САМИЗДАТ: ПРОЗА (последнее)
На донцы лёсу
Белорусский САМИЗДАТ: книги, рассказы, фельетоны и пр.
НА ДОНЦЫ ЛЁСУ
(Са скарбонки памяці)
Усё часцей хочацца схавацца ад рэчаіснасці ў былое, на самае донца лёсу, усё часцей зазіраю ў скарбніцу памяці і, выбіраючы з россыпу ўспамінаў самыя першыя, самыя яркія, пачынаю цярпліва складаць немудрагелістую, але дарагую мне мазаіку, мазаіку жыцця.
РЫБІН ТЛУШЧ
Мой двухгадовы брацік з крывымі ад рахіту ножкамі толькі-толькі пачынае хадзіць, асцярожна падсоўваючы перад сабой лёгкае лазовае крэсла. Я адбіраю крэсла і, калі брат з плачам падае, бягу да маці, каб паведаміць ёй, што “ў Васі зноў адняліся ногі”. Мая жорсткасць да хворага брата тлумачыцца вельмі проста: я спадзяюся, што маці адразу ж дастане з паліцы бутэлечку з жоўтай масляністай вадкасцю і налье Васю поўную лыжку “вельмі пальзіцельных вітамінаў” – рыбінага тлушчу. А чым болей яго спажыве мой брат, тым меней застанецца мне. А там – пакуль яшчэ маці выберацца за сем кіламетраў у Церахоўку у аптэку… Ах, гэты ненавісны рыбін тлушч, смак якога вядомы бадай што ўсім дзецям, народжаным праз некалькі гадоў пасля вайны! Мы ўспрымалі яго як пакаранне, нават гразіліся адно аднаму: “Вось скажу маме, каб дала табе рыбінага тлушчу!” Во, каб нам тады ды сённяшняй заморскай садавіны! Дзе там: яблык і то рэдка на стале бачылі, бо за кожную яблыню трэба было плаціць падатак, і садоў садзілі вельмі мала.
Цяпер рыбін тлушч выпускаюць у капсулах – праглынеш і не адчуеш смаку. А мне раптам нясцерпна захацелася адчуць той паўзабыты смак (а мо не такі ўжо ён і брыдкі?) і я расціснула зубамі гладзенькую пругкую бубачку… Не ўжо, калі мне яшчэ раз захочацца ўваскрэсіць якое-небудзь адчуванне са свайго дзяцінства, то лепей я лізну спакуслівую сваёй цукровай белізною заінелую металічную клямку.
__________
І ЎСЁ З-ЗА МОРКВЫ
У той дзень нас пецярых: мяне, Таню Б., Васіля К., Шуру К. і Колю Ш. – настаўнік матэматыкі гадзіны дзве пратрымаў пасля ўрокаў. Мы страшэнна прагаладаліся, а да нашай Мікалаеўкі ад Нівак, куды мы прыйшлі вучыцца пасля чацвёртага класа, трэба было тэпаць кіламетры чатыры. І вось хлопцы, вырашыўшы перад дарогаю падсілкавацца, залезлі ў школьны агарод і нарвалі там ладны пук морквы. Але пачаставацца нам ёю не давялося. Не паспелі мы выйсці за вароты, як да нас падбегла раз’юшаная настаўніца Н. М.. Аказалася, што градка, на якой пагаспадарылі нашы хлопцы, была не школьная, як мы ўсе думалі, а належала той самай Н. М.. Уладальніца градкі загнала нас у калідор і з крыкам “Жарыце, сволачы!” пачала тыцкаць нам у твары толькі што вырванай морквай. Было крыўдна і балюча. Мы з Таняй плакалі. Хлопцы стараліся трымацца, хоць вусны ў іх па-здрадніцку дрыжалі. Нарэшце Н. М. накрычалася, сабрала рассыпаную на падлозе моркву і, заляпіўшы кожнаму з трох хлопцаў поўху, сышла. Мы, прыніжаныя, з бруднымі тварамі і пачырванелымі вачыма, пазбягаючы глядзець адно на аднаго, моўчкі пасунуліся на вуліцу.
За вёскаю, перад ніўскім лесам, праз які мы заўжды хадзілі дадому і ў якім я вельмі любіла збіраць грыбы, Таня раптам прыпынілася: “Пачакайце, я вось нешта паспела схаваць. Давайце з’ядзім”. Яна пакорпалася ў парфелі і дастала некалькі марковін. Мы аслупянелі. Усе чацвёра. Першы нечакана апамятаўся Васіль К., якога з-за непаваротлівасці і празмернай маўклівасці ў нашым шостым “А” лічылі тупаватым: “Ты гэта… сама еж”. “Калі можаш”, – дадаў Шура К. і грэбліва скрывіўся. А я? Я, заўжды такая гаварлівая, не магла вымавіць ні слова – так нясцерпна сорамна мне было за Таню. Відаць, праўду кажуць, што няма большага сораму, чым сорам за іншага, асабліва блізкага табе чалавека. Таня ж, здавалася, нічога не заўважала: “Я не прожар які, каб адной есці. Бярыце”. Тут я не стрымалася, выхапіла моркву і закінула яе ў кусты ажыны, якія раслі пры дарозе.
Я ўзненавідзела Н. М. і прадмет, які яна выкладала…
Я перастала сябраваць з Таняй…
Я больш ніколі (нават у самую грыбную восень) не хаджу ў ніўскі лес…
І ўсё – з-за той злашчаснай морквы…
__________
НЕ БУДЗЬ ВЫСКАЧКАЮ
Першае верасня тысяча дзевяцьсот пяцьдзесят сёмага года. У маіх сябровак свята. Нэля і Мальвіна сталі першакласніцамі. Надзя з Раяй пайшлі ў другі клас. Мяне ж зноў, як і ў мінулым годзе, адправілі дадому. Дарэмна я імкнулася паказаць настаўніку сшытак з уласнаручна напісанымі літарамі і словамі, дарэмна ўпрошвала паслухаць, як добра я чытаю і лічу. У адказ зноў пачула няўмольнае: “Не паложана! Споўніцца сем гадоў, тады прыходзь”.
Да сямігадовага ўзросту я перачытала ўсю дамашнюю бібліятэку, навучылася лічыць да тысячы і склала свій першы ў жыцці верш! Пра што? А пра тое, як дзяўчына і хлопец пакахалі адно аднаго і сталі “ля зялёнага дуба гуляць”. Ну а ў школе, куды мяне нарэшце ўзялі, я павінна была пісаць палачкі-кручочкі, чытаць склады і лічыць карабкі з-пад запалак, якія Іван Емяльянавіч – так зваўся першы мой настаўнік – ставіў на верхнюю бакавіну дошкі і якія чамусьці ўвесь час падалі.
“Нейкая дзіўная ў вас дзяўчынка, – гаварыў настаўнік маім бацькам пры сустрэчы, – правільна адказвае на ўсе пытанні, а потым садзіцца за парту і плача”. А плакала я ад крыўды, што мушу займацца такой легкатою ў той час як Нэля з Мальвінаю рашаюць задачы ў некалькі пытанняў, а Рая і Надзя нават пішуць сачыненні.
Аднойчы я набралася смеласці і папрасіла Івана Емяльянавіча, каб ён даў мне што-небудзь іншае. “Непрыгожа быць выскачкаю. – адказаў настаўнік. – Рабі тое, што робяць усе”.
Відаць, мода на дыферэнцыраванае навучэнне тады яшчэ не падышла.
__________
ХАЙ ЗАСТАЕЦЦА ТАЯМНІЦАЙ
Вёска, дзе я нарадзілася, знаходзіцца на мяжы трох рэспублік, таму з вуснаў яе жыхароў можна пачуць і ўкраінскае “шчо”, і рускае “почему”, і наша пракавечнае звонкае “дзе”. Але з тых жа вуснаў пачуеце вы словы і выразы, якіх нідзе, акрамя яу тут, не сустрэнеце, бо за імі – свая, адзіна непаўторная гісторыя маёй роднай Мікалаеўкі.
З маленства я ведала, што “чытаць памачніцу” азначае “гаварыць абы-што, бязглуздзіцу”, што “другая Лукешта” значыць “жанчына-п’яніца”, што “як у Нігрэя ў двары” – гэта “брудна, неахайна”, а “твар як у Іцкі” – “вельмі круглы і поўны”, а вось пра паходжанне гэтых, так бы мовіць, абсалютна мікалаеўскіх фразеалагізмаў мне зусім нядаўна расказала мая дзевяностагадовая цётка (дзякаваць Богу, у яе да гэтай пары ясны розум і добрая памяць). А вось тое, чаму ў Мікалаеўцы так дзіўна часам звяртаюцца адно да аднаго людзі сталага ўзросту, мне не мог растлумачыць ніхто, і я паспрабавала зрабіць гэта сама.
Справа ў тым, што слова “пані” тут даўно страціла сваё колішняе значэнне ды і сэнс увогуле і ператварылася ў прыстаўку як да жаночых, так і да мужчынскіх імёнаў, таму ў Мікалаеўцы гавораць: “Паніваля”, “Панівольга”, “Паніліда”, “Паніколя”, “Паніміша” і “Паніхвядос”.
Вельмі цікава называюцца ў нас многія кветкі. Ішла нядаўна праз поле, дзе цвілі рамонкі, і нечакана выплыла з памяці: “тарэлачкі”. І я з настальгічнай пяшчотаю вымавіла гэтае слова ўслых. “Тарэлачкі” – так называлі на маёй малой радзіме рамонкі. Суржына… Сонікі… Чарнабрыўцы… Барынькі… І – моўны цуд! – дзын-зоркі… Цяпер я ведаю, як па-сапраўднаму, па-навуковаму, называюцца амаль усе гэтыя кветкі. Суржына – чырвоная вяргіня. Сонікі (ці сонейкі) – разнавіднасць вяргіні жоўтай, не “элітнай”. Чарнабрыўцы – аксаміткі. Дзын-зоркі… не, я не хачу, каб моўны цуд знік, хай дзын-зоркі застаюцца дзын-зоркамі, маленькай таямніцаю майго дзяцінства!
__________
ДАР КРАСАМОЎСТВА
У маёй школьнай сяброўкі Марыны дар красамоўства – прыроджаны. Яна змалку лёгка ўмела пераконваць кожнага з нас у чым заўгодна, нават у тым, напрыклад, што яна ўмее “па вясёлцы, якая пасля дажджу бывае, лазіць на неба”.
Улетку, перад тым, як я павінна была пайсці, здаецца, у трэці клас, бацькі купілі мне партфель. На тыя часы гэта было раскошай (падручнікі звычайна насілі ў торбачцы або проста звязвалі вяровачкай-шпагацінаю), і партфеляў мелася пяць-шэсць на ўсю пачатковую Мікалаеўскую школу. А такога, як у мяне – ярка-аранжавага, з бліскучымі засцежкамі і ажно з трыма аддзяленнямі не было нават у настаўніцкай дачкі Алы. Я ледзве дачакалася пачатку навучальнага года – так моцна хацелася пахваліцца цудоўным набыткам. І вось нарэшце я крочу ў школу, раз-пораз пазіраючы на свій шыкоўны партфель.
“Ой, задавака! – усклікнула Марына, убачыўшы мяне. – Партфель у яе! Ну і што з таго? Хіба відаць, што там ляжыць у тваім партфелі? Можа, увогуле нічога. Вяровачка ж, – яна ўзняла руку са звязкай кніжак, – зусім іншая справа. Вось падручнікі, вось сшыткі, а вось дзённік – адразу ясна, што вучаніца ідзе, а не хто-небудзь. Да таго ж несці лёгка”.
Марына так ярка распісвала перавагі сваёй вяровачкі перад маім партфелем, так лоўка завязвала-развязвала стосік кніг, што нядаўні мой гонар саступіў месца пякучай зайздрасці да Марыны з яе вяровачкай, і я не сказала, а выдыхнула: “Давай мяняцца: я табе – партфель, ты мне – вяровачку”. Марына на нейкае імгненне дала выгляд, што вагаецца, а потым махнула рукой: “А, хай ужо! Давай!..”
Дакладна не памятаю, як сустрэла мяне маці, калі я вярнулася дадому пасля гэткага абмену. Памятаю толькі, што неўзабаве я, сціскаючы ў руцэ тую вяровачку, марудна сунулася па вуліцы ў бок Марынінай хаты, а ўслед мне неслася матчына пагрозлівае: “… іначай зусім не прыходзь! І на парог не пушчу!”
Прайшло шмат гадоў. Не ведаю, ці ўспамінае Марына пра гэты выпадак. Яна цяпер прадпрымальніца, прычым, даволі паспяховая. Можа, гэтаму крышачку паспрыяў і той самы яе прыроджаны дар?..
__________
ПАЖАРТАВАЛА
Мне пашчасціла вучыцца ў Мінскім дзяржаўным педінстытуце (тады ён насіў імя Максіма Горкага). У нас на філфаку выкладалі такія вядомыя вучоныя, як Фёдар Міхайлавіч Янкоўскі, Міхась Арсенцьевіч Лазарук, Іосіф Мартынавіч Гайдукевіч.
Менавіта на экзамене ў Іосіфа Мартынавіча здарылася тое, што я без смеху не магу ўспамінаць і цяпер, праз шмат гадоў.
Наш курс здаваў Іосіфу Мартынавічу стараславянскую мову. Чацвёра з групы: я, яшчэ дзве дзяўчыны і адзін хлапец, Толя Ш. Ужо ўзялі білеты і, сеўшы за сталы, рыхтаваліся да адказу. Раптам Ш., які сядзеў ззаду, крануў мяне за плячо: “Валя, а як імя па бацьку нашага экзаменатара?” Я, падумаўшы, што Ш., які нядаўна пачаў заляцацца да мяне, проста “прыколваецца”, сярдзітым шэптам (знайшоў час!) адказала: “Іосіф Дыфтонгавіч”. Але Ш., як я ў наступную ж хвіліну зразумела, не збіраўся “прыкалвацца”. Ён устаў з-за стала і звярнуўся да выкладчыка: “Іосіф Дыфтонгавіч, дазвольце спытацца?” “Іосіф Дыфтонгавіч” узняў галаву, і мы зніякавелі: твар нашага заўжды непарушна спакойнага, уравнаважанага настаўніка палаў гневам: “І вы мелі нахабства прыйсці на экзамен, не ведаючы нават, што такое дыфтонг і як імя выкладчыка, да якога цэлы сесестр хадзілі на лекцыі?! Зараз жа пакладзіце білет! Вывучыце, як след, тады прыходзьце”.
Ш. пераздаваў стараславянскую мову разы чатыры.
Ён не толькі перастаў заляцацца да мяне, а і ўвогуле з таго часу на дых мяне не пераносіў. Не ведаю, можа, не трэба было так жартаваць?..
__________
ЯК Я БЫЛА “КЕМЛІВЫМ ХЛОПЧЫКАМ”
У школьныя гады маёй любімай радыёперадачай была перадача “Жывое слова”. Вёў яе вядомы пісьменнік Уладзімір Юрэвіч. Перадача была цікавая і змястоўная, да таго ж мне вельмі падабаўся голас вядучага, мяккі і дабразычлівы.
Я стала дарослай, а потым, як ні сумна ў тым прызнавацца, не зусім маладой, а голас Уладзіміра Юрэвіча па-ранейшаму гучаў у эфіры. Слухаючы гэты па-ранейшаму прыемны голас, я заўжды ўспамінала смешнаваты выпадак, які адбыўся, калі я вучылася цт то ў пятым, ці то ў шостым класе.
Аднойчы заўважыла, што магу лёгка выканаць многія заданні, якія прапаноўвае “Жывое слова” і таму вырашыла даслаць у рэдакцыю ліст. Памятаю, што заданні былі такія: адгадаць загадку, даць азначэнне паронімам і скласці з імі сказы. Я вельмі хвалявалася і перш чым пакласці ліст у канверт і аднесці на пошту, мо разоў дзесяць перачытала яго. Ды і як было не хвалявацца: да мяне ніхто з нашай ніўскай васьмігодкі не адважваўся даслаць лісты на такі важны адрас.
З якім нецярпеннем чакала я наступнай перадачы! Ці дайшоў мой ліст? Ці правільна адказала на пытанні?
І вось нарэшце доўгачаканае: “У эфіры радыёклуб “Жывое слова”. Я ўключыла гук на ўсю моц.
“А вось нашу загадку не адгадаў ніхто, – прамовіў вядучы і тут жа нібыта спахапіўся: – Не, вось Валянцін Кадзетаў з вёскі Мікалаеўка піша, што гэта шашкі. Малайчына, Валянцін, кемлівы, відаць, хлопчык. І сказы ён склаў цікавыя”.
Мне зрабілася горача. З аднаго боку, было радасна, што мяне пахвалілі ды не дзе-небудзь, а на радыё, з другога боку… Ну, які ж я хлопчык? Я ўявіла сабе, як з мяне будуць смяяца ў школе і ледзьве не заплакала ад прыкрасці.
Ведаеце, ніхто не смяяўся! Можа, таму што для вёскі гэта была падзея – пачуць прозвішча знаёмага чалавека па радыё? Мяне віншавалі і аднакласнікі, і настаўнікі, і суседзі!
Няма ўжо з намі Уладзіміра Юрэвіча. І перадачы, раўназначнай “Жывому слову”, няма. На жаль. На вялікі жаль!
__________
(Са скарбонки памяці)
Усё часцей хочацца схавацца ад рэчаіснасці ў былое, на самае донца лёсу, усё часцей зазіраю ў скарбніцу памяці і, выбіраючы з россыпу ўспамінаў самыя першыя, самыя яркія, пачынаю цярпліва складаць немудрагелістую, але дарагую мне мазаіку, мазаіку жыцця.
РЫБІН ТЛУШЧ
Мой двухгадовы брацік з крывымі ад рахіту ножкамі толькі-толькі пачынае хадзіць, асцярожна падсоўваючы перад сабой лёгкае лазовае крэсла. Я адбіраю крэсла і, калі брат з плачам падае, бягу да маці, каб паведаміць ёй, што “ў Васі зноў адняліся ногі”. Мая жорсткасць да хворага брата тлумачыцца вельмі проста: я спадзяюся, што маці адразу ж дастане з паліцы бутэлечку з жоўтай масляністай вадкасцю і налье Васю поўную лыжку “вельмі пальзіцельных вітамінаў” – рыбінага тлушчу. А чым болей яго спажыве мой брат, тым меней застанецца мне. А там – пакуль яшчэ маці выберацца за сем кіламетраў у Церахоўку у аптэку… Ах, гэты ненавісны рыбін тлушч, смак якога вядомы бадай што ўсім дзецям, народжаным праз некалькі гадоў пасля вайны! Мы ўспрымалі яго як пакаранне, нават гразіліся адно аднаму: “Вось скажу маме, каб дала табе рыбінага тлушчу!” Во, каб нам тады ды сённяшняй заморскай садавіны! Дзе там: яблык і то рэдка на стале бачылі, бо за кожную яблыню трэба было плаціць падатак, і садоў садзілі вельмі мала.
Цяпер рыбін тлушч выпускаюць у капсулах – праглынеш і не адчуеш смаку. А мне раптам нясцерпна захацелася адчуць той паўзабыты смак (а мо не такі ўжо ён і брыдкі?) і я расціснула зубамі гладзенькую пругкую бубачку… Не ўжо, калі мне яшчэ раз захочацца ўваскрэсіць якое-небудзь адчуванне са свайго дзяцінства, то лепей я лізну спакуслівую сваёй цукровай белізною заінелую металічную клямку.
__________
І ЎСЁ З-ЗА МОРКВЫ
У той дзень нас пецярых: мяне, Таню Б., Васіля К., Шуру К. і Колю Ш. – настаўнік матэматыкі гадзіны дзве пратрымаў пасля ўрокаў. Мы страшэнна прагаладаліся, а да нашай Мікалаеўкі ад Нівак, куды мы прыйшлі вучыцца пасля чацвёртага класа, трэба было тэпаць кіламетры чатыры. І вось хлопцы, вырашыўшы перад дарогаю падсілкавацца, залезлі ў школьны агарод і нарвалі там ладны пук морквы. Але пачаставацца нам ёю не давялося. Не паспелі мы выйсці за вароты, як да нас падбегла раз’юшаная настаўніца Н. М.. Аказалася, што градка, на якой пагаспадарылі нашы хлопцы, была не школьная, як мы ўсе думалі, а належала той самай Н. М.. Уладальніца градкі загнала нас у калідор і з крыкам “Жарыце, сволачы!” пачала тыцкаць нам у твары толькі што вырванай морквай. Было крыўдна і балюча. Мы з Таняй плакалі. Хлопцы стараліся трымацца, хоць вусны ў іх па-здрадніцку дрыжалі. Нарэшце Н. М. накрычалася, сабрала рассыпаную на падлозе моркву і, заляпіўшы кожнаму з трох хлопцаў поўху, сышла. Мы, прыніжаныя, з бруднымі тварамі і пачырванелымі вачыма, пазбягаючы глядзець адно на аднаго, моўчкі пасунуліся на вуліцу.
За вёскаю, перад ніўскім лесам, праз які мы заўжды хадзілі дадому і ў якім я вельмі любіла збіраць грыбы, Таня раптам прыпынілася: “Пачакайце, я вось нешта паспела схаваць. Давайце з’ядзім”. Яна пакорпалася ў парфелі і дастала некалькі марковін. Мы аслупянелі. Усе чацвёра. Першы нечакана апамятаўся Васіль К., якога з-за непаваротлівасці і празмернай маўклівасці ў нашым шостым “А” лічылі тупаватым: “Ты гэта… сама еж”. “Калі можаш”, – дадаў Шура К. і грэбліва скрывіўся. А я? Я, заўжды такая гаварлівая, не магла вымавіць ні слова – так нясцерпна сорамна мне было за Таню. Відаць, праўду кажуць, што няма большага сораму, чым сорам за іншага, асабліва блізкага табе чалавека. Таня ж, здавалася, нічога не заўважала: “Я не прожар які, каб адной есці. Бярыце”. Тут я не стрымалася, выхапіла моркву і закінула яе ў кусты ажыны, якія раслі пры дарозе.
Я ўзненавідзела Н. М. і прадмет, які яна выкладала…
Я перастала сябраваць з Таняй…
Я больш ніколі (нават у самую грыбную восень) не хаджу ў ніўскі лес…
І ўсё – з-за той злашчаснай морквы…
__________
НЕ БУДЗЬ ВЫСКАЧКАЮ
Першае верасня тысяча дзевяцьсот пяцьдзесят сёмага года. У маіх сябровак свята. Нэля і Мальвіна сталі першакласніцамі. Надзя з Раяй пайшлі ў другі клас. Мяне ж зноў, як і ў мінулым годзе, адправілі дадому. Дарэмна я імкнулася паказаць настаўніку сшытак з уласнаручна напісанымі літарамі і словамі, дарэмна ўпрошвала паслухаць, як добра я чытаю і лічу. У адказ зноў пачула няўмольнае: “Не паложана! Споўніцца сем гадоў, тады прыходзь”.
Да сямігадовага ўзросту я перачытала ўсю дамашнюю бібліятэку, навучылася лічыць да тысячы і склала свій першы ў жыцці верш! Пра што? А пра тое, як дзяўчына і хлопец пакахалі адно аднаго і сталі “ля зялёнага дуба гуляць”. Ну а ў школе, куды мяне нарэшце ўзялі, я павінна была пісаць палачкі-кручочкі, чытаць склады і лічыць карабкі з-пад запалак, якія Іван Емяльянавіч – так зваўся першы мой настаўнік – ставіў на верхнюю бакавіну дошкі і якія чамусьці ўвесь час падалі.
“Нейкая дзіўная ў вас дзяўчынка, – гаварыў настаўнік маім бацькам пры сустрэчы, – правільна адказвае на ўсе пытанні, а потым садзіцца за парту і плача”. А плакала я ад крыўды, што мушу займацца такой легкатою ў той час як Нэля з Мальвінаю рашаюць задачы ў некалькі пытанняў, а Рая і Надзя нават пішуць сачыненні.
Аднойчы я набралася смеласці і папрасіла Івана Емяльянавіча, каб ён даў мне што-небудзь іншае. “Непрыгожа быць выскачкаю. – адказаў настаўнік. – Рабі тое, што робяць усе”.
Відаць, мода на дыферэнцыраванае навучэнне тады яшчэ не падышла.
__________
ХАЙ ЗАСТАЕЦЦА ТАЯМНІЦАЙ
Вёска, дзе я нарадзілася, знаходзіцца на мяжы трох рэспублік, таму з вуснаў яе жыхароў можна пачуць і ўкраінскае “шчо”, і рускае “почему”, і наша пракавечнае звонкае “дзе”. Але з тых жа вуснаў пачуеце вы словы і выразы, якіх нідзе, акрамя яу тут, не сустрэнеце, бо за імі – свая, адзіна непаўторная гісторыя маёй роднай Мікалаеўкі.
З маленства я ведала, што “чытаць памачніцу” азначае “гаварыць абы-што, бязглуздзіцу”, што “другая Лукешта” значыць “жанчына-п’яніца”, што “як у Нігрэя ў двары” – гэта “брудна, неахайна”, а “твар як у Іцкі” – “вельмі круглы і поўны”, а вось пра паходжанне гэтых, так бы мовіць, абсалютна мікалаеўскіх фразеалагізмаў мне зусім нядаўна расказала мая дзевяностагадовая цётка (дзякаваць Богу, у яе да гэтай пары ясны розум і добрая памяць). А вось тое, чаму ў Мікалаеўцы так дзіўна часам звяртаюцца адно да аднаго людзі сталага ўзросту, мне не мог растлумачыць ніхто, і я паспрабавала зрабіць гэта сама.
Справа ў тым, што слова “пані” тут даўно страціла сваё колішняе значэнне ды і сэнс увогуле і ператварылася ў прыстаўку як да жаночых, так і да мужчынскіх імёнаў, таму ў Мікалаеўцы гавораць: “Паніваля”, “Панівольга”, “Паніліда”, “Паніколя”, “Паніміша” і “Паніхвядос”.
Вельмі цікава называюцца ў нас многія кветкі. Ішла нядаўна праз поле, дзе цвілі рамонкі, і нечакана выплыла з памяці: “тарэлачкі”. І я з настальгічнай пяшчотаю вымавіла гэтае слова ўслых. “Тарэлачкі” – так называлі на маёй малой радзіме рамонкі. Суржына… Сонікі… Чарнабрыўцы… Барынькі… І – моўны цуд! – дзын-зоркі… Цяпер я ведаю, як па-сапраўднаму, па-навуковаму, называюцца амаль усе гэтыя кветкі. Суржына – чырвоная вяргіня. Сонікі (ці сонейкі) – разнавіднасць вяргіні жоўтай, не “элітнай”. Чарнабрыўцы – аксаміткі. Дзын-зоркі… не, я не хачу, каб моўны цуд знік, хай дзын-зоркі застаюцца дзын-зоркамі, маленькай таямніцаю майго дзяцінства!
__________
ДАР КРАСАМОЎСТВА
У маёй школьнай сяброўкі Марыны дар красамоўства – прыроджаны. Яна змалку лёгка ўмела пераконваць кожнага з нас у чым заўгодна, нават у тым, напрыклад, што яна ўмее “па вясёлцы, якая пасля дажджу бывае, лазіць на неба”.
Улетку, перад тым, як я павінна была пайсці, здаецца, у трэці клас, бацькі купілі мне партфель. На тыя часы гэта было раскошай (падручнікі звычайна насілі ў торбачцы або проста звязвалі вяровачкай-шпагацінаю), і партфеляў мелася пяць-шэсць на ўсю пачатковую Мікалаеўскую школу. А такога, як у мяне – ярка-аранжавага, з бліскучымі засцежкамі і ажно з трыма аддзяленнямі не было нават у настаўніцкай дачкі Алы. Я ледзве дачакалася пачатку навучальнага года – так моцна хацелася пахваліцца цудоўным набыткам. І вось нарэшце я крочу ў школу, раз-пораз пазіраючы на свій шыкоўны партфель.
“Ой, задавака! – усклікнула Марына, убачыўшы мяне. – Партфель у яе! Ну і што з таго? Хіба відаць, што там ляжыць у тваім партфелі? Можа, увогуле нічога. Вяровачка ж, – яна ўзняла руку са звязкай кніжак, – зусім іншая справа. Вось падручнікі, вось сшыткі, а вось дзённік – адразу ясна, што вучаніца ідзе, а не хто-небудзь. Да таго ж несці лёгка”.
Марына так ярка распісвала перавагі сваёй вяровачкі перад маім партфелем, так лоўка завязвала-развязвала стосік кніг, што нядаўні мой гонар саступіў месца пякучай зайздрасці да Марыны з яе вяровачкай, і я не сказала, а выдыхнула: “Давай мяняцца: я табе – партфель, ты мне – вяровачку”. Марына на нейкае імгненне дала выгляд, што вагаецца, а потым махнула рукой: “А, хай ужо! Давай!..”
Дакладна не памятаю, як сустрэла мяне маці, калі я вярнулася дадому пасля гэткага абмену. Памятаю толькі, што неўзабаве я, сціскаючы ў руцэ тую вяровачку, марудна сунулася па вуліцы ў бок Марынінай хаты, а ўслед мне неслася матчына пагрозлівае: “… іначай зусім не прыходзь! І на парог не пушчу!”
Прайшло шмат гадоў. Не ведаю, ці ўспамінае Марына пра гэты выпадак. Яна цяпер прадпрымальніца, прычым, даволі паспяховая. Можа, гэтаму крышачку паспрыяў і той самы яе прыроджаны дар?..
__________
ПАЖАРТАВАЛА
Мне пашчасціла вучыцца ў Мінскім дзяржаўным педінстытуце (тады ён насіў імя Максіма Горкага). У нас на філфаку выкладалі такія вядомыя вучоныя, як Фёдар Міхайлавіч Янкоўскі, Міхась Арсенцьевіч Лазарук, Іосіф Мартынавіч Гайдукевіч.
Менавіта на экзамене ў Іосіфа Мартынавіча здарылася тое, што я без смеху не магу ўспамінаць і цяпер, праз шмат гадоў.
Наш курс здаваў Іосіфу Мартынавічу стараславянскую мову. Чацвёра з групы: я, яшчэ дзве дзяўчыны і адзін хлапец, Толя Ш. Ужо ўзялі білеты і, сеўшы за сталы, рыхтаваліся да адказу. Раптам Ш., які сядзеў ззаду, крануў мяне за плячо: “Валя, а як імя па бацьку нашага экзаменатара?” Я, падумаўшы, што Ш., які нядаўна пачаў заляцацца да мяне, проста “прыколваецца”, сярдзітым шэптам (знайшоў час!) адказала: “Іосіф Дыфтонгавіч”. Але Ш., як я ў наступную ж хвіліну зразумела, не збіраўся “прыкалвацца”. Ён устаў з-за стала і звярнуўся да выкладчыка: “Іосіф Дыфтонгавіч, дазвольце спытацца?” “Іосіф Дыфтонгавіч” узняў галаву, і мы зніякавелі: твар нашага заўжды непарушна спакойнага, уравнаважанага настаўніка палаў гневам: “І вы мелі нахабства прыйсці на экзамен, не ведаючы нават, што такое дыфтонг і як імя выкладчыка, да якога цэлы сесестр хадзілі на лекцыі?! Зараз жа пакладзіце білет! Вывучыце, як след, тады прыходзьце”.
Ш. пераздаваў стараславянскую мову разы чатыры.
Ён не толькі перастаў заляцацца да мяне, а і ўвогуле з таго часу на дых мяне не пераносіў. Не ведаю, можа, не трэба было так жартаваць?..
__________
ЯК Я БЫЛА “КЕМЛІВЫМ ХЛОПЧЫКАМ”
У школьныя гады маёй любімай радыёперадачай была перадача “Жывое слова”. Вёў яе вядомы пісьменнік Уладзімір Юрэвіч. Перадача была цікавая і змястоўная, да таго ж мне вельмі падабаўся голас вядучага, мяккі і дабразычлівы.
Я стала дарослай, а потым, як ні сумна ў тым прызнавацца, не зусім маладой, а голас Уладзіміра Юрэвіча па-ранейшаму гучаў у эфіры. Слухаючы гэты па-ранейшаму прыемны голас, я заўжды ўспамінала смешнаваты выпадак, які адбыўся, калі я вучылася цт то ў пятым, ці то ў шостым класе.
Аднойчы заўважыла, што магу лёгка выканаць многія заданні, якія прапаноўвае “Жывое слова” і таму вырашыла даслаць у рэдакцыю ліст. Памятаю, што заданні былі такія: адгадаць загадку, даць азначэнне паронімам і скласці з імі сказы. Я вельмі хвалявалася і перш чым пакласці ліст у канверт і аднесці на пошту, мо разоў дзесяць перачытала яго. Ды і як было не хвалявацца: да мяне ніхто з нашай ніўскай васьмігодкі не адважваўся даслаць лісты на такі важны адрас.
З якім нецярпеннем чакала я наступнай перадачы! Ці дайшоў мой ліст? Ці правільна адказала на пытанні?
І вось нарэшце доўгачаканае: “У эфіры радыёклуб “Жывое слова”. Я ўключыла гук на ўсю моц.
“А вось нашу загадку не адгадаў ніхто, – прамовіў вядучы і тут жа нібыта спахапіўся: – Не, вось Валянцін Кадзетаў з вёскі Мікалаеўка піша, што гэта шашкі. Малайчына, Валянцін, кемлівы, відаць, хлопчык. І сказы ён склаў цікавыя”.
Мне зрабілася горача. З аднаго боку, было радасна, што мяне пахвалілі ды не дзе-небудзь, а на радыё, з другога боку… Ну, які ж я хлопчык? Я ўявіла сабе, як з мяне будуць смяяца ў школе і ледзьве не заплакала ад прыкрасці.
Ведаеце, ніхто не смяяўся! Можа, таму што для вёскі гэта была падзея – пачуць прозвішча знаёмага чалавека па радыё? Мяне віншавалі і аднакласнікі, і настаўнікі, і суседзі!
Няма ўжо з намі Уладзіміра Юрэвіча. І перадачы, раўназначнай “Жывому слову”, няма. На жаль. На вялікі жаль!
__________
Опубликовано 4 февраля 2012 года
Новые статьи на library.by:
САМИЗДАТ: ПРОЗА:
Комментируем публикацию: На донцы лёсу
подняться наверх ↑
ССЫЛКИ ДЛЯ СПИСКА ЛИТЕРАТУРЫ
По стандарту ВАК Республики Беларусь
Стандарт используется в белорусских учебных заведениях различного типа.
По ГОСТу Российской Федерации
Для образовательных и научно-исследовательских учреждений РФ
Прямой URL на данную страницу для блога или сайта
Предполагаемый источник
Полностью готовые для научного цитирования ссылки. Вставьте их в статью, исследование, реферат, курсой или дипломный проект, чтобы сослаться на данную публикацию №1328344578 в базе LIBRARY.BY.
подняться наверх ↑
ПАРТНЁРЫ БИБЛИОТЕКИ рекомендуем!
подняться наверх ↑
ОБРАТНО В РУБРИКУ?
Уважаемый читатель! Подписывайтесь на LIBRARY.BY в VKновости, VKтрансляция и Одноклассниках, чтобы быстро узнавать о событиях онлайн библиотеки.
Добавить статью
Обнародовать свои произведения
Редактировать работы
Для действующих авторов
Зарегистрироваться
Доступ к модулю публикаций