.+ .;

Гэты-кiрунак ягодзейнасці-прывёу да новых метадау лячэння - электрамасажу i электратэрапіі. У гэтым часе у маёнтку быу створаны санато-рый "Над-Нёман", дзе вучоны на практыцы увасабляу свае iдэi. Дасягнутыя вынiкi прынеслi яму вядомасць, і ён быу у 1892 годзе прызначаны членам-супрацоунiкам Інстытута эксперыментальнай медыцыны у Пецярбурзе. Працы у галіне электра-тэрапіі былi далей развіты у дастасаванні да магнiтатэрапіі i металатэрапіі. І нарэшце, мы не можам быць безуважныя да паведамленняу пра ягоныя доследы па рэгiстрацыi электрычных сiгналау на адлегласці, якiя былi праведзены у Наднёмане яшчэ да 1891 года. Такі дыяпазон даследаванняу Я. А. Наркевiча-Ёдкi за чвэрць стагоддзя.

Працуючы доугiя гады у шя навукi, вучоны, на жаль, не клапацiуся пра сябе i, нягледзячы на пя-рэчанш урачоу, накiравауся у i905 годзе са сваш пляменнiкам у чарговую, на гэты раз апошнюю, на-вуковую паездку. Ён зноу наведау гасцінную для яго Італiю, праездам з Мерана ён спынiуся ў Вене. Здароуе рэзка пагоршылася, i ён 6 (19) лютага 1905 года памёр на руках жонкі, якая прыехала да яго.

Цела нябожчыка было перавезена у Наднёман i нахавана на фамiльным могільніку. Развiтацца з вядомым вучоным сабралася шмат мясцовых жыха-роу.

3 усiх мiнскiх газет толькi прагрэсiуная грамадска-палiтычная i лiтаратурная газета "Северо-За-падный край", якая была неузабаве закрыта, змясцiла некралог пра заучасную смерць вучонага. Так супала, што гэтая падзея прыйшлася на год, якi апавясціу пра змену гiстарычных эпох...