ИСТОРИЯ (последнее)
ІДЭЯ СТВАРЭННЯ АГУЛЬНАЙ СЛАВЯНСКАЙ МОВЫ Ў ПУБЛІЦЫСТЫЦЫ ЮРЫЯ КРЫЖАНІЧА
Актуальные публикации по вопросам истории и смежных наук.
Я. Луферчык
ІДЭЯ СТВАРЭННЯ АГУЛЬНАЙ СЛАВЯНСКАЙ МОВЫ
Ў ПУБЛІЦЫСТЫЦЫ ЮРЫЯ КРЫЖАНІЧА
Гістарычны факультэт Беларускага дзяржаўнага універсітэта, Мінск
У XVII стагоддзі становішча славянскіх народаў было вельмі цяжкім. Балгарыя, Сербія і Харватыя енчылі пад турэцкай няволяй, Чэхія і Славакія былі пераўтвораныя ў правінцыю Габсбургскай імперыі, Польшча і беларускія землі, знаходзячыся ў складзе Рэчы Паспалітай, іспытвалі ўнутраныя і знешнія праблемы. Даць жа адпор захопнікам мяшала раздробненасць і міжусобіца.
Юры Крыжаніч – выдатны славянскі асветнік, багаслоў, філосаф, гісторык і эканаміст. Ён – чалавек які на шматлікія дзесяцігоддзі апярэдзіў ідэі і прынцыпы сваіх сучаснікаў. З'яўляючыся каталіком, чалавекам, выгадаваным для рэалізацыі царкоўнай уніі, ён закахаўся ў Расею, жадаў уз'яднання ўсяго славянскага міру не вакол якога-небудзь каталіцкага цэнтру, а вакол праваслаўнай Масквы. Безумоўна, яго ідэі адносна гісторыі славянства былі не дакладныя, але неабходна памятаць, што ён – чалавек ХVII стагоддзя, і не то каб казаць і прапагандаваць іх, а нават думаць аб аб’яднанні славянскіх народаў было нерэальна!
Нарадзіўся Ю. Крыжаніч у 1617 году. Сваю радзіму ён сам пазначаў харвацкімі землямі, а менавіта акругай горада Біхча. З ранняга дзяцінства Юрый выявіў моцную цягу да ведаў. Але да таго часу старажытны род Крыжанічаў (Крыжанічы-Няблюшскія) збяднеў, і грошай на адукацыю ў яго не было. Адзінай крыніцай бясплатных ведаў была Загрэбская семінарыя, якая рыхтавала святароў-уніятаў. Так Крыжаніч атрымаў пачатковую духоўную адукацыю.
Прыехаўшы ў 1638 г. у Вену, ён вывучыў нямецкую мову і латынь (вугорскі і турэцкі Крыжаніч ведаў з дзяцінства). У 1640 – наведаў Рым, дзе асвоіў італьянскую і старажытнагрэцкую. 11 марта 1641 г. Папа Урбан VIII зацвердзіў рашэнне Кангрэгацыі аб прыёме Крыжаніча ў грэцкі калегію Св. Апанаса, якая, для распаўсюджвання веры (de propaganda fide), рыхтавала адмысловых майстроў-місіянераў для звароту схізматыкаў праваслаўнага Ўсходу. Крыжаніч, як славянін, прызначаўся для Масковіі. Яго і самога цягнула ў гэтую далёкую краіну: ён збіраў аб ёй звесткі, уяўляў Кангрэгацыі мудрагелістыя планы яе звароту. Але ў яго была свая затоеная думка: місіянерскі запал служыў беднаму студэнту-славяніну толькі сродкам заручыцца матэрыяльнай падтрымкай з боку Кангрэгацыі. Рана пачаў ён думаць і глыбока смуткаваць аб бядотным становішчы пабітага і заняволенага славянства, і трэба аддаць гонар палітычнай кемлівасці Крыжаніча: ён адгадаў дакладны шлях да аб'яднання славян. Каб людзям сысціся сябар з сябрам, ім трэба разумець адзін аднаго, а ў гэтым мяшае славянам іх разнамоўе. І вось Крыжаніч яшчэ ў лацінскай школе імкнецца не забыцца родную мову славянскую, старанна вывучае яе, каб дасягнуць у ёй красамоўства, спрабуе так перапрацаваць яе, каб была зразумела ўсім славянам. Для гэтага задумвае і піша граматыкі, слоўнікі і філалагічныя трактаты.
У гэты час Крыжаніч быў прысвечаны ў сан Загрэбскага каноніка, а у 1642 г. атрымаў званне доктара багаслоўя.
Яго місіянерская дзейнасць на "Усходзе" пачалася ў 1647 г. са Смаленска, які ў гэты час знаходзіўся ў складзе Рэчы Паспалітай. У Смаленску ён вывучыў кірыліцу і глаголіцу, працаваў над граматыкай харвацкай і царкоўнаславянскай моў. Упершыню наведаў Маскву, але не атрымаўшы дазволы ад Кангрэгацыі застацца ў гэтым горадзе для вядзення рэлігійнай прапаганды, ізноў вярнуўся ў Смаленск.
Па запрашэнні гарадзенскага мітрапаліта Крыжаніч быў і ў Гародні. Знаходзячыся ў гэтым горадзе, 1 чэрвеня 1648 г. Крыжаніч напісаў вялікі ліст сакратару прапаганды веры Кангрэгацыі Францыску Інголі. У лісце Крыжаніч паведаміў аб сваім жаданні напісаць аспрэчанне на вывезеную ім з Масквы "Кірылаву кнігу" і выдаць яе на рускай мове. Але, у яго не знайшлося дастатковай літаратуры для гэтай працы, таму ён просіць Інголі выклікаць яго ў Рым для працы ў бібліятэках, або выслаць яму неабходную літаратуру. Скончыў ліст Крыжаніч просьбай даслаць адказ у Варшаву сакратару польскага караля Людовіку Фантоні для перадачы яму. Справа ў тым, што ў Гародне не апынулася патрэбных Крыжанічу кніг, і ён памкнуўся ехаць у Варшаву і тамака, да адказу з Рыму, пачаць складаць сваё аспрэчанне.
У 1856 году, знаходзячыся ў Вене, Крыжаніч сустрэўся з маскоўскім пасланцам Якавам Ліхаровым, які прыехаў, каб набраць чужынцаў для службы рускаму цару. Крыжаніч вырашыў выкарыстаць гэты выпадак і паступіў на службу. Прыбыўшы ў Маскву ў верасні 1659 г., Крыжаніч адразу прапанаваў свае паслугі Аляксею Міхайлавічу: быць маскоўскім і ўсеславянскім публіцыстам, царскім бібліятэкарам, напісаць праўдзівую гісторыю Маскоўскага царства і ўсяго народа славянскага ў званні царскага "гісторыка-летапісца". Але яго пакінулі толькі для працы над славянскай граматыкай і лексіконам: бо ён і ехаў у Маскву з думкай рэалізаваць ідэю лінгвістычнага і літаратурнага аб'яднання славян. Крыжаніч і сам прызнаваўся, што яму са сваёй думкай аб усеславянскай мове, акрамя Масквы, і няма куды было дзявацца, бо з дзяцінства ён усё сваё сэрца аддаў на справу выпраўлення "нашай скажонай, дакладней, загінулай мовы, на ўпрыгожванне свайго і ўсенароднага розуму". У адным з сачыненняў ён піша: "Мяне завуць вандроўцам, валацугам; гэта няпраўда: я прыйшоў да цара майго племя, прыйшоў да свайго народа, у сваю айчыну, у краіну, дзе адзіна мае працы могуць мець ужыванне і прынесці карысць, дзе могуць мець кошт і збыт мае тавары – разумею слоўнікі, граматыку, пераклады".
Для рэалізацыі сваіх ідэй, ужо 27 верасня 1659 г. Крыжаніч падаў прашэнне ў Пасольскі загад. У гістарыяграфіі за гэтым прашэннем замацавалася назва "Сербскі ліст". Асобную частку ліста складае "Аб граматыцы і лексіконе". У ёй, Крыжаніч піша, што славянскай мове патрэбна граматыка, тым больш што ў шматлікіх кнігах маецца маса памылак ("поблудок") граматычных, і, калі "вашему царскому величеству будет угодно, хощу сим угодити, издати грамматику и лексикон, которые будут велми поряднийша, справчина и совершеннейша".
Але, не дагадзіўшы праваслаўнаму асяроддзю Аляксея Міхайлавіча, 8 верасня 1661 г. Крыжаніч быў сасланы ў Сібір, у Табольск. Аднак, ідэю аб'яднання славян ён не пакінуў. У Табольску ён пачынае пісаць "усеславянскую гісторыю". Акрамя таго было напісана некалькі публіцыстычных трактатаў, найболей буйным з якіх з'яўляюцца "Разговоры об владетельстве". Усе гэтыя працы былі напісаныя Крыжанічам на штучна ім створанай "усеславянскай мове" ("всесловенском языке").
Граматыка і асноўныя прынцыпы "усеславянскай мовы" канчаткова Крыжанічам былі аформленыя ў 1662 – 1665 гг. Аснову "усеславянскай" склалі тры мовы: царкоўнаславянская, гутарковая руская і літаратурная харвацкая. Руская мова была абрана Крыжанічам таму, што "у Балгараў няма чаго і шукаць: так тамака выгублен мова, што ледзь ёй след застаецца. У ляхаў палова мовы ад іншых розных моў. У чэшскіх кнігах змяшчаецца мова ляшская: ды ліха і ў ёй не мала папсаваны. А сербы і харваты да таго выгубілі сваю дзедаўскую (спадчынную) гутарку, што, акрамя хатняй справы, ні аб якой іншай не могуць скласці прыдатнага аповяду. Першая прамова ў іх руская (гэта значыць стара-славянская), іншая вугорская, трэцяя нямецкая, чацвёртая турэцкая, пятая грэцкая, або італьянская, або албанская. На Русі, праўда, мова і граматычныя правіла некалькі ссунуты са свайго месца (параўнальна з коранем і першаўзорам): але ўсё ж такі слоў прыдатных і нашай мове ўласцівых шмат больш у рускіх, чым у харвацкіх або дзе бы то ні было ў іншым боку. А гэта у сувязі з тым, што дзяржаўная пісьменнасць і ўсякія народныя справы на Русі адпраўляюцца мовай роднай. А дзе дзяржаўная справа і народнае заканадаўства ўладкована ў сваёй уласнай мове: тамака мова звычайна бывае багацей і з дня ў дзень робіцца ўсё зграбней".
Харвацкі жа быў выбаны у сувязі з тым, што апошні, вядомы яму з дзяцінства з народнага фальклору, больш іншых моў захаваўся ў сваім чыстым выглядзе, не меў, як іншыя славянскія мовы (у тым ліку і "руская"), вялікай колькасці замежных слоў. Аднак неабходна ўлічваць, што Крыжаніч меў на ўвазе не ўсю харвацкую, а менавіта то яе прыслоўе, якое існавала ў яго роднай зямлі. Прычыну такога становішча харвацкага прыслоўя земляў Біхча Крыжаніч бачыў у замкнёнасці гэтых земляў: "стремистые” горы і “несплавные” рэкі, няма тамака ніякага праезду, ні гандлю, і чужародных людзей мала прыходзіць, якія скажалі бы мову".
Але, не абмежаваўся Крыжаніч аб'яднаннем трох моў. Увёў ва "усеславянскую" мову і шэраг слоў украінскіх, беларускіх і польскіх. Акрамя таго, значнае месца ў створаным ім слоўніку мовы займалі словы, складзеныя або выдуманыя ім самім. Такім, напрыклад, з'яўляецца слова "чужебесие" – пад ім Крыжаніч разумеў залішні давер да чужаземцаў. Гэтак жа выразныя словы "гостогонство" ("ганенне на купцоў", "госцяў"), "муждроборцы", "людодерство" і інш. Крыжаніч разлічваў, што вынайдзеная ім усеславянская мова будзе зразумела ўсім славянам "се есть от самих русинов, и от словинцев, и от ляхов, и от чехов даби от всих било вразумлено". Усеславянскай мове Крыжаніч прысвяціў вялікую працу, названую ім "Грамматично изказание об русскому jезику".
У лексічную аснову сваёй усеславянскай мовы Крыжаніч кладзе лексіку рускай. Аднак, спачатку, ён прапаноўвае правесці рэформу гэтай мовы. Ідэі такой рэформы былі выказаны ім у лінгвістычнай працы "Объяснение выводно о письме словенском", напісаным яшчэ ў Маскве.
У гэтай працы Крыжаніч дае адзнаку тэм зменам рускай мовы, якія былі занесеныя беларусамі з польскай мовы, грэкамі-перакладчыкамі з сваёй жа пісьмовай і вусновай мовы, а гэтак жа што занеслі ў яго рускія пісцы з свайго “домышления”. Ужо тады Крыжаніч падняў праблему аб чужым, неродным паходжанні цвёрдага знака (ъ). У сваім сачыненні ён ужывае гэтую літару "у рэдкіх і толькі патрэбных месцах". Крыжаніч разбівае гукі рускай мовы на галосныя ("гласницы") і зычныя ("негласницы"). Ён супастаўляе напісанне літар у польскім, беларускім і рускім мовах. Крыжаніч прапаноўвае ачысціць рускую мову ад грэцызмаў і паланізмаў, замяніць для зручнасці пры навучанні чытанню складаныя славянскія назовы літар (аз, букі, ведзі, глагол, дабро і інш.) аднаскладовымі. Такім чынам, Крыжаніч напісаў першую граматычную працу па рускай мове, створаную на ўзроўні еўрапейскай навукі таго часу. Яна не страціла свайго гісторыка-лінгвістычнага значэння і па гэтай дзень.
Да лета 1665 г. "Граматично изказание" было ў асноўным скончана. Крыжаніч прыняўся за чыставую яе перапіску. Праца гэтая была нудная, стомная. Звычайна Крыжаніч адкладаў яе на другую палову дня, а ранішнія гадзіны ён аддаваў больш складанай і адказнай працы над "Палітыкай", адначасова збіраючы матэрыялы па гісторыі Сібіры. У пачатку "белавога" варыянту "Граматично изказание" Крыжаніч змяшчае "Предговорие ", а ў канцы прадмовы Крыжаніч піша "Писано в Сибире лета 7175 (1666) октобра в 7 день". Праца была скончаная, і Крыжаніч, скарыстаўшыся тым, што табольскі пратапоп быў пасланы архібіскупам у Маскву, аддаў яму сваю граматыку і папрасіў перадаць яе дзяку Загада таемных спраў Дз.М. Башмакову. Крыжаніч да таго часу ўжо зразумеў, што ўсё, пасыланае ім ў Сібірскі загад, так там і абсоўваецца, не пападаючы да цара. Таму ён вырашыў дзейнічаць праз Загад таемных спраў, непасрэдна кіраваны царом і яму падпарадкоўвальны.
Толькі адзін гэты твор дае нам права лічыць Крыжаніча родапачынальнікам параўнальнага славянскага мовазнаўства. Гэта – першая ў Еўропе праца па параўнальнай славянскай граматыцы.
Пасля смерці Аляксея Міхайлавіча, Крыжаніча выклікалі ў Маскву, куды ён вярнуўся 25 траўня 1676 г. У гэтым жа годзе ён пазнаёміўся з дацкім амбасадарам Фрыдрыхам фон Габелем. Ён піша прашэнне выехаць у Еўропу разам з фон Гебелем. У лютым 1677 г. Крыжаніч атрымаў ад Фёдара Аляксеевіча дазвол пакінуць Расею, і 9 кастрычніка 1677 г. ён пакідае Маскву.
Каб паправіць сапсаванае ў Сібіры здароўе Крыжаніч у 1678 г. прыязджае ў Друю, лечыцца ў лякарні дамініканскага ордэна. Да вясны 1678 г. Крыжаніч трапіў у Вільню. Пасля ён напісаў яшчэ шэраг трактатаў на розныя тэмы, у прыватнасці, на лацінскай мове гісторыю Сібіры.
25 кастрычніка Крыжаніч прыбыў у Варшаву. Але толькі навуковая праца не магла задаволіць бурную натуру Крыжаніча. Ён прымыкае да барацьбы балканскіх народаў за вызваленне ад няволі Асманскай імперыі. 12 верасня 1683 г. Юрый Крыжаніч загінуў падчас аблогі Вены турэцкімі войскамі.
Дзейнасць Крыжаніча - яркі ўзор адзінства і ўзаемаўплыва братэрскіх славянскіх культур. Ён усё сваё жыццё змагаўся за адзінства славянскіх народаў, за іх збліжэнне – і ў дзяржаўным, і ў грамадскім, і ў культурным, і ў рэлігійным жыцці. Ён быў адным з першых прыхільнікаў шырокіх міжнародных культурных і палітычных зносін.
ІДЭЯ СТВАРЭННЯ АГУЛЬНАЙ СЛАВЯНСКАЙ МОВЫ
Ў ПУБЛІЦЫСТЫЦЫ ЮРЫЯ КРЫЖАНІЧА
Гістарычны факультэт Беларускага дзяржаўнага універсітэта, Мінск
У XVII стагоддзі становішча славянскіх народаў было вельмі цяжкім. Балгарыя, Сербія і Харватыя енчылі пад турэцкай няволяй, Чэхія і Славакія былі пераўтвораныя ў правінцыю Габсбургскай імперыі, Польшча і беларускія землі, знаходзячыся ў складзе Рэчы Паспалітай, іспытвалі ўнутраныя і знешнія праблемы. Даць жа адпор захопнікам мяшала раздробненасць і міжусобіца.
Юры Крыжаніч – выдатны славянскі асветнік, багаслоў, філосаф, гісторык і эканаміст. Ён – чалавек які на шматлікія дзесяцігоддзі апярэдзіў ідэі і прынцыпы сваіх сучаснікаў. З'яўляючыся каталіком, чалавекам, выгадаваным для рэалізацыі царкоўнай уніі, ён закахаўся ў Расею, жадаў уз'яднання ўсяго славянскага міру не вакол якога-небудзь каталіцкага цэнтру, а вакол праваслаўнай Масквы. Безумоўна, яго ідэі адносна гісторыі славянства былі не дакладныя, але неабходна памятаць, што ён – чалавек ХVII стагоддзя, і не то каб казаць і прапагандаваць іх, а нават думаць аб аб’яднанні славянскіх народаў было нерэальна!
Нарадзіўся Ю. Крыжаніч у 1617 году. Сваю радзіму ён сам пазначаў харвацкімі землямі, а менавіта акругай горада Біхча. З ранняга дзяцінства Юрый выявіў моцную цягу да ведаў. Але да таго часу старажытны род Крыжанічаў (Крыжанічы-Няблюшскія) збяднеў, і грошай на адукацыю ў яго не было. Адзінай крыніцай бясплатных ведаў была Загрэбская семінарыя, якая рыхтавала святароў-уніятаў. Так Крыжаніч атрымаў пачатковую духоўную адукацыю.
Прыехаўшы ў 1638 г. у Вену, ён вывучыў нямецкую мову і латынь (вугорскі і турэцкі Крыжаніч ведаў з дзяцінства). У 1640 – наведаў Рым, дзе асвоіў італьянскую і старажытнагрэцкую. 11 марта 1641 г. Папа Урбан VIII зацвердзіў рашэнне Кангрэгацыі аб прыёме Крыжаніча ў грэцкі калегію Св. Апанаса, якая, для распаўсюджвання веры (de propaganda fide), рыхтавала адмысловых майстроў-місіянераў для звароту схізматыкаў праваслаўнага Ўсходу. Крыжаніч, як славянін, прызначаўся для Масковіі. Яго і самога цягнула ў гэтую далёкую краіну: ён збіраў аб ёй звесткі, уяўляў Кангрэгацыі мудрагелістыя планы яе звароту. Але ў яго была свая затоеная думка: місіянерскі запал служыў беднаму студэнту-славяніну толькі сродкам заручыцца матэрыяльнай падтрымкай з боку Кангрэгацыі. Рана пачаў ён думаць і глыбока смуткаваць аб бядотным становішчы пабітага і заняволенага славянства, і трэба аддаць гонар палітычнай кемлівасці Крыжаніча: ён адгадаў дакладны шлях да аб'яднання славян. Каб людзям сысціся сябар з сябрам, ім трэба разумець адзін аднаго, а ў гэтым мяшае славянам іх разнамоўе. І вось Крыжаніч яшчэ ў лацінскай школе імкнецца не забыцца родную мову славянскую, старанна вывучае яе, каб дасягнуць у ёй красамоўства, спрабуе так перапрацаваць яе, каб была зразумела ўсім славянам. Для гэтага задумвае і піша граматыкі, слоўнікі і філалагічныя трактаты.
У гэты час Крыжаніч быў прысвечаны ў сан Загрэбскага каноніка, а у 1642 г. атрымаў званне доктара багаслоўя.
Яго місіянерская дзейнасць на "Усходзе" пачалася ў 1647 г. са Смаленска, які ў гэты час знаходзіўся ў складзе Рэчы Паспалітай. У Смаленску ён вывучыў кірыліцу і глаголіцу, працаваў над граматыкай харвацкай і царкоўнаславянскай моў. Упершыню наведаў Маскву, але не атрымаўшы дазволы ад Кангрэгацыі застацца ў гэтым горадзе для вядзення рэлігійнай прапаганды, ізноў вярнуўся ў Смаленск.
Па запрашэнні гарадзенскага мітрапаліта Крыжаніч быў і ў Гародні. Знаходзячыся ў гэтым горадзе, 1 чэрвеня 1648 г. Крыжаніч напісаў вялікі ліст сакратару прапаганды веры Кангрэгацыі Францыску Інголі. У лісце Крыжаніч паведаміў аб сваім жаданні напісаць аспрэчанне на вывезеную ім з Масквы "Кірылаву кнігу" і выдаць яе на рускай мове. Але, у яго не знайшлося дастатковай літаратуры для гэтай працы, таму ён просіць Інголі выклікаць яго ў Рым для працы ў бібліятэках, або выслаць яму неабходную літаратуру. Скончыў ліст Крыжаніч просьбай даслаць адказ у Варшаву сакратару польскага караля Людовіку Фантоні для перадачы яму. Справа ў тым, што ў Гародне не апынулася патрэбных Крыжанічу кніг, і ён памкнуўся ехаць у Варшаву і тамака, да адказу з Рыму, пачаць складаць сваё аспрэчанне.
У 1856 году, знаходзячыся ў Вене, Крыжаніч сустрэўся з маскоўскім пасланцам Якавам Ліхаровым, які прыехаў, каб набраць чужынцаў для службы рускаму цару. Крыжаніч вырашыў выкарыстаць гэты выпадак і паступіў на службу. Прыбыўшы ў Маскву ў верасні 1659 г., Крыжаніч адразу прапанаваў свае паслугі Аляксею Міхайлавічу: быць маскоўскім і ўсеславянскім публіцыстам, царскім бібліятэкарам, напісаць праўдзівую гісторыю Маскоўскага царства і ўсяго народа славянскага ў званні царскага "гісторыка-летапісца". Але яго пакінулі толькі для працы над славянскай граматыкай і лексіконам: бо ён і ехаў у Маскву з думкай рэалізаваць ідэю лінгвістычнага і літаратурнага аб'яднання славян. Крыжаніч і сам прызнаваўся, што яму са сваёй думкай аб усеславянскай мове, акрамя Масквы, і няма куды было дзявацца, бо з дзяцінства ён усё сваё сэрца аддаў на справу выпраўлення "нашай скажонай, дакладней, загінулай мовы, на ўпрыгожванне свайго і ўсенароднага розуму". У адным з сачыненняў ён піша: "Мяне завуць вандроўцам, валацугам; гэта няпраўда: я прыйшоў да цара майго племя, прыйшоў да свайго народа, у сваю айчыну, у краіну, дзе адзіна мае працы могуць мець ужыванне і прынесці карысць, дзе могуць мець кошт і збыт мае тавары – разумею слоўнікі, граматыку, пераклады".
Для рэалізацыі сваіх ідэй, ужо 27 верасня 1659 г. Крыжаніч падаў прашэнне ў Пасольскі загад. У гістарыяграфіі за гэтым прашэннем замацавалася назва "Сербскі ліст". Асобную частку ліста складае "Аб граматыцы і лексіконе". У ёй, Крыжаніч піша, што славянскай мове патрэбна граматыка, тым больш што ў шматлікіх кнігах маецца маса памылак ("поблудок") граматычных, і, калі "вашему царскому величеству будет угодно, хощу сим угодити, издати грамматику и лексикон, которые будут велми поряднийша, справчина и совершеннейша".
Але, не дагадзіўшы праваслаўнаму асяроддзю Аляксея Міхайлавіча, 8 верасня 1661 г. Крыжаніч быў сасланы ў Сібір, у Табольск. Аднак, ідэю аб'яднання славян ён не пакінуў. У Табольску ён пачынае пісаць "усеславянскую гісторыю". Акрамя таго было напісана некалькі публіцыстычных трактатаў, найболей буйным з якіх з'яўляюцца "Разговоры об владетельстве". Усе гэтыя працы былі напісаныя Крыжанічам на штучна ім створанай "усеславянскай мове" ("всесловенском языке").
Граматыка і асноўныя прынцыпы "усеславянскай мовы" канчаткова Крыжанічам былі аформленыя ў 1662 – 1665 гг. Аснову "усеславянскай" склалі тры мовы: царкоўнаславянская, гутарковая руская і літаратурная харвацкая. Руская мова была абрана Крыжанічам таму, што "у Балгараў няма чаго і шукаць: так тамака выгублен мова, што ледзь ёй след застаецца. У ляхаў палова мовы ад іншых розных моў. У чэшскіх кнігах змяшчаецца мова ляшская: ды ліха і ў ёй не мала папсаваны. А сербы і харваты да таго выгубілі сваю дзедаўскую (спадчынную) гутарку, што, акрамя хатняй справы, ні аб якой іншай не могуць скласці прыдатнага аповяду. Першая прамова ў іх руская (гэта значыць стара-славянская), іншая вугорская, трэцяя нямецкая, чацвёртая турэцкая, пятая грэцкая, або італьянская, або албанская. На Русі, праўда, мова і граматычныя правіла некалькі ссунуты са свайго месца (параўнальна з коранем і першаўзорам): але ўсё ж такі слоў прыдатных і нашай мове ўласцівых шмат больш у рускіх, чым у харвацкіх або дзе бы то ні было ў іншым боку. А гэта у сувязі з тым, што дзяржаўная пісьменнасць і ўсякія народныя справы на Русі адпраўляюцца мовай роднай. А дзе дзяржаўная справа і народнае заканадаўства ўладкована ў сваёй уласнай мове: тамака мова звычайна бывае багацей і з дня ў дзень робіцца ўсё зграбней".
Харвацкі жа быў выбаны у сувязі з тым, што апошні, вядомы яму з дзяцінства з народнага фальклору, больш іншых моў захаваўся ў сваім чыстым выглядзе, не меў, як іншыя славянскія мовы (у тым ліку і "руская"), вялікай колькасці замежных слоў. Аднак неабходна ўлічваць, што Крыжаніч меў на ўвазе не ўсю харвацкую, а менавіта то яе прыслоўе, якое існавала ў яго роднай зямлі. Прычыну такога становішча харвацкага прыслоўя земляў Біхча Крыжаніч бачыў у замкнёнасці гэтых земляў: "стремистые” горы і “несплавные” рэкі, няма тамака ніякага праезду, ні гандлю, і чужародных людзей мала прыходзіць, якія скажалі бы мову".
Але, не абмежаваўся Крыжаніч аб'яднаннем трох моў. Увёў ва "усеславянскую" мову і шэраг слоў украінскіх, беларускіх і польскіх. Акрамя таго, значнае месца ў створаным ім слоўніку мовы займалі словы, складзеныя або выдуманыя ім самім. Такім, напрыклад, з'яўляецца слова "чужебесие" – пад ім Крыжаніч разумеў залішні давер да чужаземцаў. Гэтак жа выразныя словы "гостогонство" ("ганенне на купцоў", "госцяў"), "муждроборцы", "людодерство" і інш. Крыжаніч разлічваў, што вынайдзеная ім усеславянская мова будзе зразумела ўсім славянам "се есть от самих русинов, и от словинцев, и от ляхов, и от чехов даби от всих било вразумлено". Усеславянскай мове Крыжаніч прысвяціў вялікую працу, названую ім "Грамматично изказание об русскому jезику".
У лексічную аснову сваёй усеславянскай мовы Крыжаніч кладзе лексіку рускай. Аднак, спачатку, ён прапаноўвае правесці рэформу гэтай мовы. Ідэі такой рэформы былі выказаны ім у лінгвістычнай працы "Объяснение выводно о письме словенском", напісаным яшчэ ў Маскве.
У гэтай працы Крыжаніч дае адзнаку тэм зменам рускай мовы, якія былі занесеныя беларусамі з польскай мовы, грэкамі-перакладчыкамі з сваёй жа пісьмовай і вусновай мовы, а гэтак жа што занеслі ў яго рускія пісцы з свайго “домышления”. Ужо тады Крыжаніч падняў праблему аб чужым, неродным паходжанні цвёрдага знака (ъ). У сваім сачыненні ён ужывае гэтую літару "у рэдкіх і толькі патрэбных месцах". Крыжаніч разбівае гукі рускай мовы на галосныя ("гласницы") і зычныя ("негласницы"). Ён супастаўляе напісанне літар у польскім, беларускім і рускім мовах. Крыжаніч прапаноўвае ачысціць рускую мову ад грэцызмаў і паланізмаў, замяніць для зручнасці пры навучанні чытанню складаныя славянскія назовы літар (аз, букі, ведзі, глагол, дабро і інш.) аднаскладовымі. Такім чынам, Крыжаніч напісаў першую граматычную працу па рускай мове, створаную на ўзроўні еўрапейскай навукі таго часу. Яна не страціла свайго гісторыка-лінгвістычнага значэння і па гэтай дзень.
Да лета 1665 г. "Граматично изказание" было ў асноўным скончана. Крыжаніч прыняўся за чыставую яе перапіску. Праца гэтая была нудная, стомная. Звычайна Крыжаніч адкладаў яе на другую палову дня, а ранішнія гадзіны ён аддаваў больш складанай і адказнай працы над "Палітыкай", адначасова збіраючы матэрыялы па гісторыі Сібіры. У пачатку "белавога" варыянту "Граматично изказание" Крыжаніч змяшчае "Предговорие ", а ў канцы прадмовы Крыжаніч піша "Писано в Сибире лета 7175 (1666) октобра в 7 день". Праца была скончаная, і Крыжаніч, скарыстаўшыся тым, што табольскі пратапоп быў пасланы архібіскупам у Маскву, аддаў яму сваю граматыку і папрасіў перадаць яе дзяку Загада таемных спраў Дз.М. Башмакову. Крыжаніч да таго часу ўжо зразумеў, што ўсё, пасыланае ім ў Сібірскі загад, так там і абсоўваецца, не пападаючы да цара. Таму ён вырашыў дзейнічаць праз Загад таемных спраў, непасрэдна кіраваны царом і яму падпарадкоўвальны.
Толькі адзін гэты твор дае нам права лічыць Крыжаніча родапачынальнікам параўнальнага славянскага мовазнаўства. Гэта – першая ў Еўропе праца па параўнальнай славянскай граматыцы.
Пасля смерці Аляксея Міхайлавіча, Крыжаніча выклікалі ў Маскву, куды ён вярнуўся 25 траўня 1676 г. У гэтым жа годзе ён пазнаёміўся з дацкім амбасадарам Фрыдрыхам фон Габелем. Ён піша прашэнне выехаць у Еўропу разам з фон Гебелем. У лютым 1677 г. Крыжаніч атрымаў ад Фёдара Аляксеевіча дазвол пакінуць Расею, і 9 кастрычніка 1677 г. ён пакідае Маскву.
Каб паправіць сапсаванае ў Сібіры здароўе Крыжаніч у 1678 г. прыязджае ў Друю, лечыцца ў лякарні дамініканскага ордэна. Да вясны 1678 г. Крыжаніч трапіў у Вільню. Пасля ён напісаў яшчэ шэраг трактатаў на розныя тэмы, у прыватнасці, на лацінскай мове гісторыю Сібіры.
25 кастрычніка Крыжаніч прыбыў у Варшаву. Але толькі навуковая праца не магла задаволіць бурную натуру Крыжаніча. Ён прымыкае да барацьбы балканскіх народаў за вызваленне ад няволі Асманскай імперыі. 12 верасня 1683 г. Юрый Крыжаніч загінуў падчас аблогі Вены турэцкімі войскамі.
Дзейнасць Крыжаніча - яркі ўзор адзінства і ўзаемаўплыва братэрскіх славянскіх культур. Ён усё сваё жыццё змагаўся за адзінства славянскіх народаў, за іх збліжэнне – і ў дзяржаўным, і ў грамадскім, і ў культурным, і ў рэлігійным жыцці. Ён быў адным з першых прыхільнікаў шырокіх міжнародных культурных і палітычных зносін.
Опубликовано 31 января 2011 года
Новые статьи на library.by:
ИСТОРИЯ:
Комментируем публикацию: ІДЭЯ СТВАРЭННЯ АГУЛЬНАЙ СЛАВЯНСКАЙ МОВЫ Ў ПУБЛІЦЫСТЫЦЫ ЮРЫЯ КРЫЖАНІЧА
подняться наверх ↑
ССЫЛКИ ДЛЯ СПИСКА ЛИТЕРАТУРЫ
По стандарту ВАК Республики Беларусь
Стандарт используется в белорусских учебных заведениях различного типа.
По ГОСТу Российской Федерации
Для образовательных и научно-исследовательских учреждений РФ
Прямой URL на данную страницу для блога или сайта
Предполагаемый источник
Полностью готовые для научного цитирования ссылки. Вставьте их в статью, исследование, реферат, курсой или дипломный проект, чтобы сослаться на данную публикацию №1296424881 в базе LIBRARY.BY.
подняться наверх ↑
ПАРТНЁРЫ БИБЛИОТЕКИ рекомендуем!
подняться наверх ↑
ОБРАТНО В РУБРИКУ?
Уважаемый читатель! Подписывайтесь на LIBRARY.BY в VKновости, VKтрансляция и Одноклассниках, чтобы быстро узнавать о событиях онлайн библиотеки.
Добавить статью
Обнародовать свои произведения
Редактировать работы
Для действующих авторов
Зарегистрироваться
Доступ к модулю публикаций