публикация №1096215635, версия для печати

ХАМ


Дата публикации: 26 сентября 2004
Публикатор: maskaev (номер депонирования: BY-1096215635)
Рубрика: БЕЛОРУССКАЯ ПРОЗА ОЖЕШКО ЭЛИЗА


ОЖЕШКО ЭЛИЗА

І

Было яму за сорак. Аб гэтым сведчылі маршчыны, што тонкімі лініямі праразалі яго высокі лоб, які здаваўся яшчэ вышэйшым ад таго, што цёмныя, прыцярушаныя на скронях сівізной валасы ўжо значна парадзелі. Аднак, нягледзячы на гэтыя маршчыны і першую сівізну, выглядаў ён бадзёрым і дужым. Ён быў рыбак і цэлыя дні, а часам і частку ночы праводзіў на рацэ. Сонца, вятры і вільготны подых ракі цёмным і здаровым загарам пакрылі яго прадаўгаваты, худы твар, асветлены крыху нерухомым і паважным позіркам блакітных вачэй. Павага гэта і роздум адчуваліся ў рухах яго высокай, зграбнай і дужай постаці.

Калі было яму гадоў васемнаццаць, бацька ажаніў яго з дзяўчынай з суседняй вёскі, бо ў хаце патрэбна была гаспадыня. З гэтай сваёй лагоднай і працавітай, праўда, дурнаватай і непрыгожай жонкай жыў ён спакойна, але нядоўга, бо праз некалькі гадоў яна памерла, не пакінуўшы яму дзетак. Неўзабаве памёр і яго стары бацька, а калі адзіную сваю сястру, маладзейшую за яго на дванаццаць гадоў, ён выдаў замуж, дык застаўся зусім адзін у сваёй хаце, якая стаяла ў канцы невялікай вёскі ля сасновага бору на высокім беразе Нёмана. Не было ў яго ні валоў, ні коней, ды і зямлі амаль не было, а таму і памочнікаў для сваёй гаспадаркі ён не шукаў. Бацька яго ад даўняга памешчыка, былога гаспадара іх вёскі, атрымаў некалі гэтую хату і ладны кавалак агарода, але сям'я жыла пераважна з ткацтва, якое пэўны час было распаўсюджана ў гэтай вёсцы і прыносіла сялянам сякі-такі прыбытак.

Але сын з ткацкімі кроснамі, з нізкай столлю і цёмнымі сценамі хаты зжыцца ніяк не мог. Яго вабіў неаглядны шлях ракі, яе блакітная цішыня ў пагодлівы час і напеўны шум у час непагадзі, ружовы ўсход сонца пад ёю і фарбы захаду, што адбіваліся ў вадзе. Ён любіў чыстае паветра, хоць бы нават спякотнае або марознае, адкрытае неба, хоць бы нават пахмурнае і сумнае. У дзяцінстве ён стругаў чаўны, рабіў вуды, а калі падрос, стаў рыбаком. Даўней, вяртаючыся з ракі, ён заставаў у хаце бацьку, жонку, сястру, часам суседзяў або кумоў; зрэдку і ў карчму заходзіў, хоць у гарэлцы ніякага смаку не бачыў, а ў танцах і гутарках удзелу амаль не прымаў. Цяпер ужо некалькі гадоў хата яго была зусім пустая. Вярнуўшыся з ракі, ён сам даіў карову, якую агульны вясковы пастух прыганяў з пашы, сам сабе гатаваў вячэру і, самотна пад'еўшы, клаўся спаць, каб заўтра зноў, меншым ці большым чоўнам, плысці насустрач світанку або ўцякаючаму на захад начному змроку. У карчму ніколі цяпер не заглядваў і з людзьмі наогул вадзіўся рэдка, апрача сястры і швагра, у якіх зімой, калі рака замярзала, моўчкі сядзеў пад сцяной. Нельга сказаць, каб ён не любіў людзей, бо не толькі нікому зла не рабіў і сваркі ні з кім не заводзіў, але, наадварот, таму-сяму па гаспадарцы дапамагаў, дробную рыбу прыносіў, а кожнаму, хто да яго звяртаўся, адказваў ветліва і ахвотна. Але ён не шукаў людзей, хутчэй нават унікаў іх, нібы ў доўгіх вандроўках па рацэ прызвычаіўся да маўчання. А калі гаварыў з людзьмі, голас яго гучаў глуха і словы паволі сыходзілі з яго вуснаў, якія ўсміхаліся вельмі рэдка. Аднак і сумным яго назваць было нельга, наадварот, здаваўся ён чалавекам спакойным і ўсім задаволеным. Толькі сур'ёзны позірк і павольныя рухі яго сведчылі аб тым, што чалавек гэты заўсёды заняты сваімі думкамі. Аб чым жа ён думаў? Гэтага ён не расказваў нікому. Аднак ці імчаўся ён з хуткасцю маланкі па люстры спакойнай ракі, ці павольна калыхаўся на яе хвалях паміж двума ўваткнутымі ў дно ракі шастамі, ці заглядаўся на золак, на аблокі, на вясёлку, на навальніцу або сонечны дыск, які апускаўся за лес, ён заўсёды аб нечым думаў. Круг яго думак быў, напэўна, даволі абмежаваны, але, відаць, глыбокі, бо чалавек гэты, здавалася, цалкам патанаў у ім і адчуваў сябе тады найлепш.

У вёсцы яго лічылі дзіваком, але сумленным і спакойным чалавекам. Калі ён замалада аўдавеў, яму раілі ажаніцца нанова, сваталі дзяўчат. Але, зірнуўшы раз-другі на дзяўчыну, якую яму прапаноўвалі, ён адмоўна ківаў галавой і, махнуўшы рукой, хутчэй ішоў на раку. Куме Аўдоцці, якая вельмі любіла яго і была заўзятай сваццяй, на пытанне, чаму ён не хоча жаніцца, ён, паціскаючы плячыма, адказваў:

— Навошта? Неба — мая хата, а рака — жонка. Кожны жыве па-свойму, а калі граху няма, дык усякае жыццё добрае.

І ўсміхаючыся дадаваў:

— Можа, прынесці вам, кума, печкуроў на вячэру?

І ішоў на раку.

Ніякія спакусы ні да кампаній, ні да жаніцьбы схіліць яго не маглі. Не паддаваўся ён ні ўгаворам, ні чужым уплывам, меў, відаць, моцную волю.

Месяцы праз два пасля таго, як яму ў дзень Пятра і Паўла споўнілася сорак два гады, плыў ён неяк раніцай на досвітку ў тое месца, дзе напярэдадні пакінуў шнур пад вадой з прыладай для рыбы. І раптам з берага пачуўся прарэзлівы жаночы крык:

— Езус! Марыя! Ратуйце!

Раніца толькі займалася. Над цёмным борам працягнуўся яркі шлях золку, акаймаваны золатам узыходзячага сонца, ад якога на паверхню вады, усхваляваную ранішнім ветрыкам, падалі пунсовыя водбліскі. Пачуўшы крык, рыбак азірнуўся і спачатку ўбачыў нешта блакітнае, што плыло побач з яго чоўнам, а пасля жанчыну, якая стаяла непадалёк ад берага ў вадзе і працягвала рукі ці то да гэтай рэчы, што сплывала па вадзе, ці то да яго. На фоне зялёнай гары, ля вяршыні якой у засені дрэў стаяла белая прыгожая дача, яе шчуплая і зграбная, напаўраздзетая жаноцкая постаць з жаласна працягнутымі рукамі выглядала ў ружовым святле раніцы як дасканала вытачаная статуэтка. Высока падаткнуты падол спадніцы не закрываў нават яе каленяў, а з-за расшпіленай цёмнай кофты з закасанымі рукавамі відаць былі голыя плечы, шыя і нават крыху грудзей, якім ранішні ўзыход сонца надаваў залацісты колер. Чорныя валасы бязладна развяваліся над яе прыгожай галавой і густымі, кароткімі, крутымі струменямі ападалі па плечы. Нават здалёк было відаць, як блішчаць на смуглявым твары яе чорныя прамяністыя вочы і плывуць з іх слёзы. Заўважыўшы, што рыбак павярнуўся і глядзіць у яе бок, яна закрычала:

— Злітуйцеся, чалавеча, злавіце гэтую шмату і падайце мне! Богам прашу, злавіце... Ратуйце мяне!

Вясёлая ўсмешка, якая так рэдка з'яўлялася пад цёмнымі вусамі, расцягнула вусны рыбака і ўжо не знікала з іх. Магчыма, постаць гэтай кабеты, якая нечакана ажывіла ранішні краявід, спадабалася яму, а можа, рассмяшыў яго вялікі лямант, узняты з-за такой малой рэчы. Тое, што плыло па рацэ, было малой дзіцячай сукенкай, яна, нібы блакітная птушка, калыхалася па паверхні вады, а кароткія рукавы яе трапяталі пад ветрам, нібы крылы. Рыбак толькі пару разоў мацней ударыў вяслом па вадзе, працягнуў руку і лёгка схапіў сукенку. Цела яго, натрэніраванае грэбляй, загартаванае жыццём на паветры, захавала юначую зграбнасць і гнуткасць. Здалёк жа, у сваёй шэрай кароткай світцы, высокіх ботах і шыракаполым капелюшы, ён выглядаў зусім маладым.

Усё з тою самай прыязна-жартаўлівай усмешкай ён падплыў да жанчыны, якая стаяла ў вадзе, і падаў ёй мокрую блакітную шматку. А яна, апусціўшы рукі, ужо гучна смяялася, бліскаючы белымі зубамі і ўтаропіўшыся ў яго чорнымі палаючымі вачыма. Толькі цяпер ён заўважыў, што ў празрыстай вадзе ля яе голых, пазалочаных сонцам ног ляжаў стос мокрых адзежын. Ён глядзеў на жанчыну і дзівіўся, як гэта яна магла так хутка перайсці ад плачу і ляманту да вясёлага залівістага смеху? Пры гэтым яна чамусьці брала і не брала з яго рукі сваю блакітную шматку, то нібыта не магла да яе дацягнуцца, то нібыта выпадкова выпускала яе са сваіх тонкіх загарэлых пальцаў. Яна неадрыўна глядзела на яго, а пасля раптам зазірнула яму ў самыя вочы. Сустрэўшыся з яе позіркам, рыбак сарамліва адвёў вочы. Дзіўная гэта была рэч: дзяўчына гарэзліва, з вясёлай і дзёрзкай цікаўнасцю глядзела на мужчыну, а той сарамліва адводзіў ад яе позірк. Аднак усмешка не знікала з яго вуснаў. Пазіраючы не на дзяўчыну, а на хвалі, якія ўсё больш набіралі блакіту, ён прамовіў:

— Ну, бярыце ўжо сваю шмату, мне трэба плыць. І чаго было так лямантаваць? Можна было падумаць, што з вамі здарылася Бог ведае якое няшчасце ці хто, барані божа, утапіўся.

— Ого! Чаму лямантавала! — усклікнула яна і злосна і гарэзліва адначасова. — Была б я бедная, калі б гэта шматка, барані Божа, загінула. Ужо тры дні гаспадыня не дае мне спакою з мыццём дзіцячых рэчаў. Учора ўвечары я іх памыла, а сёння ранічкай устала, каб выпаласкаць іх у рацэ. Аж тут раптам адна з іх узяла і паплыла.

Седзячы на вузкай лаве ў чаўне, ён слухаў яе хуткую, жывую гаворку, у якой словам, здавалася, было цесна і яны абганялі адно аднаго. Рыбак не глядзеў на дзяўчыну, але слухаў з цікавасцю яе высокі і крыху рэзкі голас.

— А хто вы такая?

— Я?

Яна паказала рукой на гару, дзе бялела дача.

— Я служу пакаёўкай у тых паноў, якія прыехалі сюды на лета... Узялі мяне зімой і да канца лета пабуду яшчэ ў іх... А ўвосень, як вернемся ў горад, пайду ад іх... Даўжэй як да восені не застануся...

— Чаму ж гэта? Хіба крыўдзяць ці лаяць цябе? — з усмешкай запытаў рыбак.

Яна выпрасталася, пачырванела, і вочы яе загарэліся.

— Ого! Хай бы толькі паспрабавалі! На лаянку ёсць адлаянка! Я сябе ў крыўду не дам! Я дзяўчына з добрай сям'і. Бацька мой у канцылярыі служыў. Хай толькі мяне хто-небудзь абразіць злым словам, дык я яму так адкажу, што дзесяць год будзе помніць! А пасля хай мяне судзяць... Была я і ў судах! Не спалохаюся!

Ён паглядзеў на яе са здзіўленнем, амаль з жахам, але зноў адвёў позірк, бо гарачы румянец твару дзяўчыны і бляск яе чорных вачэй нібы апёк яго жарам.

— Дык чаму ж тады вы збіраецеся ад іх ісці? — запытаў ён.

— Чаму? Ды проста так! Я нідзе доўга жыць не магу. Хай сабе будуць самыя найлепшыя гаспадары, а на адным месцы я заўсёды знуджуся і — бывайце! Шукайце тады ветру ў полі. Гэткі ўжо ў мяне характар. Аднак і я хачу ведаць, хто вы?

— Хто я такі? Цікава? Ды я чарвяк...

Ён задумліва ўсміхнуўся, а яна звонка зарагатала.

— Няма чаго смяяцца, — сказаў ён павольна. — Паміж чалавекам і чарвяком розніца малая. Чарвяка есць рыба, а чалавека зямля. Ці пан ты, ці мужык, ці кароль, ці парабак — кожнага зямля праглыне, як рыба чарвяка. Вось так!

Яна слухала яго з цікавасцю. А калі скончыў — заўважыла:

— Разумна гаворыце, але сумна. Што там думаць аб смерці, калі жыць часам так добра?!. Не заўсёды, але бывае... Ой, і добра! А чым жа вы займаецеся?

— Я рыбак.

— А дзе жывеце?

Ён назваў вёску, у якой жыў.

— Селянін? — вагаючыся, запытала яна.

Ён кіўнуў галавой.

— Вось дзіва! Колькі жыву на свеце, ніколі яшчэ так доўга не размаўляла з ніводным селянінам! А чаму ж вы гаворыце не па-мужыцку?

— А чаму ж мне не гаварыць таксама, як вы... калі я ўмею?

— Цікава, селянін, а такі ветлівы, разумны! А ведаеце, зблізку вы выглядаеце значна старэйшым, чым здалёк. Калі былі на сярэдзіне ракі, я думала, што гэта нейкі малады хлапец плыве, а цяпер бачу, што вам, мабыць, гадоў сорак будзе!

Яна дзівілася, рагатала, размахвала рукамі, то адной, то другой нагой боўтала ў вадзе, выкідаючы маленькія фантаны пырскаў, і ўсё мільгала перад ім залацістасцю свайго цела, чарнатой валасоў, бляскам вачэй, беллю зубоў.

— Але нічога, — дадала. — Хоць маеце сорак гадоў, а мужчына хоць куды!.. Прыгожы...

Гаварыла яна ўсё гэтак жа гучна, ані не бянтэжылася і не апускала вачэй. Яна нават ухапілася цёмнай гібкай рукой за нос чаўна і нібы хацела наблізіцца да яго, абы даўжэй затрымаць пры сабе. Ён таксама перастаў ужо сарамліва адводзіць ад яе вочы і глядзеў, не хаваючы захаплення. Яна зблізку выглядала таксама не такой ужо і маладой: твар яе з прыгожа акрэсленымі дробнымі рысамі ўжо трохі прывяў, колер яго быў нездаровы, вялікія вочы глыбока запалі пад ілбом, над якім ніткі чорных валасоў крыжаваліся з некалькімі тонкімі, як валаскі, рыскамі маршчын. Мела, напэўна, гады трыццаць два, і, відаць, жыццё яе не было асыпана ружамі. Але, нягледзячы на гэта, была яна вельмі жвавая, імклівая, нагадвала сабой яркі прамень, і ў вачах яе, у рухах, усмешках і нават нездаровым колеры твару было нешта такое, што вабіла, цягнула да сябе. Асабліва здзіўляла ў ёй спалучэнне рыс на першы погляд вельмі супярэчлівых: нервовай напружанай сілы і хваравітай кволасці, нястрыманага вясёлага свавольства і нейкага глыбокага цярпення. Калі яна сціскала раптам свае малыя вусны і позірк яе рабіўся пануры, здавалася, што яе мучыць нейкі спазм болю ці злосці.

— І не сумна вам увесь час плаваць і лавіць рыбу? — запытала яна, абапіраючыся рукой аб нос чаўна.

— Чаму ж гэта сумна? Мне вельмі добра, — запярэчыў ён з усмешкай.

— Вазьміце калі-небудзь мяне на раку. Хоць на гадзінку-дзве! Мне ніколі не даводзілася так доўга плыць у лодцы... Каб вы ведалі, як мне тут сумна... Сумна!..

— А чаму сумна? Работы, мабыць, хапае?

— Работы хапае! У паноў нас толькі дзве — я ды кухарка, больш няма нікога: ні фурмана, ні лёкая не трымаюць. Пан стары, увесь час чытае кніжкі, а пані ад злосці, што пан стары, да ўсяго чапляецца, усё ёй нядобра, усё не так: то вельмі хутка, то вельмі марудна, то вельмі холадна, то вельмі горача... Дзяцей ажно трое, а гэткія невыносныя, барані Божа! Гасцей амаль ніколі не бывае. Цалюткі дзень круцішся, як тая вавёрка ў коле, а добрага слова ніколі не пачуеш, людскога аблічча не ўгледзіш. Каб гэтую вёску д'яблы ўзялі! У горадзе куды лепш!

Ён слухаў уважліва, пасля паважна і павольна адказаў:

— Вёску няма чаго праклінаць! Добраму чалавеку скрозь добра, а дрэннаму — дрэнна!..

Яе твар загарэўся ўласцівым ёй крывавым, хутка знікаючым румянцам.

— Выходзіць, я дрэнная?

Аж затрэслася ўся і, плюнуўшы ў ваду, сказала да сябе:

— Вось хам!

Ён не пачуў, а можа словы гэтыя яго зусім не абразілі, бо спакойна махнуў рукой:

— Адкуль жа мне ведаць, ці вы дрэнная, ці добрая? Я проста так сказаў... А калі мне па вас прыехаць?

У сціснутых вуснах яе і панурым позірку рыбак заўважыў той самы спазм болю ці злосці, які надаваў яе абліччу выраз глыбокай пакуты, і яму стала шкада яе. Апрача павагі і задуменнасці ў ясных яго вачах свяцілася часамі і глыбокае спачуванне да людзей.

— На свеце ўсе грызуць адзін аднаго, не дзіўна, што і вас нейкае ліха грызе... Хіба я ведаю якое? Калі хочаце, паважу вас крыху для весялосці па рацэ. Чаму не? Чаўна майго ад гэтага не ўбудзе! Дык калі па вас прыплыць?

— У нядзелю! Калі ласка, у нядзелю прыплывіце!.. Гаспадары мае з дзецьмі ў горад паедуць, а я адна дома буду, толькі з кухаркай... Ой які ж вы добры чалавек!.. Хай Бог вам заплоціць! Вось пагуляю! Не спадзявалася, што ў гэтай пустэчы такога мілага чалавека сустрэну.

Яе пахвальба, відаць, цешыла яго, а можа што іншае радавала, — толькі ўсміхаўся ён усё шырэй, нібы яе шумная весялосць, якая так хутка прыйшла пасля смутку і злосці, перарадзілі яго.

— У нядзелю прыплывіце... Сёння што? Серада! Ой, яшчэ чатыры дні. Ну, што ж рабіць? На што-небудзь добрае і чакаць добра. Вось пагуляем па Нёмане! А цяпер бывайце здаровы, да пабачэння, бо ногі мае ўжо зусім задубелі!

— Вада цёплая, не выдумляйце! — пажартаваў ён.

— О, не! Ногі мае закалелі, і дадому бегчы трэба, самавар ставіць, бо як прачнуцца, а на стале самавара не будзе, пачнуць крактаць, як тыя сарокі. Да пабачэння! Дзякую!

Ступні яе, як рыбы, плюхнуліся ў вадзе, у два скокі яна апынулася на пясчаным беразе і, нахіліўшыся, пачала збіраць мокрую бялізну. А ён, злёгку заграбаючы вяслом, павольна адплываў. Ён адплыў ужо даволі далёка ад берага, калі пачуў раптам за сабой вокліч:

— Пачакайце! Гэй, пачакайце!

Ён азірнуўся і спыніў човен, які загойдаўся на хвалі. Уся ў ззянні сонца, дыск якога ўжо высока яснеў над гарызонтам, стаяла яна, яшчэ больш раскалмачаная, са стосам мокрай бялізны, і крычала:

— А як ваша імя? Як завуць вас?

— Павел Кабыцкі! — адгукнуўся.

— А я Францішка Хамцуўна! — усклікнула яна і пабегла па роснай траве на гару. На сярэдзіне гары спынілася, кінула позірк на далёкі човен, і з яе бледных прывялых вуснаў бліснулі белыя зубы.

— Прыгожы хам! Хоць не такі ўжо малады, але прыгожы і нейкі мілы... мілы...

Апусціўшы галаву, яна задумалася, перабіраючы пальцамі мокрую бялізну.

У нядзелю Франка ні на хвіліну не адыходзіла ад акна кухні, з якога быў відаць Нёман. За гэтыя чатыры дні яна яшчэ больш схуднела і павекі яе пацямнелі. У прыгожых прунэлевых чаравіках, у накрухмаленай паркалёвай сукенцы і жоўтай шаўковай хусцінцы на гладка прычэсаных, але, таксама як і тады, распушчаных нядоўгіх валасах, яна сядзела нерухома ля акна, глядзела на раку, моцна сцяўшы вусны. На дачы было пуста і ціха. Старая кухарка, тупаючы па кухні, дарэмна спрабавала ўцягнуць сяброўку ў гутарку, а таму, з'еўшы абед, хусцінкай закрыла твар, каб не перашкаджалі ёй мухі, і заснула.

Франка не ела нічога. Раніцай яна выпіла шклянку чаю, а за абедам некалькі разоў паднесла лыжку да рота, пасля кінула яе на талерку ды зноў села ля акна. Відаць было, што ежа ёй сёння не лезла ў горла. З кожнай хвілінай яе ўсё больш агортвала нецярплівасць. Часамі на яе панурым абліччы бліскалі ў пагардлівай усмешцы белыя зубы.

— Можа, і зусім не прыедзе! Дурань! Хам!

Раптам яна ўскочыла з лаўкі і, усклікнуўшы: «Едзе! Далібог, едзе!», — як звар'яцелая кінулася з дома. Птушкай зляцела яна з зялёнай гары ўніз на пясчаны бераг Немана і, пачырванеўшы, замахала рукамі насустрач чаўну:

— Добры вечар! Добры вечар! А чаму так позна? Я ўжо думала, што вы ашукаеце, не стрымаеце свайго слова, не прыедзеце! Хіба гэта прыгожа, каб я вас так доўга чакала? Чаму так позна?

Відаць было, што за чалавекам, які ёй спадабаўся, за новымі ўражаннямі і забавамі жанчына гэта гатова была паляцець хоць на край свету, што адсутнасць іх магла давесці яе да вар'яцтва.

Паплылі. Спачатку Франка вельмі баялася вады, з якой ніяк яшчэ не звыклася. За кожным пакалыхваннем чаўна яна вішчала і хапала Паўла за рукі і світку. Гэта яго вельмі смяшыла. Ён ніколі не думаў, што нехта можа так баяцца вады. Пры гэтым Франка выгіналася ўсім сваім целам і ўзмахвала рукамі, нагадваючы то спалоханую кошку, то дзіця.

Павел, каб яе супакоіць, засмяяўся так гучна і сардэчна, як смяяўся, мабыць, усяго некалькі разоў у жыцці. Нарэшце Франка і сама пераканалася ў тым, што човен толькі калышацца, але і не думае абярнуцца, і, супакоіўшыся, пачала сваволіць. Вада была ціхая, блакітная, злёгку пазалочаная сонцам, якое хілілася да захаду, пакрытая мноствам дробных маршчын, што плылі адна за адной, аднастайна, без шэлесту, рассыпаючы кроплі-перлы, успыхваючы часам дробнымі агеньчыкамі. Нахіліўшыся, Франка лавіла сваёй малой загарэлай далонню гэтыя перлы і агеньчыкі, а пасля з цікаўнасцю і асалодай прыглядалася да струменяў расплаўленага крышталю, які сцякаў з яе пальцаў.

— Ой, каб нанізаць іх ды зрабіць пацеркі на шыю і завушніцы! — усклікнула Франка. — Кажуць, што з крышталю яны вельмі дарагія. А мне яны так падабаліся, так падабаліся, што вытрымаць не магла. Бывала, як толькі гаспадыня выходзіла з дому, а мяне куды-небудзь запрашалі, заўсёды іх надзявала...

— Гэта нядобра, — заўважыў Павел.

— Вось яшчэ! Я ж не ўкрала іх... Як прыйду дадому, адразу здыму, пакладу на месца, і ніхто не заўважыць, што брала...

— Чужога нельга чапаць, бог гэта забараняе. Я бы саромеўся чужую рэч узяць.

Франка гарэзліва зірнула на яго, набрала поўныя прыгаршчы вады, лінула яму ў твар і засмяялася.

— Ой, ой які строгі!

Павел ніяк не мог у прысутнасці гэтай дзяўчыны захаваць сваю звычайную паважнасць і сур'ёзнасць. Абціраючы рукавом світкі твар, ён засмяяўся зноў:

— Дзіця, дый годзе! Ой, каб вас! Мяне аж дзіва бярэ, што такія, як вы, бываюць на свеце.

Франка ў гэтую хвіліну загледзелася на шырокія, нібы разложаныя на вадзе лісці, над якімі калыхаліся белыя і жоўтыя гарлачыкі і кружылася нязлічонае мноства малых ластавак, якія адбіваліся ў вадзе.

— Ой, колькі іх тут, гэтых птушачак!

Франка нахілілася да вады, сарвала жоўтую кветку і прымацавала да сукенкі.

— Пахне! — заўважыла яна радасна і раптам, паказаўшы пальцам на раку, усклікнула:

— Ай, што там?

Быў гэта, напэўна, вялікі шчупак, а можа і сом, які на момант выскачыў з вады і адразу схаваўся пад ёю, пакідаючы на паверхні шырокія кругі.

— Ага! Ты тут? — усміхнуўся Павел, пазіраючы на кругі — Хутка скончыцца тваё панаванне. Заўтра злаўлю цябе!

Пасля ён паказаў Францы скрыню, напалову апушчаную ў ваду, у якой захоўваў дробную рыбу для прынады. У сценках скрыні былі зроблены дзіркі, праз якія наплывала вада. Другая скрыня, значна большая, для захоўвання ўловаў, прызначаных на продаж, была непадалёк ад яго хаты. Франка з цікавасцю пачала распытваць Паўла, дзе ён прадае сваю рыбу і які з яе мае заробак, а калі Павел ахвотна, са сваім звычайным спакоем расказаў ёй усё, аб чым яна хацела ведаць, яна сцяла вусны і панура пакруціла галавой.

— Добра вам жывецца, — уздыхнула яна. — Хату ўласную маеце і заробак неблагі... можаце жыць, як той пан!.. Гэта зусім не тое, што ўсё жыццё па чужых кутах ацірацца, зносіць капрызы і злосць гаспадароў... Бывае, вядома, што часам і павесялішся, і парадуешся, але гэта ўсё роўна не жыццё... Хай бы яго д'яблы ўзялі, гэткае жыццё.

— Валачашчае жыццё, паганае! — пазіраючы на Франку і спачувальна ківаючы галавой, прамовіў Павел.

Яму зрабілася шкада Франку.

— Можа, хочаце выйсці на бераг і пахадзіць па гэтым востраве? — запытаў ён.

Франка радасна ўсклікнула:

— Ой, добра, добра! Плывіце да таго вострава. Які прыгожы востраў, як цудоўна тут пахне! Што гэта так пахне? Нават галава кружыцца...

Пасярэдзіне шырокай ракі, паміж высокай гліністай сцяной з аднаго боку і цёмным борам — з другога, на пазалочаным блакіце вады ляжаў авальны пясчаны востраў, зарослы дзіваннай і белымі гваздзікамі. Вялізныя кветкі дзіванны на цвёрдых сцяблах, пакрытых калматымі лісцямі, высока ўзнімалі свае жоўтыя кветкі, а ўнізе пад імі расло такое мноства гваздзікоў, што здалёк здавалася, нібы востраў пакрыты снегам. Далёка па рацэ разліваўся салодкі, моцны лясны водар, да якога дамешваўся пах зёлак і траў, якія фіялетава-ружовым дываном слаліся ля падножжа процілеглага бору.

Франка, як ашалелая, як п'яная, бегала па востраве, зрывала гваздзікі, нюхала іх, уторквала ў валасы, з якіх даўно ссунулася на шыю жоўтая хусцінка, са звонкім смехам поўнымі жменямі кідала кветкі на Паўла. А ён, нахіліўшыся, паволі збіраў і старанна складаў іх у букет. Неаднойчы з гэтага вострава прыносіў ён такія белыя букеты і стаўляў у малым гладышку на акне сваёй хаты ці аддаваў сястры, якая прыбірала імі святыя абразы. Нацешыўшыся гваздзікамі, Франка знікла ў гушчары дзіванны. У адным месцы расло яе столькі, што Франкі зусім не было відаць, толькі мільгала сярод зялёна-жоўтага зарасніку яе светлая сукенка.

Павел перастаў ірваць гваздзікі, задумаўся аб нечым. Франка, нібы птушка, шалясцела ў гушчары, час ад часу высоўвала адтуль галаву, і пранізлівы голас яе звінеў не сціхаючы.

— Але ж і трава! Вышэй за чалавека. І што гэта за трава?

— Мядзведжае вуха1, — сказаў Павел.

Паволі на яго загарэлым твары з'явіўся румянец, нібы водбліск крывавага воблака, якое засталося на небе пасля таго, як сонца апусцілася за лес.

Франка, падкраўшыся да Паўла, раптам выбегла з гушчару дзіванны, якая закалыхалася ў паветры сваімі жоўтымі кветкамі. З расчырванелым тварам яна спынілася ля высокага сцябла дзіванны, узяла ў рукі шырокі ліст і сказала:

— Зусім як вуха малога звярка! Праўда? Такі калматы, мяккі, як аксаміт. У адной маёй пані быў сабачка, які меў такія самыя мяккія, аксамітныя вушкі!

Яна любавалася мяккай, пушыстай паверхняй ліста, пяшчотна гладзіла яго далонню, нібы ён і сапраўды быў нейкім мілым звярком. Раптам яна падскочыла да Паўла, закінула яму на плечы рукі, узняла на яго свае запалыя вільготныя вочы, якія ў змроку ззялі мягчэй, нібы прыгаслі.

— Як тут добра, прыгожа, весела, — усклікнула Франка. — Які ж вы добры чалавек, што беднай і незнаёмай дзяўчыне зрабілі столькі прыемнага. Я заўсёды вельмі ўдзячна таму, хто зробіць мне што-небудзь добрае. Такі ўжо ў мяне характар.

І раптам з гэтым павольным і паважным чалавекам сталася нешта дзіўнае. Чырвань заліла яму не толькі шчокі, але і лоб, блакітныя і заўсёды спакойныя вочы пацямнелі, успыхнулі нейкім панурым бляскам. Ён абхапіў дужай рукой тонкі стан Франкі, прыціснуў да сябе, схіліўся над ёю і наблізіў свае вусны да вуснаў дзяўчыны, але яна спрытна выслізнула з яго абдымкаў і, адскочыўшы, зноў спынілася каля дзіванны. Прыкрыўшы далонню вочы, яна са смехам усклікнула:

— Бач, які! Здаецца, добры, ветлівы, а такі самы, як усе. У чаўне павазіў і адразу платы хоча!

Словы гэтыя, відаць, балюча ўкалолі Паўла, бо ён адразу апамятаўся, пацёр рукой скроні і прашаптаў:

— Вось табе на! Яшчэ што прыдумала!

Узяўшы яе за руку, Павел збянтэжана сказаў:

— Глупства! Хіба я думаў што благое? Барані Божа, каб я вас з такой грэшнай думкай на раку павёз. Вось так, найшло на мяне нешта. Не гневайцеся і не бойцеся. Сядайце і адпачывайце, а я тым часам човен сюды прыганю і дадому вас давязу.

Франка села на гваздзікі і абедзвюма рукамі з усёй сілы ўхапілася за крысо яго світкі.

— Я не хачу дадому! — усклікнула яна. — Які гэта дом? Пекла, а не дом! Не адыходзьце ад мяне! Калі ласка, не адыходзьце! Я бы з вамі ні на хвілінку не разлучалася! Я бы за вамі ў ваду скочыла. Сядзьце каля мяне! Сядзьце!

Ад здзіўлення і збянтэжанасці Павел нават рот разявіў, аднак, крануты яе словамі, сеў побач з ёю.

— Бліжэй, — папрасіла яна, — бліжэй сядзьце, вось так.

Франка цягнула да сябе Паўла датуль, пакуль плячо яго не дакранулася да яе пляча. Пасля яна прыціхла і пачала глядзець на раку, якая каціла паўз пясчаны бераг ля самых іх ног свае шэрыя, нібы сталёвыя, хвалі. Надыходзіў змрок, неба пабляднела, і толькі светлыя аблокі, што плылі ў вышыні, паблісквалі срэбрам у шэрай яе глыбіні.

— А вада ўсё плыве... плыве... плыве, — прашаптала летуценна Франка.

— Скажыце мне... — задуменна пачаў Павел і раптам змоўк, перабіраючы пальцамі гваздзікі.

— Што сказаць? — запытала Франка.

— Скажыце мне, хто вы такая, як жылі. Ну, што вы пра тую плату...

Ён вырваў раптам з пяску цэлую жменю кветак і з нечаканай для яго імклівасцю зашаптаў:

— Ой, каб цябе! Язык у горле калом устаў! Сорам, дый годзе!

Франка выпрасталася і жыва загаварыла:

— Калі хочаце, я ўсё вам пра сябе раскажу: хто я і якая. Калі добры чалавек просіць, чаму ж не расказаць? Чаго-чаго, а роду свайго мне саромецца няма чаго. У дзядулі майго былі два ўласныя дамы, бацька служыў у канцылярыі, яшчэ маю заможнага стрыечнага брата. Ён адвакат у адным вялікім горадзе. Ключкевіч прозвішча яго. Жонку таксама з заможнага дому ўзяў і жыве як пан. Вось з якога я роду! З-пад сарочынага хваста не выскачыла! А што служыць пайшла, дык такая ўжо няшчасная мая доля... Бацькоў мне Бог даў шэльмаў.

— Пра бацькоў грэх так казаць! — спалохана спыніў яе Павел.

— Вось яшчэ! — злосна кінула Франка. — У вас усё грэх. А ў мяне што праўда, тое праўда. Я ніколі не хлусіла. Вось паслухайце ды скажыце, праўда гэта ці не.

Яна села выгадней на сваім квяцістым сядзенні, выцягнула ногі так, што ступні яе ў прунэлевых чаравіках павіслі над самай вадой. Гаворка яе была жывая, перамяжоўвалася то смехам, то ўздыхамі і плыла няспынна, як гэта вада.

Дзед яе, ангродскі мешчанін, меў два ўласныя дамы — напэўна, маленькія, бо назвала вуліцу, на якой стаяць толькі драўляныя халупы, — і яшчэ пры жыцці аддаў сына служыць у канцылярыю. У гэтай канцылярыі бацька Франкі, відаць, займаў самую сціплую пасаду і атрымліваў маленькую зарплату. Ён часта хадзіў у дзіравых чаравіках, бо ў дадатак да ўсяго быў яшчэ п'яніца. Піць пачаў яшчэ ў маладосці, трапіў, відаць, у дрэнную кампанію, а з часам і зусім распіўся. Маці, паводле слоў Франкі, была з добрага роду Ключкевічаў, нават на фартэпіяна ўмела граць. Калі мела яшчэ фартэпіяна, дык як пачне, бывала, граць польку ці мазурку, дык на суседніх вуліцах было чутно. Прыгожая была, любіла добра апранацца і мела шмат кавалераў. У доме іх бывала вельмі весела! Калі бацькі не было, да маці прыходзілі госці, гралі, спявалі, танцавалі. Але вяртаўся бацька і, п'яны або нават цвярозы, разганяў гасцей, а маці лаяў і біў. Спачатку толькі лаяў, а пасля і біў. Францы было якіх шэсць гадоў, калі яна ўпершыню ўбачыла, як маці цалавалася з кавалерам, і восем, калі маці ўцякла ад мужа да сваякоў. Тады Франка і два старэйшыя браты пачалі жыць, як тыя вераб'і, якія задавольваюцца толькі тым, што дзе-небудзь знойдуць зерне-другое, а саграюцца, калі пад страху якую пашанцуе зашыцца. Шкадавалі іх людзі, то той, то другі накорміць, на нейкі час дасць прытулак. Хлопцам было лепш. Адзін з іх падрос і ў войска пайшоў, а другі стаў мулярам, хоць мулярства, вядома, не адпавядала яго паходжанню, але што рабіць? Беднасць. Нядоўга і пажыў ён. Бледны быў, худы, як чарвяк. Аднойчы, відаць, закруцілася ў яго галава на рыштаванні, упаў ён на брук, скалечыўся, і хоць спачатку яго быццам вылечылі, а неўзабаве ўсе ж памёр.

Пра старэйшага, салдата, даўно ніякіх чутак ужо не было. Хлопцы як хлопцы, ім лепш на свеце, але яна сапраўднае пекла пазнала і з бацькам, і з тымі дурнямі, якія ёй, дванаццацігадовай дзяўчынцы, давалі пірожныя, арэхі, каб дазваляла сябе цалаваць. Казалі, што яна прыгожая, і гэта ёй падабалася, але самі яны не падабаліся ёй. Яна вельмі баялася іх, не хацела ні тых пірожных, ні арэхаў, хавалася ад іх. Аднак хавацца было цяжка, бо яна часта выходзіла на вуліцу, то з дзецьмі гуляла, то да добрых людзей хадзіла за кавалкам хлеба або за паленцам дроў. Дамы бацька даўно ўжо прадаў і разам з маці грошы прагуляў. А маці праз некалькі гадоў зноў да мужа вярнулася, бо дзядзька Ключкевіч тады памёр, а дзеці яго параз'язджаліся па свеце. Адзін сын яго ў вялікім горадзе жыве, адвакат і багаты, такі багаты! Дык вось, маці да мужа вярнулася. Але бацька тады ўжо ў канцылярыі не служыў, спіўся да рэшты, звар'яцеў, паўгода ў шпіталі прабыў і памёр. Маці яшчэ гады тры пажыла. Рукадзеллем займалася, бялізну шыла, з гэтага і жылі. Аб кавалерах тады ўжо і не думала, па цэлых начах кашляла і плакала, Франку пры сабе трымала, чытаць і шыць вучыла, а перад самай смерцю знайшла для яе месца пакаёўкі ў адной пані і, прывёўшы яе туды, на каленях прасіла, каб тая ўзяла сірату пад сваю апеку.

— Няшчасная! — заўважыў Павел.

— Ага! — з зацятай нянавісцю ўсхліпнула Франка. — А грошы тыя, што за дамы ўзялі, разам з бацькам прагуляла, нас жа дзяцей, як тых шчанят, кінула ды да сваякоў уцякла! Што з таго, што яна пазней, перад смерцю, дрыжала нада мной, як курыца над кураняткам? Я ёй ніколі не дарую таго, што яна раней на пагібель маю рабіла! Што з таго, што яна апамяталася толькі тады, калі ад яе скура ды косці засталіся і ніхто глянуць на яе не хацеў? Ды і тады, хай бы толькі нехта пальцам ёй кіўнуў, пабегла б зноў і на мяне забылася. Ого, як бы яшчэ пабегла! Я яе ведала! Толькі таму, што бог і людзі яе пакінулі, яна за мяне ўхапілася... А раней што было? Каб гэткіх матак свет не ведаў!

— Гэта праўда! Каб гэткіх матак свет не ведаў! — горача падтрымаў Павел.

Першая яе гаспадыня была добрая, абыходзілася з ёю лагодна, навучыла яе вязаць, мыць карункі, але гаспадар пачаў да Франкі заляцацца, і, хоць спачатку яна, баючыся і саромеючыся, выкруцілася ад яго, урэшце аднак ён свайго дамогся. Падабаўся ёй вельмі. Быў гэта першы мужчына, у якога яна шалёна закахалася, першы яе палюбоўнік, бо тыя, ранейшыя, пірожныя і арэхі давалі ёй толькі за пацалункі. А калі пані, даведаўшыся пра ўсё, адправіла яе з дому, ён даў ёй пяцьдзесят рублёў, якія яна за месяц пражыла, бо, плачучы па ім, нічога не рабіла, а, каб пацешыць сябе, праводзіла час у вясёлых кампаніях. Пасля знайшла месца ў іншым доме — і пайшло! Нельга і пералічыць усіх тых месцаў, якія дагэтуль змяніла.

Найдаўжэй толькі год служыла яна на адным месцы, ды і то ўсяго два разы. Звычайна ж пасля першай заўвагі гаспадыні кідала месца. І калі работы было шмат, а часу для гулянак мала, яна таксама кідала службу. І калі надакучыць глядзець штодзень на адны і тыя ж абліччы, таксама ішла. Праўда, не раз і самі гаспадары адпраўлялі яе з дому. І адпраўлялі толькі за дзве рэчы: за кавалераў і за злосць. У некаторых гаспадароў з гэтым вельмі строга: не любяць, каб пакаёўка з кім-небудзь гуляла, і як толькі што заўважаць, адразу выганяюць з дому. Ну, а іншым не даспадобы быў яе гарачы характар, бо яна ж абразіць сябе не дазволіць, на адно слова адкажа дзесяццю, а часамі так агрызнецца, што паны ад здзіўлення ды сораму язык праглынуць. Былі выпадкі, калі яна за грубіянства і перад судом стаяла. Першы раз вельмі баялася суда, а другі раз была там, як у сябе дома. І хоць штраф давялося заплаціць, але гаспадароў гэтых яна так на судзе размалявала, што, мабыць, да самай смерці помніць будуць...

Аднаго разу было горш: тры дні пад арыштам прасядзела без усякай прычыны. У адной яе гаспадыні знік каштоўны пярсцёнак, і яна, не пашукаўшы яго як след, накінулася на Франку: «Гэта ты ўкрала! Ты!» Колькі ні клялася тады Франка, колькі ні плакала — нічога не дапамагло. Выклікалі паліцыю, арыштавалі. І што ж? Пярсцёнак знайшоўся, гаспадыня сама закінула яго за камод. Ой, колькі Франка тады наплакалася! Пасля гэтая пані за дарэмнае абвінавачванне грошы ёй давала, але Франка з яе рук выхапіла паперку, падзёрла на шматочкі, нагамі растаптала і, вылаяўшы пані, пайшла. Ніколі ніхто не пакрыўдзіў яе так, як гэтая пані. Бо што праўда, то праўда, а што няпраўда, тое няпраўда. Часам здаралася, што якую-небудзь сукенку гаспадыні апранала, але заўсёды пасля клала яе на месца. Якая б яна ні была нядобрая, але трох рэчаў не робіць ніколі: не п'е, не крадзе і не хлусіць. Такі ўжо ў яе характар, што гэтага яна рабіць не хоча. Калі б ёй вельмі хацелася, дык напэўна б рабіла, але гэта яе не спакушае. Гарэлкі яна не выносіць, а прыгожую вопратку хоць і любіць, але не настолькі, каб праз яе на ганьбу ісці, хлусіць жа проста не ўмее, бо, калі пачне гаварыць, — усё чыста скажа, хоць бы і хацела язык свой стрымаць — не стрымае! Што ёй да людзей!

Вось і цяпер яна гаварыла, гаварыла. Казала, што палюбоўнікаў у жыцці мела шмат, а адзін з іх нават хацеў ажаніцца з ёю, але яна не пайшла за яго, бо быў нейкі недарэка і хутка ёй надакучыў.

Двух кахала без памяці і пайшла б за іх з ахвотай, былі яны далікатныя, выхаваныя, добрага паходжання... Але яны пра жаніцьбу з ёю не думалі, і абодва кінулі яе якраз тады, калі яна адчула да іх найбольшую прыхільнасць. Спачатку, калі яе кідалі, яна вельмі бедавала, валасы на галаве рвала, плакала. З часам аднак прывыкла да таго, што ў людзей няма ніякай вернасці, ніякага сумлення, і цяпер яна ні аб чым і ні аб кім не дбае. «Не гэты, дык другі!»—гаварыла яна сабе. І ніколі не трэба расчароўвацца. Яна ніколі яшчэ не бачыла, каб мужчыны бегалі за якой-небудзь жанчынай так, як за ёю. Усе кажуць, што яна танцуе прыгожа. Яна і сапраўды любіць танцаваць і не прапусціць ніводнай вечарынкі, на якой можна пагуляць і патанцаваць, хоць здараецца, што назаўтра пасля гэтай вясёлай гулянкі гаспадары выправаджваюць яе з дому. Але ёй тая служба, як сабаку пятая нага. Яна ведае, што адразу знойдзе новае месца, і ёй зусім нецікава, дзе і ў каго. Усюды чужыя людзі і чужыя сцены, усюды яна — сірата, якую ніхто па-сапраўднаму не палюбіць і не прыгарне.

Франка раптам заплакала і скрозь слёзы пачала жаліцца, што яна адна на свеце, што ніводная людская душа не дбае і не клапоціцца аб ёй. Калі яна аднойчы захварэла, яе адправілі ў бальніцу. Мусіць, і яна, як яе бацька, памрэ некалі ў бальніцы або яшчэ горш — пад якім-небудзь чужым плотам. А калі памрэ, дык і сабака па ёй не заплача, бо каму яна на свеце патрэбна і хто яе любіць? Яна расказвала пра ўсе крыўды, якія давялося выцерпець ад людзей, пра цяжкую працу, капрызы гаспадароў, пра ўсё, што прыйшлося ёй перажыць.

— Кожны мае некага, хто яго ў бядзе пацешыць, прыгарне, пашкадуе: маці, сястру, брата ці мужа... Я ж нікога не маю. Даў мне Бог сірочую долю, валачыцца па свеце загадаў і кожную кроплю радасці атрутай запіваць...

Па твары яе плылі слёзы, яна выцірала іх ражкамі шаўковай хусцінкі і гаварыла, гаварыла. І ва ўсім, што яна гаварыла, зусім не адчувалася цынізму, а хутчэй поўная адсутнасць сораму і суровая, палкая шчырасць. Адчуваліся ў ёй таксама назапашаная на працягу доўгіх гадоў неўтаймаванасць інстынктаў і горкая, злая крыўда на людзей і свет.

Франка істэрычна рыдала. Схапіўшыся раптам за галаву, яна ўсклікнула, што ёй страшэнна баляць скроні. Магчыма, гэты боль быў выкліканы дурнап'янавым водарам гваздзікі, а можа, гэта быў сімптом нейкай хваробы, якая пачынала мучыць яе мозг. Франка паскардзілася, што гэта ўжо не ўпершыню, што ўжо некалькі гадоў мучыць яе гэты боль і найчасцей тады, калі яна злуе, нервуецца або пасля вясёлай гулянкі. Сказаўшы гэта, Франка нарэшце заціхла, скурчылася і, сціснуўшы галаву рукамі, паволі закалыхалася ўсім сваім зграбным целам, седзячы пад сцяной высокай дзіванны над ціхай ракой, якая ўсё больш цямнела.

Што думаў і адчуваў, слухаючы яе доўгі расказ і седзячы побач з ёю, гэты паважны і спакойны чалавек, які ніколі не ад'язджаў далей навакольных мястэчак, дзе ён прадаваў свой улоў? Чалавек, душа і цела якога зжылася з вольнымі прасторамі ракі і неба, з чыстым паветрам, з глыбокай цішынёй самотных дзён і начэй, чалавек, вочы якога, нягледзячы на гады, захавалі дзіцячую нявіннасць і чысціню? Можа, ён, па-мужыцку плюнуўшы ўбок, груба штурхне яе ў човен і з пагардлівым маўчаннем павязе туды, адкуль узяў? Ці, выслухаўшы яе споведзь, захоча стаць адным з тых, аб якіх яна гаварыла, і дадаць яшчэ адну ганебную пляму да гразі, якой яна сябе пакрыла? А можа, палічыць яе вар'яткай або праклятай грэшніцай і, перажагнаўшыся, чым хутчэй уцячэ ад гэтага д'ябла ў жаночым абліччы?

Калі Франка расказвала, у вачах Паўла не аднойчы адбіваўся жах, а часамі ён сарамліва адварочваўся ад яе і перабіраў пальцамі гваздзікі ці ўглядаўся ў пацямнелую раку і са здзіўленнем і жахам ківаў галавой. Мабыць, бачыў тады замест вады чорную бездань, а ў ёй — вогненны дождж палаючай смалы.

Калі Франка змоўкла, ён нейкую хвіліну думаў, а пасля пачаў гаварыць:

— Бедная ты! Ой якая бедная! За ўсіх людзей на свеце бяднейшая! Я чуў, што недзе ў гарадах людзі так жывуць, але не верыў. Цяпер бачу, што гэта праўда... Валачашчае тваё жыццё... сірочае... і такое дрэннае, такое грэшнае, што барані Бог! Кінь ты ўсё гэта, апамятайся, пакайся... бо і на тым свеце дабра табе не будзе, загубіш ты душу сваю.

У голасе гэтым, што ў змроку шаптаў над галавой Франкі, не было нічога, апрача вялікай літасці. Тое, што не было ў ім ні знявагі, ні абыякавасці, вельмі ўразіла Франку. Звычайна гэтыя яе прызнанні выклікалі ў мужчыны выбух злоснай рэўнасці або зняважлівага смеху і нахабных паводзін. Аднак, калі Павел нагадаў аб пакаянні, яна здзівілася яшчэ больш.

— Глупства! — усклікнула яна. — У чым гэта, цікава, я павінна каяцца?

Яна і тут была шчырай: ніякай віны сваёй яна не адчувала. Заняты сваімі думкамі, Павел не звярнуў увагі на яе словы.

— І на гэтым свеце дабра табе не будзе, і душу сваю загубіш, — паўтарыў ён. — Чаму не быць сумленнай? Сумленнай быць добра. Калі чалавек ніякага граху на душы не мае, дык робіцца такім лёгкім, як тая птушка, што пад самае неба лятае. І смерць тады не страшная. Хоць бы і сёння памерці, усё адно, калі душа чыстая...

— Якая там душа? — узлавалася Франка. — Глупства ўсё гэта! Калі чалавек памрэ, дык яго ў зямлі чэрві з'ядуць — і канец.

— Няпраўда! Ёсць неба і пекла, вечнае збавенне і вечная пакута. І калі б на тым свеце нічога не было, дык усё роўна ў чалавеку ёсць нешта такое, што ў грахах ён купацца не хоча, як, напрыклад, цела ў лужыне. Каб табе загадалі ўлезці ў лужыну і сядзець там па вушы ў гразі — табе прыемна было б, га? А душа твая ў лужыне сядзіць. Ой, шкада мне цябе, шкада мне тваю душу! Дрэнна ёй будзе і на гэтым, і на тым свеце! Ведаеш што? Кінь ты сваё валачашчае жыццё. Якая табе ахвота аціраць чужыя куты. Ты ж чалавек, а не шмата? Мне здаецца, што чалавеку найлепш на адным месцы жыць. Сядзі і ты на адным месцы. Лепш ужо ўсё знось, цярпі, а сядзі на адным месцы. Прызвычаішся да людзей, палюбіш іх, і яны цябе палюбяць. А на тых, што цябе на грэх штурхаюць, плюнь! І добрых людзей сярод іх, відаць, няма, бо каб быў каторы з іх добры, дык з дзяўчынай, якая дзеля яго на сумленне сваё забылася, ажаніўся б. Хіба ў іх сумлення і літасці ніякай няма? Плюнь ты на іх! І на гэтыя вясёлыя кампаніі,. што да граха даводзяць, плюнь! Апамятайся, пакайся, тады і душу сваю выратуеш, і лягчэй табе жыць на свецеі стане.

Павел змоўк, а Франка зашаптала:

— Колькі на свеце жыву, а такога чалавека першы раз бачу. Ці ты які пераапрануты ксёндз, ці, можа, святы? Дзіва, дый годзе!

Яна засмяялася, спрытна, нібы кошка, ускочыла з месца і сказала:

— Ну, даволі гэтай гаворкі! Добра мне з вамі, але дадому трэба. Ужо вечар. Гаспадары хутка вернуцца з горада, а як вячэру не сабяру ды самавар не пастаўлю, пачнуць крактаць. Паехалі!

Пакінуўшы востраў, які бялеў у змроку, нібы плахта снегу, кінутая на раку, і ад якога даносіўся моцны водар гваздзікі, яны доўга і моўчкі плылі па цёмнай рацэ. Над імі рассцілалася зорнае неба, якое адбівалася ў вадзе. Франка маўчала. Здавалася, што яна заснула, скурчыўшыся на дне чаўна, амаль ля самых ног Паўла, які сядзеў на вузкай лавачцы. Але бліскучыя вочы яе з упартай нерухомасцю былі прыкаваны да ледзь бачнага ў цемры твару Паўла. А ён, нізка апусціўшы галаву, моўчкі заграбаў вяслом ваду, у якой адлюстраванне зорак, патрывожанае вяслом, рассыпалася вакол чаўна роем залатых іскраў. Човен плыў наперад пад няспыннае лагоднае журчанне, пад песню цёмных хваль, якая калыша стомленае сэрца і разбітую душу, навяваючы спакойны сон і светлыя мары.

Калі на высокім беразе паказаліся нерухомыя сілуэты дрэў вакол дачы, галава Франкі раптам схілілася на калені Паўла. З валасоў яе выпалі белыя гваздзікі, а з вуснаў паліліся ціхія словы:

— Ой які ж ты добры, які мілы, мілы, мілы! Такога добрага і мілага, як жыву на свеце, не бачыла. Такі прыгожы, добры, мілы! Каб ты стаў маім прыяцелем, нічога б на свеце больш не хацела... І ніколі не пакінула б цябе, хоць бы паміж намі бездань раскінулася! Хоць бы паміж намі сто сусветаў паўстала, праз горы і лясы да цябе пабегла б! Хоць бы паміж намі вялікае мора было, прыплыла б да цябе! А ўсё таму, што ты такі добры, так шкадуеш мяне. Ніхто ніколі не шкадаваў мяне, усе мяне крыўдзілі, і найбольш тыя, што нібы любілі мяне. А ты мяне не пакрыўдзіў, нічога ад мяне не захацеў і як бацька родны гаварыў, як найлепшы сябар. Ой, хай табе бог заплоціць за ўсё, мой мілы, залаты, брыльянтавы!

Яна схапіла яго руку і прыціснула да сваіх вуснаў. Нібы распалены вугольчык упаў на яго далонь. Ён нахіліўся, узяў у свае шырокія далоні галаву Франкі і пацалаваў яе валасы. Пад гэтым пацалункам Франка, як маленькае кволае птушанё, прыціхла, задрыжала ўсім целам. Павел адразу адарваў свае вусны ад яе валасоў і зашаптаў:

— Супакойся, дзіцятка! Супакойся, маё беднае дзіцятка! Зірні, як на небе зоркі ззяюць! Паслухай, як пяе вада! Я ўсё жыццё гляджу на гэтыя зоркі і слухаю гэту песню. Паглядзі і паслухай ты! Можа, табе будзе лягчэй? Можа, і твая душа, як мая, гэта высокае неба і гэту чыстую ваду палюбіць! Супакойся! Ціха, ціха, ціха!

Ён не выпускаў са сваіх далоняў галаву Франкі, а калі яна ўздыхала і мацней тулілася да яго каленяў, паўтараў:

— Ціха, ціха, дзіцятка! Супакойся, ціха ўжо, ціха.

Пасля ён узяў вясло і накіраваў човен да берага. Калі човен ударыўся аб бераг, Франка ўскочыла і прашаптала:

— А калі мы яшчэ ўбачымся? Міленькі мой, калі зноў убачымся?

Зняўшы з шыі сваю, мокрую ад слёз хусцінку, яна выцерла твар, а яе белыя зубы бліснулі ва ўсмешцы. Павел падумаў хвіліну і сказаў:

— Ды хоць бы заўтра. Я прыеду сюды і ў гэты самы час. Прыйдзі на бераг, пагаворым. Мне ёсць аб чым з табой пагаварыць, бо шкада мне цябе, жах, як шкада.

Пасля гэтага Павел прыязджаў увечары разы тры, але ненадоўга. Аднаго разу яна часу не мела, бо на дачы былі госці. Яна злосна праклінала і гаспадароў, і гасцей, а Павел за гэтыя праклёны людзям, у якіх яна ела хлеб, сурова яе ўшчуваў, загадаў хутчэй вяртацца дадому і паехаў, не звяртаючы ўвагі на яе просьбы, на сярдзітае тупанне нагамі. Другім разам яна мела больш часу, і яны размаўлялі даўжэй. Але пры гэтай сустрэчы Павел, як ніколі, увесь час хваляваўся, уздыхаў, некалькі разоў прастагнаў нібы ад болю, і Франка агледзецца не паспела, як ён ужо быў на сярэдзіне ракі, нават не развітаўшыся з ёю.

У трэці вечар, калі дзяўчына, больш як калі занудзіўшыся па ім, свавольна закінула яму на шыю рукі і той самы гарачы вугольчык, які ўжо аднойчы ён адчуў на руцэ, апаліў яго твар, Павел адапхнуў яе з такой сілай, што яна нават захісталася і схапілася за нос чаўна, каб не перакуліцца.

— Слухай, Франка, — сказаў ён больш панура і сурова, чым заўсёды. — Ты да мяне не чапляйся, бо я ніколі больш не прыеду і ты мяне не ўбачыш. Я табе дабра, а не ліха жадаю. Я душу тваю выратаваць хачу. З таго часу, як ты мне на востраве ўсе расказала, я ўдзень і ўночы толькі аб тым і думаю, як табе дапамагчы і што зрабіць, каб ты сваё праклятае жыццё змяніла... А ты яшчэ і мяне на грэх спакушаеш... Цьфу, якая брыдота! Сапраўдная п'яніца... хоць і гарэлкі не п'еш!

Ён плюнуў у ваду і сказаў анямеўшай ад здзіўлення дзяўчыне:

— Заўтра зноў прыеду. Калі будзеш такая, як сёння, дык бывай здарова! Відаць, што табе, як таму апошняму п'яніцу, не дапаможаш. Ніякага ратунку табе не будзе!

Аднак назаўтра Паўлу ўжо не давялося ехаць на тое месца, дзе ён упершыню ўбачыў Франку. Увесь дзень ён лавіў на рацэ рыбу, а калі, на хвіліну зазірнуўшы дадому, зноў вяртаўся на раку, дык угледзеў Франку, якая спяшалася ад ракі ў вёску. Ужо змяркалася, але ён адразу пазнаў яе па светлай сукенцы і хадзе. Нават здалёк было відаць, што ёй, кволай і прызвычаенай да гарадскіх тратуараў, узыходзіць на высокую гару было цяжка. Здзіўлены Павел зрабіў некалькі шырокіх крокаў і апынуўся побач з ёю.

— Ты навошта сюды прыйшла? — запытаўся ён сурова, але ў голасе чулася затоеная радасць.

Франка схапіла яго за руку і, спяшаючыся, пачала:

— Ой, міленькі, бяда на мяне звалілася, такая бяда, што ўжо не ведаю, як і вытрываю... Як толькі даведалася пра сваё няшчасце, адразу да цябе пабегла. Ішла берагам і ў чалавека аднаго запытала, дзе тая вёска і тая хата, у якой жыве Павел Кабыцкі. Можа, ты мяне выратуеш, можа, ты мне параіш... бо калі не ты — загіну, далібог, загіну! — захлынаючыся слязьмі, казала Франка.

— А якая ж у цябе бяда? Кажы... — здзівіўся Павел. Агледзеўшыся, ён убачыў на гары некалькі кабет з вёдрамі і збанамі, узяў Франку за руку і крутой сцежкай павёў у сасоннік, які цямнеў за вёскай.

— Тут кабеты нашы па ваду ходзяць, цябе ўгледзяць і бог ведае што пачнуць плесці.

Калі яны ўвайшлі ў сасоннік, Франка спалохана кінулася назад:

— Ай, ай! Могілкі!

Быў гэта невялікі сасновы барок, сярод якога там-сям тарчалі большыя і меншыя магільныя крыжы.

— Могілкі. Ну і што? — усміхнуўся Павел. — Чаго баяцца? Граху бойся, а не могілак. Жывых бойся, а не памерлых... Ну, кажы, якая там бяда на цябе звалілася?

Яны спыніліся на ўскрайку сасонніка, пад высокім крыжам, над якім распрасцёрлі галіны дзве высокія сасны. Вечар быў пахмурны, ветраны, і таму паміж соснамі ў змроку чуліся лёгкія шолахі, падобныя да ўздыхаў і шэптаў. Нізка пад гарой толькі Нёман пабліскваў сталёвай паласой ды ў вёсцы па хатах там-сям успыхвалі ў вокнах жоўтыя агеньчыкі.

Моцна ўхапіўшыся за руку Паўла і калоцячыся ад жаху і плачу, Франка расказала, што ў горадзе ў яе гаспадыні захварэў бацька, і таму яе гаспадары не праз месяц, як намерваліся раней, а праз два-тры дні пакідаюць дачу. Калі яна даведалася пра гэта, дык сэрца яе ледзь не разарвалася ад болю і роспачы.

— Я цяпер ні за якія скарбы не паеду адсюль! Памру, а не паеду! Як сабака, буду ляжаць на беразе, пакуль не здохну ад голаду, а нікуды не паеду. Хай сабе яны хоць у самае пекла едуць, толькі без мяне! Для мяне тут упершыню адкрылася неба, адкрылася шчасце, якое я ніколі не сніла, і я не паеду адсюль, не паеду... Не расстануся з табой, голуб мой, дружа мой мілы, бацька мой родны! Гані мяне, бі, зусім забі, а я не паеду адсюль, не паеду з імі!..

Прыпаўшы галавой да грудзей Паўла, яна цалавала яго рукі, абліваючыся слязьмі. Павел слухаў яе спачатку моўчкі, апусціўшы галаву. Відаць, і яго навіна гэта моцна засмуціла. А пасля, у адказ на яе воклічы і плач, паціху сказаў:

— І праўда, што бяда! Я і сам не чакаў гэтай бяды і ніколі пра яе не думаў.

І раптам горача, як ніколі дагэтуль, загаварыў на сваёй роднай мове:

— Не хачу! Не пушчу! Далібог, не пушчу! Зноў на нядолю і здзек пойдзеш! Не пушчу! Не аддамо ні цела твайго, ні душы на пагібель.

Пачуўшы гэта, Франка радасна ўскрыкнула, абхапіла яго за шыю і ўсім сваім кволым, гнуткім целам абвіла яго дужую постаць. А ён падняў яе на рукі і, смеючыся нейкім бесклапотным, шчаслівым смехам, пачаў гушкаць яе, як дзіця, і цалаваць. Але неўзабаве схамянуўся і, злегку адпіхнуўшы яе ад сябе, паціху прамовіў:

— Дык, можа, пажэнімся, га? Буду любіць цябе да самай смерці і ніколі не пакрыўджу. Будзе ў цябе ўласная хата, кавалак хлеба, і зажывём сумленна. Ну як, Франка?

Казаў гэта з трывогай. Можа, баяўся, што Франка адмовіцца, а можа, слоў уласных спалохаўся?

Франка ўзняла вочы на высокі крыж, які вызначаўся на фоне змроку, і, абняўшы Паўла, пад таямнічы шолах бору парывіста, горача прамовіла:

— Хай дапаможа мне бог, каб я і пасля смерці аблічча тваё бачыла, каб д'ябал душу маю не спакушаў, каб я да самай смерці любіла і шанавала цябе, голуб мой мілы, залаты, брыльянтавы!

Пачуўшы гэта, Павел адразу супакоіўся. Ён верыў у шчырасць яе слоў, як верыў моцна ў тое, што ніхто на свеце не можа прысягаць фальшыва. Зрэшты, Франка прысягала шчыра, і гэта адчувалася ў яе голасе, ва ўсім яе выглядзе. І Павел падумаў, што цяпер ён заручаны з гэтай кабетай і не пакіне яе ніколі ні на адну хвіліну.

— Толькі ж як яно будзе? Дзе ты будзеш жыць да нашага шлюбу? — заклапочана спытаў ён.

— Як гэта дзе? — усклікнула Франка. — Пабягу зараз да гаспадароў, развітаюся з імі, збяру свае рэчы і праз хвіліну прыбягу сюды.

— Прыбяжыш, але куды пасля падзенешся?

— Да цябе пайду! У тваю хату!

Павел усміхнуўся:

— Дзіця ты горкае, дый годзе! Нічога ты не разумееш! Нібы ў лесе нарадзілася і ніколі сярод людзей не жыла, як жа ты ў маёй хаце будзеш жыць, калі мы перад людзьмі яшчэ не муж і жонка?.. Ды табе ў вёсцы ніколі не даруюць гэтага, бо так рабіць нельга.

Падумаўшы хвіліну, Павел сказаў, што, калі гаспадары Франкі паедуць, ён адвядзе яе да сястры, дзе яна два-тры тыдні пажыве, пакуль яны не возьмуць шлюб. Аб тым, што ў Паўла ёсць замужняя сястра, Франка ведала. І яна пачала прасіць яго, каб ён адвёў яе да сястры ўжо сёння. Заўтра яна сходзіць па свае рэчы, а сёння будзе начаваць у вёсцы, бліжэй да яго. Аднак Павел запярэчыў. Ён сказаў, што гаспадарам цяпер, перад ад'ездам, яна асабліва патрэбна... Яшчэ хлапцом ён некалькі гадоў разам з бацькам-ткачом жыў у панскім двары, а таму звычаі іх ведае добра. Ён ведае, што, калі паны выбіраюцца ў дарогу, бывае шмат мітусні, і Франка павінна да канца выконваць свае абавязкі, а пасля разлічыцца з імі. Калі яны даведаюцца, што яна выходзіць замуж, дык адпусцяць яе.

— Ну, ідзі ўжо, ідзі! Усё там як трэба зрабі, а ў чацвер я прыеду па цябе.

Хоць ёй і не па душы была прапанова Паўла, але яна вымушана была паслухацца яго. Толькі аб адным папрасіла, каб Павел заўтра абавязкова прыехаў да яе на спатканне.

— Я не перажыву гэтыя тры дні без цябе, — сказала яна.

Павел не здзівіўся. Ён і сам хацеў як найхутчэй убачыцца з ёю.

Назаўтра, пад вечар, ён прыплыў на месца і паставіў човен ля самага берага. Франкі на беразе яшчэ не было, але неўзабаве яна прыбегла, чырвоная ад абурэння і гневу:

— Каб ёй дабра на свеце не было! Каб яе д'яблы ўзялі! Франка праклінала сваю гаспадыню за тое, што тая, складаючы ў дарогу рэчы, увесь дзень ганяла яе, як каня, як вала ў ярме, ні на хвіліну не адпускаючы ад сябе. Вось і цяпер яна загадала складаць у скрыню кнігі пана, але Франка ведала, што Павел напэўна ўжо чакае яе, усё кінула і пабегла.

Паўлу, як заўсёды, непрыемна было слухаць скаргі Франкі і яе праклёны, але сёння ён не ўшчуваў яе, толькі махнуў рукой і сказаў:

— Ну, гэта ўжо апошняя твая служба, больш ужо нікому не будзеш служыць, і злосць у табе сціхне. Вядома, калі вецер дзьме, вада падымаецца і шуміць, а калі сціхне, дык і яна ападае і супакойваецца. Уціхамірышся і ты, калі зажывём у сваёй хаце, на адным месцы... А ты сказала гаспадарам, што выходзіш замуж?

— Сказала і чула, як пані пасля смяялася і казала пану, што Франка робіць мезальянс.

— А што гэта значыць?

Франка вытлумачыла Паўлу, што паны заўсёды так гавораць, калі чалавек вышэйшага паходжання жэніцца з простай дзяўчынай і наадварот. Пані сказала: «Франка — дурніца, што ідзе за мужыка. Яна дзяўчына далікатная і прызвычаеная да горада і яго выгод». А пан узняў свой нос ад кніжкі і сказаў: «Шкада яе, яна дзяўчына прыгожая!»

Яна расказвала ўсё гэта, самазадаволена смяялася і гарэзліва пазірала на Паўла, а пасля раптам спахмурнела і дадала:

— Я таксама аб гэтым падумала. Мужыкоў я ніколі не ведала і з імі не жыла. Мае сваякі як даведаюцца, дык зусім адмовяцца ад мяне. Каб маці ведала, які я сабе лёс абрала, перавярнулася б у труне!

Павел здзіўлена, не вельмі разумеючы, слухаў яе, а потым махнуў рукой і засмяяўся:

— Глупства! Паны гавораць глупства, а ты паўтараеш. Ну чым гэта ты вышэйшая, а я ніжэйшы? З мужыкамі, кажаш, не жыла, а з кім жыла? З нягоднікамі! Няўжо з нягоднікамі жыць лепш, чым з мужыкамі? Дурніца ты! Пачнеш жыць іншым жыццём, дык і думкі іншыя ў цябе будуць. Вось паглядзіш!

Ён пачаў гаварыць, што з сястрой і шваграм ужо дамовіўся, і яны ахвотна на гэты час возьмуць яе да сябе; што яму прыйдзецца паехаць у горад за патрэбнымі паперамі, без якіх ксёндз не дасць ім шлюбу; што сёння ён не рыбачыў, бо цэлы дзень мыў і бяліў сваю хату. Слухаючы яго, Франка павесялела, а калі ён сабраўся адплываць, яна, як і ўчора, моцна абняла яго. Яна дзякавала, што ён бярэ яе за жонку, назвала яго прыгожым, мілым, залатым, брыльянтавым. І Павел паехаў дадому памаладзелы і шчаслівы, хоць, як заўсёды, быў спакойны і паважны.

Сястра і швагер адразу заўважылі, як памаладзеў і павесялеў Павел, калі напярэдадні ўвечары ён увайшоў у іх хату. У хаце гэтай не было вялікага дастатку, але і беднасці таксама не было. У ёй панаваў парадак. Стаяла яна ў самым канцы вёскі, толькі пясчанай дарогай ад сасонніка і могілак адасобленая, а двор яе прымыкаў да сядзібы Паўла. Магчыма, таму, што яны жылі па суседству, прыгожы і высокі Піліп Казлюк пасватаў сястру Паўла, калі ёй было ўсяго шаснаццаць гадоў.

Зямлі ў Піліпа і яго меншага брата пасля смерці бацькі было мала, і ён зарабляў тым, што перавозіў людзей праз Нёман на сваім уласным пароме. Паром гэты, яшчэ перад тым як ажаніцца, ён зрабіў сам з добрых дошак, прымацаваных да дзвюх вялікіх лодак. Размясціцца на ім маглі чатыры коні з вазамі, але Піліп быў такі дужы, што ўдвух з шаснаццацігадовым братам лёгка перапраўляў паром пры дапамозе доўгага шаста. Даўней тут парома не было, і цяпер ім карысталася шмат людзей. Ідэя гэта сведчыла аб прадпрымальнасці і разважлівасці маладога Казлюка, і таму, нягледзячы на малую колькасць зямлі, у хаце яго не было беднасці. У абсталяванні яе адчувалася нават імкненне гаспадароў да ўтульнасці і прыгажосці. На чыста пабеленых сценах віселі яскравыя абразы святых і чорны крыж у вянку сухацвету. На стале стаяла лямпа. Не было тут смецця пад парогам, не трымалі пад лавай парася. На тапчанах, што замянялі ложкі, ляжалі падушкі, набітыя не сенам, а пухам. У куце на чырвонай шафцы стаяў да бляску начышчаны самавар. Толькі пад печчу, як і ва ўсіх хатах, начавалі куры, а ля дзвярэй на лаве стаялі ведры з вадой. Апрача тапчанаў, у хаце стаялі лаўкі і сталы.

Калі Павел пасля размовы з Франкай на могілках увайшоў у гэтую хату, сястра яго, Ульяна, прыгожая і мажная кабета гадоў каля трыццаці, стаяла ля печы з малым на руках, а Піліп, які толькі што вярнуўся з ракі, ляжаў на лаве і трымаў аберуч трохгадовага сына, які стаяў у яго на грудзях. Брат яго, шаснаццацігадовы Данілка, заўзяты рыбак, вязаў пры лямпе сеці.

— Пахвалёны!.. — сказаў Павел.

— На векі вякоў! — адказалі яму тры галасы. Абліты здаровым румянцам твар Ульяны яшчэ больш пачырванеў ад агню. Яна падышла да брата, пацалавала яго руку. Піліп сеў на лаве, апусціў на падлогу сына, які з плачам кінуўся да маці і заціх, ухапіўшыся за яе спадніцу. Павел сеў на сваё звычайнае месца ля сцяны, паклаў на калені рукі і, апусціўшы вочы, паволі пачаў:

— Прыйшоў я да вас сёння, дзеці мае, па адной справе і буду вас вельмі прасіць, каб вы зрабілі так, як я скажу.

Ульяна слухала яго, усё яшчэ стоячы з дзецьмі на сярэдзіне хаты. Данілка ўзняў галаву, Піліп лагодна запытаў:

— А чаго вы хочаце?

— Паслухай, пакуль я ўсё раскажу, — сказаў Павел і, звярнуўшыся да сястры, запытаў:

— Скажы, Ульянка, калі нашы бацькі памерлі і пакінулі цябе маленькую на мяне, хіба я быў табе дрэнным братам?

— Божухна мілы! Ды хто ж гэта гаворыць? — усклікнула Ўльяна.

— Ніхто не гаворыць, але я сам хачу прыгадаць і сабе і вам, дзеткі мае, што дапамагаў я вам, як толькі мог. Не крыўдзіў я цябе, мая галубка, не кінуў. Любіў цябе, песціў і дабру-розуму вучыў. А калі ты замуж пайшла, палову агарода свайго аддаў, дзве каровы і дзесяць авечак купіў і грошай крыху даў. Праўду я кажу?

Ульяна з дзецьмі падышла да Паўла, пацалавала яго руку, а Піліп сказаў:

— А хто ж гаворыць, што няпраўда? Ды і мы, здаецца, нядобрымі для вас не былі і ніколі не будзем.

— А хто ж кажа, што вы нядобрыя, — прамовіў Павел. — Вось таму, што вы для мяне былі заўсёды добрымі, я і прыйшоў да вас з гэтай сваёю справай.

І Павел паволі, разважліва, нічога не ўтойваючы, расказаў ім усё. Калі ён скончыў, у хаце якіх пару хвілінаў панавала маўчанне, якое парушаў толькі малы, што сядзеў на руках у Ўльяны, енчыў, просячы есці. Але Ўльяна, уражаная тым, што пачула, не звяртала на яго ніякай увагі. Ды і чорныя вочы Піліпа пад густымі бровамі глядзелі ашаломлена. А Данілка нават усклікнуў ад здзіўлення і ніжэй нахіліў галаву, каб схаваць у сеці свой смех. Хоць Паўлу было ўсяго толькі сорак два гады, яго, паважнага і маўклівага, людзі лічылі амаль старым, і нікому нават у галаву не прыходзіла, каб ён мог яшчэ ажаніцца. Нарэшце, схамянуўшыся, Ульяна першая адказала:

— Прымем! Чаму ж не прыняць? Хіба наша хата цесная? Якая бяда, калі яна ў нас тыдні тры пажыве? Яшчэ весялей будзе!

Піліп падтрымаў жонку:

— Мы для вас і не тое гатовы зрабіць... Чаму ж не? Ці мала мы дабра ад вас бачылі? Ды толькі...

Ён устаў з лавы, падышоў да швагра. Упёршыся адной рукой у бок, а другой правёўшы па валасах, нерашуча прамовіў:

— Швагер, ці добра вы толькі робіце, што жэніцеся з ёй? Чужая, гарадская, ніхто не ведае, якая яна. Каб вы, барані Божа, не набраліся з ёю якой бяды!

— І праўда, — падыходзячы бліжэй да брата, падтрымала мужа Ўльяна. — Каб вы, Паўлючок, якой бяды з ёю не набраліся!

Павел устаў, ласкава паглядзеў на маладых і рашуча сказаў:

— Не бойцеся, ніякай бяды не будзе. Яна паклялася шанаваць і любіць мяне аж да самай смерці. Паклялася. А што да таго, якая яна была, гэта нічога. Я яе люблю і хачу выратаваць. Інакш ужо не можа быць. А за дабрату вашу дзякую вам, дзеці мае, і, дасць Бог, яшчэ чым-небудзь вам адслужу. У чацвер яе прывязу да вас. Дабранач!

Ён ішоў да дзвярэй, вышэй, чым звычайна, узняўшы галаву. Маршчыны на яго лбе разгладзіліся, і выглядаў ён так, нібы на якіх дзесяць год памаладзеў.

Ульяна і Піліп моўчкі зірнулі адно на аднаго. Піліп пакруціў пальцам у лбе:

— З глузду Павел з'ехаў, ці што?

Ульяна незадаволена апусціла вочы.

— Яго воля! — прашаптала яна.

— Вядома, яго. Але каб гэтая воля не давяла яго да цяжкай няволі! Валацугу нейкую з горада за жонку браць, ды яшчэ пад старасць! Цьфу! — плюнуў Піліп.

Ульяна зноў падышла да печы. Яна паважала і любіла брата, і словы мужа крыху крыўдзілі і трывожылі яе. Праз нейкі час яна абазвалася першая:

— Піліп!

— Што?

— А Павел нейкі не такі, як заўсёды: нібы маладзейшы і весялейшы стаў.

— Але, але! — смеючыся, усклікнуў Данілка. — Калі з хаты выходзіў, дык, здавалася, галавой да самай столі даставаў.

Яны доўга дзівіліся з Паўла. Яны не ведалі, што ў крыві гэтага чалавека, з выгляду спакойнага, як Нёман у ціхае надвор'е, закіпела першая ў жыцці страсць, што ў сэрцы яго, як Нёман, глыбокім і ціхім, нарадзілася бязмежнае адчуванне, што перад позіркам яго, які прывык аглядаць неабсяжныя прасторы Нёмана і далёкі краявід, паўстала святая і высакародная чалавечая задача і асвяціла яго аблічча.

ІІ

Франка рэзка вызначалася сярод жаночага насельніцтва вёскі. Калі першы раз яна прыйшла да Казлюкоў, Ульяна з дзецьмі — адно трымала на руках, а другое ўчапілася за яе спадніцу — сустрэла яе на зялёным, залітым сонцам двары. Побач з гэтай маладой маці ў поўным росквіце сіл, румянай, яснавокай, спакойнай, Франка нагадвала маленькую і кволую кветку гваздзіка побач з пышна квітнеючай півоняй. І пазней, сярод іншых вясковых кабет, з якімі сустракалася на вуліцы, у хатах, на схіле гары, ідучы па ваду, яна была як маленькая быстрая пліска, што выпадкова апынулася сярод паважных квактух і нясмелых галубак. Самая кволая з вясковых кабет, маладзенькая жонка Аляксея Мікулы, была ў плячах удвая шырэй Франкі; шасцідзесяцігадовая Аўдоцця, са зморшчаным, але, як асенні яблык, румяным тварам і чорнымі бліскучымі вачыма, выглядала побач з Франкай увасабленнем здароўя і сілы. Нават зусім старая жабрачка Марцэля, якая, абапіраючыся на кій, хадзіла па хатах, выглядала здаравейшай за Франку. У квадратных формах яе цяжкога цела і грубым ахрыплым гучанні голасу адчувалася былая сіла, аслабленая гадамі і цяжкай працай. Тонкая і быстрая Франка сваёй лёгкасцю і жвавасцю нагадвала вавёрку або змейку. Хваравіта-бледная, з запалымі вачыма, у якіх гарэў агонь няспыннага нервовага ўзбуджэння, пачуццяў і жаданняў, Франка ў сваёй гарадской сукенцы і танных бразготках выглядала ў новым асяроддзі, як дзіця зусім іншага свету і роду.

Зрэшты, сваю гарадскую вопратку яна неўзабаве мусіла змяніць на вясковую. Разам з Франкай Павел прывёз у хату сястры і яе невялікую скрыначку. З яе Ўльяна, якой цікава было паглядзець на рэчы гарадской дзяўчыны, дастала маленькую падушку, падзёртую коўдру, дзве сукенкі і тры сарочкі. Гэта было ўсё, што нажыла Франка за шаснаццаць гадоў сваёй службы. Рэшта пайшла на частаванне прыяцелек і прыяцеляў і на набыццё таго, што было схавана ў шкатулцы на дне скрыні. У шкатулцы гэтай былі бліскучыя брошкі, завушніцы, грабеньчыкі, рознакаляровыя стужкі і хусцінкі, старыя пальчаткі, некалькі кавалкаў духмянага мыла. І ўсё гэта, пакамечанае, паламанае, падзёртае, пасыпалася з незамкнёнай шкатулкі на калені Ўльяны, як толькі яна дакранулася да яе сваімі нязграбнымі рукамі.

Значную частку ўсіх гэтых скарбаў, якія выклікалі ўсеагульнае захапленне, Франка раздала прысутным. На галаву Ўльяны завязала пунсовую хусцінку, на шыю старой Аўдоцці — стужку. Дзецям, якіх шмат набілася ў хату, кінула жменю каляровых пацеркаў і паламаных шпілек. А да Піліпа прычапілася, каб той зашпіліў сабе каўнер сарочкі шпількай з каляровым бліскучым шкельцам. Усё гэта яна рабіла з вяселым смехам і шчэбетам, цалуючы дзяцей, Ульяну і Аўдоццю. Устаўшы на дыбачкі, яна нават Піліпа ў шчаку пацалавала, а падбегшы да Паўла, села яму на калені і абняла за шыю.

Гэта дашлюбная фамільярнасць Франкі, ды яшчэ ў прысутнасці людзей, збянтэжыла Паўла, і ён, адвёўшы позірк, пасадзіў яе побач з сабой на лаве. Усе глядзелі на Франку з цікаўнасцю і здзіўленнем. Ніхто з тутэйшых людзей яшчэ ніколі не бачыў гэткай рухавай, гаманлівай і шчодрай кабеты. Шчодрасць гэта сведчыла перш за ўсе аб яе бесклапотнасці, аб тым, што яна не прывыкла нічога запасіць, думаць аб заўтрашнім дні і адчувала сябе вельмі шчаслівай. Шчасце яе так і вырывалася з яе смехам, скокамі і бурнай пяшчотнасцю да людзей, сярод якіх апынулася. Здавалася, што, калі б хто-небудзь з прысутных быў галодны, яна дазволіла б з'есці сябе. Ульяна, вельмі задаволеная атрыманымі падарункамі, не пераставала корпацца ў яе скрынцы і, разгарнуўшы нешта белае, ажно ўскрыкнула ад здзіўлення. Здзівілі яе сарочкі Франкі — тонкія, але зусім падзёртыя. Мець поўную шкатулку каштоўных бразготак і стужак і ніводнай цэлай сарочкі! Ды і сукенкі яе, з мноствам фальбонак і бантаў, былі заплямленыя, з бруднымі падаламі.

— І як жа вы ў гэтым хадзіць будзеце? — дзівілася Ўльяна. — Хіба іншай вопраткі ў вас няма?

Франка запусціла ў кішэню руку і, развязаўшы вузельчык хусцінкі, дастала тыя некалькі рублёў, якія атрымала за апошні месяц службы і якія, жывучы ў вёсцы, не паспела патраціць. Яна пачала прасіць Ульяну, каб тая купіла ёй за гэтыя грошы даматканыя спадніцы, фартухі і простыя зрэбныя сарочкі, якія носіць сама.

— Мая міленькая, залаценькая, брыльянтавая, купіце! — прасіла яна Ўльяну.

Ульяна вагаючыся зірнула на мужа, а калі той сцвярджальна маргнуў ёй, ветліва сказала:

— Навошта купляць? У мяне, дзякаваць богу, усяго хапае. Я вам і так, без ніякіх грошай дам пару спадніц і палатна на сарочку.

І, усміхаючыся, дадала:

— А пасля, калі захочаце, навучу вас ткаць, і вы самі натчэце сабе ўсяго, што трэба.

Павел падняў маленькага пляменніка і пачаў гушкаць яго на каленях. Прысутныя не паверылі сваім вушам, калі ён пачаў весела насвістваць, што ніяк не пасавала да яго звыклай стрыманасці.

— Добра, Ульянка! — прамовіў ён, прыязна глянуўшы на сястру. — Дай тым часам, што трэба, а пасля разлічымся, я не крыўдзіў цябе раней і цяпер не пакрыўджу. А ткаць і ўсяму іншаму, без чаго ў нашым жыцці не абысціся, навучы яе. Яна расла сіратой, і ніхто ніколі дабру ды розуму яе не вучыў. Цяпер вучыць буду я. Вучы і ты. Бог табе адплоціць за гэта.

Ульяна, Піліп, Аўдоцця і нават гарэза Данілка згодна заківалі галовамі. Слова «сірата» трапіла ім у самае сэрца.

Аднак вопратку, атрыманую ад Ульяны, за якую Павел прывёз з мястэчка прыгожае рудое цяля, Франка надзела толькі праз два тыдні пасля вяселля. Дагэтуль яна ўсё адкладвала гэтае пераапрананне і хадзіла па гразнай вясковай вуліцы і па полі ў прунэлевых чаравіках і гарадской сукенцы з фальбонкамі. Аднак цяпер не было ўжо іншага выйсця: чаравікі яе і сарочкі падзёрліся ўшчэнт, а сукенкі знішчыць да рэшты яна не хацела. Грошай, за якія яна раней купляла сабе вопратку, цяпер не атрымлівала, а што Павел будзе для яе купляць, ёй і ў галаву не прыходзіла, бо яна не прывыкла, каб хто-небудзь ёй у чым дапамагаў, і ніякіх рахункаў у адносінах з людзьмі не вяла. Наадварот, яна сама аддавала людзям, якія ёй падабаліся, усё, што мела. І цяпер таксама, хоць і ведала, што Павел зарабляе добра, а старая Марцэля нашаптала ёй, што ў хаце пад печкай схаваны гаршчок са срэбнымі рублямі, які закапаў яшчэ ягоны бацька, — Франка не разлічвала на грошы мужа і, паклаўшы ў скрынку сваю гарадскую сукенку, каб ездзіць у ёй толькі ў касцёл, апранулася нарэшце па-вясковаму. Надзеўшы грубыя скураныя чаравікі, даматканую спадніцу ў рознакаляровыя палосы, накінуўшы на зрэбную сарочку паркалёвую квяцістую хустку, Франка агледзела сябе і пачала галасіць:

— Вось я і мужычкай стала! Цяпер бы і родны бацька мяне не пазнаў, а маці, каб убачыла мяне, перавярнулася б у магіле! Вось і няма мяне! Пахавалі мяне, закапалі навекі, і не будзе больш для мяне іншага жыцця, апрача мужыцкага, якога я ніколі не ведала і не хацела ведаць!

Закрыўшы далонямі твар, яна плакала на ўсю хату. Гэты выбух роспачы пасля яе бурнай весялосці так здзівіў Паўла, што нейкую хвіліну ён стаяў на месцы, разявіўшы рот. Пасля ўсміхнуўся і махнуў рукой.

— Дзіця, дый годзе! — сказаў ён. — Невядома часам, чаго смяецца, і невядома, чаго плача! Набілі тваю галаву глупствам, а ты верыш і паўтараеш. Розуму ніхто не навучыў, а глупству рознаму навучылі. Даруй ім, Божа!.. А ты паходзіш крыху ў гэтым адзенні, прызвычаішся і зразумееш, што паміж панамі ці паміж мужыкамі жыве чалавек, а цэлая сарочка заўсёды лепшая за дзіравую.

Ён устаў, сеў побач з Франкай, абняў яе і прытуліў да сябе:

— Ну, годзе, Франка, годзе... Сціхні, супакойся... Няма чаго бедаваць!

Франка раптам перастала плакаць, прыпала да яго ўсім сваім целам і, абхапіўшы рукамі за шыю, пачала прагна цалаваць. Павел падхапіў яе на рукі, як пёрка, і падняў пад самую столь. Яго блакітныя вочы, заўсёды такія спакойныя і ясныя, успыхнулі. Шчаслівы смех Франкі і звонкія пацалункі напоўнілі хату.

Праз гадзіну яны разам сышлі на бераг Нёмана, селі ў човен і паплылі, а неўзабаве можна было бачыць, як на тым беразе ракі яны закідвалі ў ваду свае вуды.

У вёсцы даўно ўжо заўважылі, што Павел з таго часу, як ажаніўся, меней бывае на рацэ і радзей ездзіць у мястэчка і панскія двары прадаваць рыбу. Зрэшты, нікога гэта асабліва не дзівіла, бо ўсе ведалі, што, жывучы самотна і сціпла і маючы нядрэнны заробак, ён мог назапасіць крыху грошай, ды і гэты бацькаў гаршчок, закапаны пад печчу, ні для кога не быў таямніцай. Не маючы патрэбы, Павел яго дагэтуль не адкапваў. Сястру ён і без гэтага па-людску і па-бацькоўску замуж аддаў, а пасля жыў адзін, як воўк, і абыходзіўся малым. Гаршчок гэты, магчыма, хаваў на чорны дзень ці на пабудову некалі новай хаты, або пасля смерці збіраўся ахвяраваць на касцёл. Досыць таго, што бедным ён не быў, грошы ў запасе меў, дык чаго б яму, напрацаваўшыся і нагараваўшыся праз усё жыццё, і не адпачыць крыху пад старасць, узяўшы маладую жонку?

Слухаючы гэта, хлопцы з маладосці Франкі пасміхаліся:

— Ат, якая яна маладая, — казалі яны. — Павел маладзей за яе выглядае.

І сапраўды, усе бачылі, што ранейшы спакой Паўла цяпер перайшоў у няспынную гарачую радасдь. Праўда, як і раней, ён быў паважны, але з людзьмі цяпер гаварыў ахвотней і больш, а ў вачах і ўсмешцы яго заўсёды свяцілася ціхая весялосць, і таму ён выглядаў цяпер маладзейшым. Сустрэўшы яго неяк з вёдрамі на беразе ракі, старая Аўдоцця, падпёршы падбародак рукой, з цікаўнасцю спытала:

— Ну што, куме, добра табе цяпер? Ці рады, што ажаніўся, га?

Румяную, хоць ужо і старую, чарнавокую Аўдоццю ўсе ў вёсцы любілі і паважалі. Была яна, праўда, цікаўная, гаваркая, любіла ўлезці часам у чужыя справы, але вясёлая, спагадлівая, вопытная і вельмі часта патрэбная людзям. Сама яна жыла ў сына, паважанага і заможнага гаспадара. Паўла любіла і назаляла некалі сваім сватаўством. Павел таксама яе паважаў і некалькі разоў хрысціў з ёю суседскіх дзяцей.

Цяпер ён паставіў вёдры, выпрастаўся і з усмешкай адказаў:

— Добра! Ой як добра! Чаго хацеў, тое і маю, дык чаму ж мне не будзе добра?

— Дык ты, відаць, таму і не жаніўся, што хацеў мець такую, як гэта? — запытала Аўдоцця.

— Але, відаць, таму...

— Дык чаму ж ты раней маўчаў... Можа б, я табе даўно знайшла такую, — засмяялася Аўдоцця.

— Дык хіба ж я ведаў, чаго я хачу і якую хачу. А цяпер, калі знайшоў, дык і даведаўся...

— Ну, добра, дай Бог, каб заўсёды так было! — добразычліва пажадала Аўдоцця, але Павел перапыніў яе. Раней ён ніколі нікога не перапыняў, ды і да гаворкі быў неахвочы. А цяпер сэрца яго было перапоўнена радасцю, і словы нібыта самі вырываліся:

— Ведаеце, кума, усё добра: ёсць да каго ў хаце слова сказаць, ёсць з кім павесяліцца. Ды і сябра на ўсё жыццё маеш... Але найбольш я дзякую Богу за тое, што душу людскую выратаваў...

І таксама, як і Аўдоцця, падпёршы рукой падбародак, ён задуменна дадаў:

— Душу людскую ад пакут на гэтым свеце і ад пагібелі на тым выратаваць... Хіба гэта малая справа? О, божа, якая вялікая!

— Яно так, — падтрымала Аўдоцця, хоць відаць было па ёй, што не зусім разумела, аб чым ён гаворыць. — Добра, добра! Дай божа, каб было так заўсёды! — паўтарыла яна, заўважыўшы, што твар Паўла пасвятлеў.

— Ну, ну, — дзівілася яна. — Цябе, Паўлюк, нібы другі раз маці на свет нарадзіла!

Увечары Аўдоцця са смехалі расказвала аднавяскоўцам, які гэты Паўлюк шчаслівы, як задаволены жонкай, як памаладзеў.

Зрэшты, аднавяскоўцы ІІаўла, якіх спачатку вельмі цікавіла з'яўленне сярод іх зусім чужой, непадобнай да іншых, кабеты, неўзабаве пераканаліся, што ў хаце Паўла нічога надзвычайнага не адбываецца. Там было ціха, як і даўней, толькі на панадворку ў Казлюкоў часта чуўся голас і звонкі смех Франкі. Яна гаманіла з Ульянай і весела жартавала з Данілкам. На вясковай вуліцы бачылі яе рэдка, да суседзяў яна не хадзіла зусім і шмат часу праводзіла з мужам на рацэ. Цяпер яна ані не баялася вады, наадварот, з уласцівым для яе захапленнем, любіла плыць у чаўне і лавіць рыбу. І калі Павел марудзіў, збіраючыся на раку, яна хапала яго за рукі і выцягвала з хаты, прапануючы бегчы на раку навыперадкі. І заўсёды на бераг прыбягала першая. Павел быў дужы, крочыў шырока, але яна, як пёрка, лёгкая, бегала так хутка, што здавалася, ляцела, не дакранаючыся да зямлі. Яна шырока, як крылы, раскідала рукі і крычала прарэзліва і звонка, як птушка. Веславаць яна навучылася хутка, але доўга веславаць не магла, бо не хапала сілы. І ўсё ж яны часта выплывалі на раку двума чаўнамі, якія злучаліся прывязанымі да іх сецямі. Чаўны, як неразлучныя блізняты, не спяшаючыся, плылі па ціхай рацэ, сеці паміж імі, апушчаныя ў ваду, цяжэлі ад рыбы, а Франка, паволі заграбаючы вяслом ваду, з цікаўнасцю аглядала раку і берагі і прыходзіла да думкі, што рыбачыць удваіх з мужам значна лягчэй і прыемней, чым ставіць самавар, прыбіраць пакоі, прасаваць чужыя сукенкі ў цесных і душных кухнях. А паколькі ўсё, што яна адчувала, апрача яе волі і свядомасці, вылівалася наверх, яна бясконца расказвала Паўлу аб сваіх новых і радасных уражаннях.

— Вось адпачываю сабе! — казала яна. — Жыву, як каралева, і ні аб чым мне не баліць галава. Нібы мяне маці другі раз на свет нарадзіла! Нібы мяне бог перасяліў у нейкі іншы свет!

І сапраўды, гэты свет быў для яе зусім новы. Яна толькі некалькі разоў у жыцці пакідала горад і выязджала са сваімі гаспадарамі на дачу, ды і гэтыя некалькі тыдняў круцілася вакол пакояў і нічога апрача двара і бліжэйшых дрэў не бачыла. Цяпер, калі перад яе вачыма раскрыліся шырокія прасторы і краявіды, поўныя нябачаных дасюль падрабязнасцяў, усё будзіла ў ёй жывую цікаўнасць і здзіўленне. Так, не захапленне, а цікаўнасць і здзіўленне.

Захаваўшы ад мінулага, поўнага ўсялякіх прыгод і лёгкадумных пацех, пякучую прагу да ўражанняў, яна была вельмі цікаўнай да ўсяго новага — ці быў гэта сімпатычны ёй чалавек, ці хваля, якую яна бачыла ўпершыню, ці хмара, ці каляровая бліскучая забаўка.

Яна была настолькі наіўная і недасведчаная, што дзівілася ўсяму новаму гучна, непасрэдна, як дзікун або малое дзіця. Кожнаму магла здацца дзікункай гэта рухавая і шумная сярод вясковага спакою кабета, якая выхоўвалася сярод гарадскіх камяніц і не ведала нічога з таго, што нараджалася, спявала, свяціла пад бязмежным адкрытым небам. Паўлу ўсё, што дзівіла яе, было здаўна знаёмае і звыклае. Ён мог, напрыклад, за некалькі дзён наперад прадказаць надвор'е. Выйдзе, бывала, раніцай з хаты, абвядзе позіркам неба, гляне з-пад далоні на сонца, уцягне носам вецер, а пасля ўсім, каго сустрэне, кажа, каб спяшаліся парадкаваць збожжа, сена або гародніну, бо праз два-тры дні пачнуцца дажджы. Або ў дажджлівае надвор'е, калі неба яшчэ абложана цёмнымі хмарамі, а Нёман коціць пад ветрам свае цёмныя і ўспененыя хвалі, Павел прыйдзе дадому і пацешыць сонную Франку, што праз два-тры дні распагодзіцца і пацяплее. І, калі прадказанні яго здзяйсняліся, Франка, устрывожана пазіраючы на яго, пытала:

— Ці ты прарок, што ўсё наперад ведаеш?

Павел задаволена смяяўся.

— Я не прарок, я рыбак, — адказваў. — А які быў бы з мяне рыбак, каб я не ведаў, калі трэба на раку выязджаць, а калі не трэба, калі перашкоды ў рабоце будуць, а калі не будуць.

Ён добра ведаў, з якой хмары дождж палье, якая спакойна праплыве над зямлёй, а якая прынясе навальніцу або знішчыць градам пасевы. Ён ведаў, дзе вада ў Нёмане глыбокая, а дзе мелкая, у якім месцы дно ракі камяністае, а ў якім услана пяском або доўгімі густымі водарасцямі. Ён ведаў, дзе ловяцца лепшыя печкуры і плоткі, дзе жывуць шчупакі, ля якіх берагоў на падводных каменнях і імхах водзяцца ракі, у якую пару года і дня і на якую прынаду рыба ідзе лепш. Па сіле плёскату і шырыні кругоў на паверхні вады ён вызначаў, якая рыба выскачыла на паверхню, а па напрамку, вышыні і хуткасці хваль адгадваў, ці ўдалая будзе сёння лоўля. Усё гэта ён расказваў Францы, і, калі тое, што ён гаварыў, збывалася, Франку ахопліваў забабонны жах.

— Ці не вядзьмар ты часам? — пыталася яна, а Павел усміхаўся.

— Не вядзьмар я, але гэта рака ўсё жыццё была маёй жонкай. Іншай я не меў і не хацеў, пакуль не спаткаў цябе.

Весела было Францы на рацэ з мужам, не сумавала яна і тады, калі заставалася часам у хаце адна. Прыходзіла тады да яе жабрачка Марцэля, якая ў гэтым годзе ў Казлюкоў займала кут, і расказвала розныя цікавыя гісторыі. Калі яна ўпершыню прыйшла неяк перад полуднем у хату Паўла, босая, грузная і гарбатая ад лахманоў, у якія была апранута, Франка яшчэ ляжала ў пасцелі, пазяхаючы і праціраючы вочы. Марцэлю яна бачыла не раз і на прывітанне яе прыязна кіўнула галавой. Шырокі твар Марцэлі, белы, нібы крэйда, быў пакрыты глыбокімі маршчынамі, з-пад бруднай анучы, якая замяняла ёй хустку, звісалі сівыя пасмы валасоў. Нягледзячы на свае не менш як семдзесят гадоў, Марцэля была яшчэ даволі рухавая. Хадзіла яна, праўда, павольна і цяжка, але гаварыла шмат, і малыя вочкі яе з-пад набрынялых павек глядзелі цікаўна і жыва.

Абапершыся на свой кій, Марцэля спынілася ля парога і адразу загаманіла сваім ахрыплым, рыпучым, як піла, голасам:

— А-а! Дык вы яшчэ не ўставалі, міленькая мая? Людзі даўно ўжо адпалуднавалі і зноў у поле пайшлі. Ды ў вас, я бачу, у печы паліцца, страва гатуецца і ў хаце прыбрана! А хто ж гэта вам вады прынёс, калі вы да гэтай пары спалі?

— Муж, — сеўшы на пасцелі і ляніва аглядаючы свае ногі, адказала Франка. — У мястэчка сёння рыбу павёз, а перад гэтым вады прынёс, у печы запаліў і абед паставіў.

— Бач, які добры з яго чалавек! — здзівілася жабрачка і бліжэй падышла да гаспадыні, якая, усунуўшы ногі ў чаравікі і пазяхаючы, завязвала на сабе даматканую спадніцу. Марцэля паклала на кій рукі, скура якіх нагадвала кару дрэва, і, працінаючы гаспадыню вачыма, лісліва працягвала:

— Але ж ты, мая міленькая, прыгожая, ой, прыгожая! Не дзіва, што твой свету за табой не бачыць. Божа мой, Божа! Ножкі ў цябе бялейшыя, чым у іншых твар, а вочкі, нібы пацеркі, блішчаць. А тонкая, нібы паненка ў гарсэце.

— А хіба ты бачыла калі-небудзь гарсэт? — засмяялася Франка, дрыжучы ўсім целам. У хаце было цёпла, але гэтыя дрыжыкі вось ужо некалькі год даймалі яе кожную раніцу, калі яна ўставала з ложка.

Яна пазяхнула і прысела да агню, акрылася хусткай, а жабрачку папрасіла сесці на лаве. Ліслівыя пахвалы жабрачкі, відаць, спадабаліся Францы. Марцэля села ля сцяны насупраць агню, зноў абаперлася на кій і, адкрываючы ў шырокай усмешцы бяззубыя дзёсны, пачала:

— Пытаеш, ці бачыла я гарсэт? Мой Божа! Чаго я толькі на свеце не бачыла! Колькі багацця, колькі пекнаты! Усё бачыла, усё чула, усё ведаю... Усю сваю маладосць у панскіх дварах служыла... А цяпер вось ужо гадоў пятнаццаць як з кіем па шырокім свеце цягаюся.

Франка жыва павярнулася да Марцэлі, вочы яе заблішчалі.

— У панскіх дварах служыла? — усклікнула яна. — А я думала, што ты такая самая простая сялянка, як усе тут.

— Сялянка, яно так, сялянка, — трасучы галавой, адказала Марцэля, — ды не простая! Нарадзілася я ў гэтай вёсцы, але мяне яшчэ малой дзяўчынкай у двор узялі, і там я маладыя свае гады прабыла. А калі ў іх заставацца ўжо нельга было, да іншых паноў на службу пайшла. А вось ужо гадоў пятнаццаць як з жабрачай торбай цягаюся... Таму я адразу і здагадалася, хто ты такая. Іншыя не здагадаліся, а я здагадалася...

— А хто ж я такая? — са смехам запытала Франка.

— Паненка!.. Паненка ты, далікатная, прыгожая, як тая каралеўна... Як толькі ён цябе ў хату Казлюкоў прывёў, я адразу падумала: «Божа ж мой, Божа, такі просты мужык, а захацелася яму каралеўны». Мяне дзіва бярэ, як гэта ты за мужыка замуж пайшла.

Вясёлы твар Франкі раптам спахмурнеў.

— Хіба я ведаю, як гэта сталася? Відаць, такі ўжо мой лёс. Ніколі не думала, што за мужыка пайду і сярод мужыкоў жыць буду. З добрай жа сям'і паходжу... Дзядуля два дамы ўласныя меў, бацька ў канцылярыі служыў, а стрыечны брат адвакат у вялікім горадзе і багаты, багаты!

Франка падсела да жабрачкі і пачала расказваць аб сваёй адукаванай маці, аб багацці стрыечнага брата, аб тым, як весела было ёй у горадзе, якіх мела кавалераў. Марцэля з захапленнем слухала яе, трэсла галавой, войкаючы ад здзіўлення.

Пасля Франка ўскочыла з лаўкі і сказала:

— Ведаеш што, Марцэлька, пастаў самавар, нап'ёмся з табой чаю.

У Паўла і Піліпа, як і ў іншых заможных хатах вёскі, былі бляшаныя самавары, а ў запасе крыху чаю і цукру. Павел нават па просьбе жонкі гэты запас павялічыў. Франка аб ежы амаль не дбала. Ела абы-што і вельмі мала. Здаралася, што праз увесь дзень, асабліва, калі яна была чым-небудзь занята або ўсхвалявана, нічога ў рот не брала. Але без чаю жыць не магла. І за цукеркамі, якія, калі жыла ў горадзе, купляла або ад кавалераў атрымлівала, сумавала вельмі. Іншых падарункаў ёй ніхто не дарыў, а цукеркі прыносілі, і яна іх прымала, бо нават пані ад паноў цукеркі заўсёды прымаюць. Вось і сёння, калі Павел ад'язджаў у мястэчка, яна абняла яго за шыю і папрасіла:

— Прывязі цукерак, мой міленькі, залаты, брыльянтавы! Прывязі!

Франка ніколі не прасіла ў Паўла прывезці ёй прыгожую сукенку або нечага з ежы. Яна прасіла толькі чаю ды цукерак.

Тым часам Марцэля, радасна бліснуўшы вачыма з-пад апухлых павек, жвава, нават без дапамогі кія, узялася ставіць самавар. На дварэ ішоў дождж, а ў хаце дзве кабеты, адна ў лахманах, а другая — акрыўшыся цёплай хусткай, сядзелі ля маленькага акенца і пілі чай з зеленаватых шклянак, мяшаючы яго трэскамі. Марцэля пры гэтым прагна ўмінала жытні хлеб і нечаму вельмі радавалася. Можа, таму, што Франка прыняла яе лепш, чым яна спадзявалася, і гэта было зарукай на добрае будучае. Затое Франка ў размове з ёю рабілася ўсё больш пахмурнай. З дна мінулага, аб якім яна расказвала старой, узнімалася нейкая каламуць і, як віно, дурманіла галаву. На шчаках яе выступіў крывавы румянец, а на вочы набеглі слёзы.

— Вось да чаго я дайшла! Мужычкай стала, жывая ў магілу легла. Няма ўжо для мяне іншага свету, як вёска, і іншага жыцця, як мужыцкае!

Яна заломлівала рукі, выцірала імі мокрыя ад слёз вочы.

— Ну, годзе, годзе! Чаго там! — суцяшала старая. — Калі муж добры, дык не згінеш. А ці мілуе ён цябе, га?

І, нахіліўшыся да вуха Франкі, з гідкай усмешкай запытала яе аб нечым. Франка засмяялася і адвяла вочы.

— Ой, ой! — прашаптала яна — Здаецца, што яму яшчэ і дваццаці гадоў няма!

І яна пачала нешта шаптаць у самае вуха старой, смяяцца, пабліскваючы белымі зубамі.

У гэты вечар Павел, вярнуўшыся з мястэчка, дастаў з кішэні крыху загорнутых у паперу, напалову растопленых карамелек. Яны, відаць, год праляжалі на латку ў жыдоўкі і каштавалі капейкі. Але Франка, не зважаючы на якасць прысмакаў, вырвала іх з рук мужа і пачала прагна грызці. А калі досыць наелася, некалькі карамелек занесла Казлюкам, адну з іх сілком засунула ў рот Данілку, а рэшту аддала дзецям.

Казлюкі ставіліся да Франкі абыякава. Яна не раз здзіўляла іх, але не выклікала да сябе ні варожасці, ні асаблівай прыязні. Шкоды ім ніякай не рабіла, але і карысці ад яе не было. У Піліпа на пароме і ў полі, а ў жонкі пры гаспадарцы і дзецях было столькі работы, што сачыць за жонкай Паўла і думаць аб ёй не было калі. Воля брата была ўзяць яе за жонку, і калі яна будзе добрая — яго шчасце, а калі благая — яго бяда. Аднак абыходзіліся яны з ёю ветліва, запрашалі да сябе ў хату. Неяк у пачатку восені Піліп вынес са свірна Паўла старыя кросны яго першай жонкі, прынёс іх у хату і цэлую гадзіну напраўляў. Ульяна ў нядзелю паехала ў мястэчка і за братавы грошы купіла льну і каляровых нітак, а назаўтра прыладзіла кудзелю на калаўрот і на кросны нацягнула аснову. Яна смяялася да слез і выцірала рукавом вочы, пазіраючы, як нязграбна і няўмела Франка бярэцца за работу. Колькі жыла на свеце, не ведала, каб кабета не ўмела прасці і ткаць. Яна нават не ведала, што такія кабеты існуюць на свеце. Насмяяўшыся, яна пачала цярпліва і старанна вучыць Франку. Тая спачатку з захапленнем узялася за справу і прасці навучылася хутка, але, як толькі дайшло да ткання, спахмурнела і страціла ахвоту да гэтай работы.

— Цяжка! — злосна прабурчала яна.

— Дарма, прывыкнеш! — угаворвала яе Ўльяна. Трэба было няспынна прытрымліваць ніткі пярэдняй часткай кроснаў, націскаць нагамі на падножжа, і гэта вельмі стамляла Франку: праз якую чвэрць гадзіны на лбе яе выступалі буйныя кроплі поту. Відаць, яна, як і прадчувала Ўльяна, прывыкла б з часам да гэтай работы і лёгка спраўлялася б з ёю, але прывыкаць да таго, што ёй было непрыемна, яна не хацела. Калі работа падабаецца — добра, а калі не — ліха з ёю! Пасля некалькіх спроб, у часе якіх Ульяна ўжо не смяялася, а пачала хмурыцца, Франка адскочыла ад кроснаў і, размахваючы рукамі, закрычала:

— Не хачу! Не буду! Рукі мае баляць, ногі самлелі. На якое ліха патрэбна мне гэта работа? Даволі я нагаравалася і напрацавалася, калі гора мяне прымушала, а цяпер хай сабе д'ябал сядзіць за гэтымі кроснамі. А я не буду, не буду!

— Як сабе хочаце, — абыякава сказала Ўльяна і, кіўнушы на развітанне галавой, выйшла з хаты.

У гэты дзень, пад вечар, ідучы па ваду, Ульяна сустрэла брата і, спыніўшыся перад ім з ведрамі, сказала:

— А Франка ткаць не хоча.

— Дык няхай сабе не тчэ, — спакойна адказаў Павел.

Але Аўдоцця, якая, нягледзячы на свае шэсцьдзесят гадоў, каб дапамагчы нявестцы, спускалася з гары па ваду і чула размову брата і сястры, паставіла на зямлю вёдры і паклікала Паўла. Яе чорныя вочкі на румяным твары задаволена блішчалі: яна вельмі любіла ўмешвацца ў чужыя справы.

— Паўлюк! — пачала яна, прыклаўшы палец да прывялых вуснаў. — Слухай, Паўлюк, нешта ты жонцы вельмі вялікую волю даеш. Глядзі, каб праз гэта бяды якой не было.

Аўдоцця ўжо не раз чула ад Марцэлі сёе-тое аб паводзінах Франкі. І тое, што Франка позна ўстае, папівае чай і бясконца есць цукеркі, вельмі дзівіла і абурала старую.

Сур'ёзна пазіраючы на яе, Павел сказаў:

— Не бядуйце, кума, я ведаю, што раблю. Не для таго яе ад пакут ратаваў, каб зноў на пакуту аддаць, але для таго, каб ёй на свеце добра жылося. Калі чалавеку жыць дрэнна, дык і ён сам дрэнны, а калі добра, дык і ён добры. Ды і чаму ж не быць добрым, калі ні для злосці, ні для граху прычыны няма? Вось так!

Павел так верыў у тое, аб чым гаварыў, як і ў тое, што сонца на небе свеціць і цячэ рака, але Аўдоцця філасофіі яго зусім не разумела. Яна трымалася сваіх поглядаў.

— Ой, Паўлюк, глядзі, каб гэтае яе панаванне не вылезла табе бокам. Адкуль ты яе ўзяў? Ад бацькоў, з роднай хаты? Якая яна была датуль, калі ты яе ўзяў? Я ўсё ведаю. Як толькі глянула на яе, адразу здагадалася, хто яна. Іншыя, можа, і не здагадваліся, а я здагадалася.

Яна з трыумфам і спачуваннем паглядзела на Паўла сваімі разумнымі вачыма, а пасля, успяўшыся амаль да самага яго вуха, таямніча зашаптала:

— Глядзі, каб ад гэтага панавання, якое ты ёй даеш, зноў не прычапілася да яе якое ліха.

Але гэтая перасцярога старой, сэнс якой ён добра разумеў, не зрабіла на Паўла ніякага ўражання. Ён усміхнуўся, махнуў рукой і спакойна адказаў:

— Гэтага ўжо напэўна не будзе. Яна паклялася мне. Перад Богам паклялася.

Відаць было, што нішто на свеце не можа пахіснуць яго веры ў клятву.

Ён не мог сабе ўявіць, каб хто-небудзь асмеліўся адступіцца ад сваёй клятвы.

Аўдоцця падхапіла вёдры і даволі жвава пачала спускацца да ракі. Яна адышлася, павярнулася, паглядзела на Паўла, які хутка ішоў угору, і паківала галавой.

— Дурны.! Ой, дурны! — прашаптала яна.

У Казлюкоў усё часцей і часцей пачалі гаварыць пра Франку. Гаварылі пра яе так, як звычайна абмяркоўваюць нешта незвычайнае.

Гарэза Данілка, у якога зімой і ўвосень работы было мала, і ён ведаў усё, што робіцца ў вёсцы, са смехам расказваў, як Павел, маючы жонку, сам паліць у печы, гатуе страву, доіць карову, а Франка або ляжыць у пасцелі, або абнімаецца і цалуецца з мужам, ці дурэе, як малое дзіця. Піліп ажно за жывот хапаўся, пачуўшы гэта, а Ўльяну гэтыя расказы трывожылі.

— Не будзе яму ад яе дабра! — сказала яна аднойчы мужу.

— Каму? — запытаў Піліп.

— Паўлюку.

Калі яна выйшла на двор і пачала склікаць у хату курэй, Франка стаяла ля паркана, які падзяляў агарод на дзве паловы, і ела грушы. Грушы гэтыя раслі на адзіным дрэве, якое стаяла ля самай хаты Паўла. Даўней Павел прадаваў іх у мястэчку або аддаваў сястры, цяпер пакінуў сабе, бо Франка іх вельмі любіла. Ці то выгляд тых груш, якімі ў мінулым годзе ласаваўся яе сынок, ці Данілкавы расказы ўзлавалі Ўльяну, толькі яна спынілася непадалёк ад паркана і сказала Францы:

— Хіба табе не сорамна, што твой сам доіць кароў? Не мужыцкая гэта работа, а жаночая.

І хоць Ульяна гаварыла спакойна і хутчэй жартам, чым злосна, твар Франкі ўспыхнуў яе звычайным, хутка знікаючым гарачым румянцам.

— А табе што да таго? — усклікнула яна. — Не ўтыкай носа туды, куды цябе не просяць. Я вашай хамскай работы ніколі не рабіла і рабіць не буду. Ад'ё!

Яна адбегла ад паркана, а Ўльяна, пачырванеўшы ад абурэння, кінула ёй услед:

— А ты хамамі нас не абзывай! Якое маеш права вытыкаць нам тое хамства, калі сама была горшая за хамку?

Значэнне апошніх слоў Ульяне падказалі здагадкі Аўдоцці і расказы Марцэлі пасля кожнага яе візіту да Франкі.

Гэта была першая сварка паміж Ульянай і Франкай, якая хутка забылася. Ульяна не хацела псаваць адносін з братам, якога любіла і ад якога сёе-тое ім перападала. Ён і абаранкаў дзецям з мястэчка прывозіў, і частку свайго агарода аддаваў пад бульбу або каноплі, і на падаткі ці якую іншую пільную патрэбу грошы пазычаў.

А Піліп памятаў не толькі пра гэтыя дробныя паслугі швагра, але і пра бацькоўскі гаршчок, закапаны пад Паўлавай печчу. Даведаўшыся пра сварку Ўльяны з Франкай, ён накрычаў на жонку так, як ніколі дасюль не крычаў, і загадаў памірыцца з братавай. Ульяне лёгка ўдалося гэта зрабіць, бо варта было загаварыць з Франкай, як тая адказала ёй весела, без усялякай крыўды, а ўвечары прыбегла да Казлюкоў і, застаўшы там некалькі суседак, нагаварыла ім такіх цудаў, што тыя ажно раты паразяўлялі ад здзіўлення і да самай раніцы гатовы былі слухаць яе балбатню, як самую цудоўную казку.

Усю зіму Франка такім чынам забаўляла суседзяў, якія па вечарах збіраліся ў хаце Казлюкоў. Цікавае гэта было відовішча. У хату, асветленую палаючым на камінку агнём ды лямпай, што стаяла на стале, сыходзіліся мужчыны ў світках або кажухах і кабеты ў сініх суконных каптанах. Мужчыны вязалі сеці, стругалі зубы для бараны, напраўлялі бочачкі і вёдры або проста палілі свае люлькі ці цыгаркі. Жанчыны пралі на калаўротах або гушкалі і кармілі грудзьмі малых. Усе сядзелі на лаўках і тапчанах уздоўж сцен або перад агнём. Францы было нязручна сядзець на вузкай і цвёрдай лаве, і яна, прыхіліўшыся плячыма да сцяны, выцягвала ногі на табурэтку і займала позу асобы, якая бесклапотна выцягнулася на шэзлонгу. Панчохі ў будныя дні яна не насіла, і з-пад саматканай спадніцы выглядвалі яе голыя ногі ў грубых чаравіках. На ёй, як і на іншых кабетах, быў сіні каптан, а на галаве паркалёвая хустка. Але адзенне гэта выглядала на ёй маскарадным убраннем. Чорныя, як вароніна крыло, кучаравыя валасы, выбіваліся з-пад квяцістай хусткі, ападалі на лоб і шыю, упрыгожаную нізкаю пацерак, якіх тут ніхто не насіў. У вушах таксама свяціліся танныя завушніцы. Маленькія і, у параўнанні з рукамі ўсіх прысутных, белыя рукі яе былі ўвесь час у няспынным і неспакойным руху, а худы і прывялы твар, звычайна жаўтавата-бледны, палаў ліхаманкавым румянцам, які тут бачылі хіба толькі ў людзей, што ляжалі ў гарачцы. Ды і байкі Франкі здаваліся прысутным нейкімі ліхаманкавымі снамі, аднак былі яны такія цікавыя, што ў тую зіму на вечарніцах у Казлюкоў не заставалася часу для звычайных песень і казак. Гэтыя змалку вядомыя людзям казкі не ішлі ні ў якое параўнанне з апавяданнямі пра тэатральныя прадстаўленні, якія Франка глядзела ў духаце і цеснаце галёркі, пра маскарады з пачварнымі або смешнымі маскамі, пра балы, якія наладжвалі яе даўнія гаспадары, пра вясёлыя гулянкі ў загарадных парках, з каруселямі, гушкалкамі, чортавымі коламі. Расказвала Франка і пра ўсялякія страшныя злачынствы, самагубствы, любоўныя гісторыі, сваркі і розныя смешныя і жахлівыя падзеі, якія яна памятала і прагна ўбірала ў сябе амаль змалку.

Сярод яе слухачоў былі такія, асабліва жанчыны, якія, апрача сваёй роднай і некалькі падобных да яе суседніх вёсак, ніякіх іншых месцаў ніколі не бачылі. Некаторыя, праўда, у горад, дзе жыла Франка, ездзілі не раз, але апрача базараў і касцёлаў нідзе не бывалі. Іншыя, як, напрыклад, прыгожы і смелы Аляксей Мікула, які перарабіў пад фрак сваю світку, лічылі сябе людзьмі бывалымі і, слухаючы Франку, сцвярджальна ківалі галовамі, але яны не менш, чым іншыя, захапляліся яе апавяданнямі. У нізкай і душнай хаце, у цеснаце, людзі слухалі Франку. Адны — разявіўшы ад здзіўлення рот, другія — насмешліва ці задуменна ўсміхаючыся. Час ад часу ў хаце чуліся воклічы здзіўлення, абурэння, жаху або весялосці. Божа ж мой, Божа, колькі ўсялякага багацця на свеце, як таго смецця ў хаце, калі не падмятаць яе тыдзень. Вось як гуляюць і грашаць людзі па гарадах! Хіба яны ніколі нічога не робяць, што ўсё гэта ім да галавы лезе? І як яны Бога не баяцца, як не саромеюцца? Чалавек у вёсцы можа сто гадоў пражыць у працы ды клопатах і яму ніколі не прыйдзе ў галаву, што на свеце ёсць такія цуды, багацце, пекната і такія грахі.

Ой і грахі! Яны больш за ўсё абуралі і бянтэжылі людзей. І не таму, што чалавек у вёсцы ніколі Бога не зневажаў, асабліва п'яны, сякі-такі грэх на душу не ўзяў. Але гэткае марнаванне дароў божых, распуста, сваркі, забойствы, пра якія расказвае Франка, — гэта ўжо сапраўднае пекла! Часамі ў руках кабет спыняліся верацёны, а мужчыны апускалі сякеры і гэблікі, і ў звонкі і прарэзлівы голас Франкі, нібы парыў ветру, урываліся глухія ўздыхі. Аўдоцця, шырока вылупіўшы свае чорныя разумныя вочкі, праводзіла па твары зморшчанай, але яшчэ моцнай рукой і шаптала сіпатым ад хвалявання голасам, у якім адчувалася збянтэжанасць:

— У імя Айца і Сына і Святога Духа...

Адна толькі Марцэля, якая сядзела ля ног Франкі, адчувала сябе цудоўна. Асветленая чырвоным святлом, якое падала ад печы, яе цяжкая квадратная постаць нагадвала кучу лахманоў, з якой высоўвалася абкручаная анучай галава з разяўленым у шырокай усмешцы бяззубым ротам. У хітрых выцвілых вачах на ўзараным маршчынамі твары ўспыхвалі мігатлівыя агеньчыкі, набрынялыя павекі сцвярджальна моргалі, хрыпаты, падобны да рыпення пілы, голас час ад часу абвяшчаў:

— Але! Гэта ж праўда! Усё — праўда!

Толькі адна яна з прысутных бачыла, чула, зведала ўсё тое, аб чым казала Франка. Яны абедзве былі істотамі іншага роду і свету, закінутымі сюды, у свет грубых, цёмных, наіўных людзей.

Толькі старэйшая з іх была ўжо зусім лядашчая, жыла з ласкі гэтых людзей і не адважвалася расказваць ім аб сваіх прыгодах, а малодшая, фанабэрыстая і заўсёды неўтаймаваная, рабіла гэта з адчуваннем сваёй перавагі над прысутнымі. Яна не магла б назваць гэтае пачуццё, не ведала такіх слоў, як «разумовая перавага», але пачуццё гэта яе вельмі цешыла і павялічвала яе пагарду да «мужыкоў», сярод якіх жыла. Вярнуўшыся з вечарніцы дадому, яна заходзілася ад смеху.

— Вось дурныя хамы! Вось быдла! Я ім пляту пра самыя звычайныя рэчы, а яны раты разяўляюць і дзівяцца, нібы ім самога пана бога або д'ябла паказваюць. Я сярод іх як каралева сярод пастухоў. Але нічога, затое весела! Часамі мне здаецца, што я гляджу ў тэатры камедыю або сама граю тую камедыю. Вось цёмны народ! Вось быдла! Самы апошні дурань у горадзе разумнейшы за іх. Ім толькі свінней пасвіць!

Расказы Франкі ў хаце сястры і вясёлыя кпіны над мужыцкай цемрай і дурнотай Павел слухаў у панурым маўчанні. Ён чуў ад людзей, што недзе на свеце ёсць жыццё багатае, раскошнае, але лічыў яго для сябе недасягальным і непажаданым і ніколі не думаў пра яго. Беднасці ён не ведаў, але і раскошы ніколі не зазнаў. Жытні хлеб ніколі не здаваўся яму горкім, а да прысмакаў яго не цягнула. І калі Франка пачынала апавядаць яму пра цудоўныя, залітыя яркімі агнямі залы, пра смачныя абеды, дарагія ўбранні, Павел слухаў яе абыякава і, махнуўшы рукой, прыгадваў старую сялянскую прыказку:

— Звычайная рэч! Бог з людзьмі робіць ігрыска, аднаго ўзнясе высока, а другога кіне нізка.

Іншая рэч, калі Франка расказвала яму пра гулянкі, злачынствы, сваркі, пра ўсё тое, што ён азначыў адным словам: грэх. Слухаць гэта Паўлу было так прыкра, што ён круціўся на лаве і крактаў як ад болю або, абапёршыся локцямі на калені і засланіўшы далонямі твар, у глыбокім роздуме ківаўся з боку ў бок і часамі праз зубы цадзіў:

— Паганае жыццё, грэшнае! Каб яно скрозь зямлю правалілася!..

Часамі, калі ён слухаў Франку, у яго ўяўленні паўставалі дзівосныя карціны. Калі яна ўспамінала, як весела гуляюць людзі на загарадных каруселях, танцуюць да раніцы і якія на тых гулянках узнікаюць бойкі, п'янства, хваробы, раманы, перад вачыма Паўла паўставала раптам чыстая і ціхая блакітная вада, такая, якая бывае ў Нёмане ў яснае надвор'е, а над ёю або ружовая паласа світанку, або пушыстыя, падобныя на статак авечак, аблокі, або чародкі ластавак, якія бясконца кружацца над гарлачыкамі. А часамі яму раптам чулася буркаванне галубоў над самым вухам, або як аднастайна і лагодна спявалі хвалі. Тады ён узнімаў галаву, і маршчыны на яго сумным і стомленым твары рабіліся глыбейшымі. І калі Франка, вярнуўшыся разам з ім у хату, пачынала смяяцца з мужыцкай дурноты, ён не спрачаўся з ёю, не сварыўся, а толькі прасіў замаўчаць.

— Ну, годзе ўжо! — казаў. — Лепш бы ты зусім забылася пра тое, што было раней, пакуль ты не ўвайшла ў маю хату. Ой, ніхто не навучыў цябе розуму, а глупствам розным так набілі тваю галаву, што ты яго дасюль ніяк забыцца не можаш. Можа, Бог дасць, калі-небудзь забудзеш!

Калі Франка пачынала істэрычна рагатаць, ён супакойваў яе зусім так, як тады, калі яна плакала: садзіў яе побач з сабой, абдымаў і лагодна, па- бацькоўску казаў:

— Ну, годзе ўжо, годзе, дзіцятка!

Ён не спрачаўся, не злаваў, нічым яе не дапякаў, але не выносіў частых вечарніц, дзе Франка адчувала сябе каралеўнай. Асабліва з таго часу, калі яму раптам здалося, што яна заляцаецца да Аляксея Мікулы, самага прыгожага і смелага мужчыны ў вёсцы. Аляксей, хоць і быў некалькі гадоў жанаты і з жонкаю жыў добра, любіў яшчэ часам пацягацца за дзяўчатамі і маладымі кабетамі, вядома, не ўсур'ёз, а проста каб даказаць, які ён зух. Да Франкі, між іншым, ён і не думаў заляцацца, наадварот, часта жартаваў з яе, казаў ёй у вочы, што яна ўжо старая і што перад ім ёй няма чаго выхваляцца сваёй гарадской мудрасцю, таму што ён ведае горад яшчэ больш за яе. Але Францы Аляксей здаваўся адзіным чалавекам у вёсцы, які нагадваў ёй даўніх знаёмых і прыяцеляў. Па сваёй звычцы гаварыць усё, што ёй прыходзіла ў галаву, адкрыта, яна казала, што ёй падабаецца яго гордая пастава і сінія вочы. А аднаго разу, калі Аляксей з яе жартаваў, яна кінула яму ў твар жменю сушаных вішняў, другім жа разам ускочыла раптам з месца, села побач з ім і, ззяючы белымі зубамі і ўстрэсваючы чорнымі кучаравінкамі, якія выбіваліся з-пад яе хусцінкі, зазірнула яму ў твар. У гэты вечар, выходзячы з хаты Казлюкоў, Павел так моцна схапіў Франку за руку, што яна ажно ўскрыкнула ад болю і пачала прасіць, каб пусціў яе, але ён яшчэ мацней сціснуў яе далонь і, не звяртаючы ўвагі на яе скаргі і спробу вырвацца, пацягнуў дадому. Увайшоўшы ў хату, ён зачыніў дзверы, запаліў лямпу і, моцна сціснуўшы ўжо абедзве яе далоні, запытаў:

— Ты прысягала?

Франка ніколі не думала, што вочы Паўла могуць палымнець такім агнём, а прыглушаны голас гучаць так грозна. Забыўшыся на боль у далонях, яна моўчкі, з цікаўнасцю ўглядалася ў яго.

— Прысягала? — запытаў ён зноў.

— Ну, і што з таго? — паспрабавала быць дзёрзкай Франка.

— Адказвай... Хутчэй, хутчэй... Адказвай! Прысягала? — Дзве сінія жылы набраклі на яго звычайна такім пагодлівым ілбе, а вочы пацямнелі і нечым чорным пазіралі з глыбіні. Але Франка не спалохалася. Яна адчула раптам, як у ёй ажывае страсць да яго, якая ў апошні час пачала астываць. Павел падабаўся ёй, вельмі падабаўся ў гэтым зусім незвычайным выглядзе. Было ў ім нешта новае, цікавае: нейкая сіла, якая яе пакарала, палкасць, якая агнём прабягала па жылах. З воклічам любві, са словамі пяшчоты яна кінулася Паўлу на шыю і прыпала вуснамі да яго вуснаў. А ён, як і тады, у цёмным сасонніку ля магільнага крыжа, схапіў яе ў абдымкі і прыпаў да яе, як п'яніца да чаркі. І толькі пасля доўгай хвіліны маўчання запытаў:

— А граху ў цябе ў думках не было? У Аляксея не закахалася, га?

— Хай гэтага хама чэрці возьмуць! Патрэбны ён мне, як леташні снег! Толькі цябе аднаго я кахаю, ты мой міленькі, даражэнькі, залаты, сярэбраны, брыльянтавы!

Павел супакоіўся: ён ведаў, што яна ніколі не хлусіць, не хавае сваіх пачуццяў і думак. Гэтым разам Франка таксама не хлусіла. Да Аляксея, які быў прыгажэйшы і больш свецкі за іншых мужчын, яна пачынала заляцацца па сваёй старой звычцы, ад жадання пакараць. Калі нават яе цягнула да яго, дык цяпер, пасля адноўленай страсці да Паўла, цяга гэта адразу згасла. На вечарніцы пасля таго Франка нейкі час зусім не хадзіла і некалькі разоў сама падмяла хату і зварыла абед. Толькі хадзіць па ваду і даіць карову яна ніяк не хацела. Ды Павел і не настойваў, а на адмову яе паблажліва казаў:

— Ну, ну, глупства! Хай будзе па-твойму, абы табе добра было і абы ты сама была добрая.

Аднойчы ён звярнуўся да Франкі з просьбай, якая вельмі яе ўразіла. Было гэта ў нядзелю, калі тая вярнулася з касцёла. У касцёл, які знаходзіўся ў суседнім мястэчку, Франка ездзіла вельмі часта то з мужам, то з Піліпам і Ўльянай, то лісліва напрошвалася на воз якога суседа. Хоць мястэчка гэта было малое, але ўсё ж не вёска, і яе вельмі цягнула туды. У часе набажэнства можна было паглядзець на людзей, якія сабраліся ў касцёле, пасля пахадзіць па лаўках, паглядзець на тавары, пасмяяцца з чаго-небудзь, пачуць што цікавае або смешнае. Збіраючыся ў мястэчка, яна апраналася па-гарадскому, брала ў рукі малітоўнік, пухлы ад святых абразкоў і віншавальных паштовак, атрыманых некалі на імяніны. Гарадская вопратка нікога тут не дзівіла, а на малітоўнік многія пазіралі з цікавасцю і павагай. Нават Ульяна рабілася больш ветлівай да братавай, якая побач з ёю сядзела на возе, а позірк Піліпа, затрымліваючыся часам на чорнай вокладцы кніжкі, рабіўся больш задумлівы і паважны. Угледзеўшы яго першы раз у руках Франкі, Аўдоцця пляснула ў далоні і ўсклікнула:

— Вось шчаслівая! Вялікую ласку аказаў табе Бог, што па кніжцы хваліць яго можаш!

І нават Аляксей, калі аднойчы разам са сваёй жонкай вёз Франку ў касцёл, убачыўшы малітоўнік, прыціх, перастаў жартаваць з Франкі і, у знак павагі да яе, падклаў больш сена ў тое месца на возе, на якім яна мелася сесці. Аднак нікога гэта кніжачка не вабіла і не цікавіла так, як Паўла. Беручы яе ў рукі, ён заўсёды дзьмухаў на яе з усіх бакоў, кончыкамі пальцаў выціраў з яе рэшткі пылу, а пасля, сеўшы на лаве, паволі, асцярожна разгортваў у розных месцах яе, водзячы позіркам па друкаваных радках, то шчасліва ўсміхаючыся, то моўчкі ківаючы галавой. Ён гатоў быў гадзінамі ўглядацца ў старонкі малітоўніка, а пасля, глыбока ўздыхнуўшы, асцярожна клаў кніжку на самае пачэснае месца ў хаце — на чырвоную альховую шафку паміж лямпай і ззяючым бляшаным самаварам.

Аднаго разу, калі Франка вярнулася з касцёла і, як заўсёды нядбайна кінуўшы на стол малітоўнік, пачала са шчэбетам і смехам кружыцца па хаце, Павел, не адрываючы ад кніжкі позірку, прамовіў:

— Франка... Ведаеш, Франка, я даўно ўжо хачу аб нечым цябе папрасіць.

Франка была ў цудоўным настроі, бо сёння раніцай, калі яна круцілася на рынку, нейкі пан у прыгожым футры, відаць, пісар з суседняга маёнтка, паказваючы на яе другому, сказаў: «Вось прыгожая, шэльма!» А гэты другі, пажылы, — напэўна, аканом, кіўнуў галавой: «А нічога сабе круцёлка!» Кароткая гэта размова вельмі ўзрадавала Франку. У дадатак, на дванаццаць грошай, якія засталіся ад куплі круп і солі, яна купіла сабе карамелек і цяпер, скруціўшыся, што котка на лаве, грызла іх, як вавёрка. На словы Паўла яна адказала ветліва і пяшчотна:

— Для цябе, Паўлючок, я гатова ўсё на свеце зрабіць!

— Ну, калі ты такая добрая, дык зрабі ласку і навучы мяне чытаць.

Пачуўшы гэта, Франка спачатку аслупянела ад здзіўлення, а пасля зрабілася вельмі паважнай. Вось што значыць паходзіць з добрага роду! Калі б яна паходзіла з мужыкоў, хіба ўмела б яна чытаць! Добра. Чаму не? Навучыць яна Паўла чытаць. Вялікая гэта рэч! У дамах сваіх даўнейшых паноў яна бачыла такіх гувернантак, у якіх у галовах было меней розуму, чым ў яе мезенцу, аднак жа яны вучылі. Толькі для гэтага трэба мець буквар. Буквар Павел меўся папрасіць у аднаго знаёмага чалавека і, пачырванеўшы ад хваляваннпя, пачаў настойваць, каб Франка тым часам паказвала яму літары па малітоўніку.

— Пакажы, Франка. Пакажы хоць па малітоўніку! Я так доўга чакаў гэтага шчасця.

Яна зноў здзівілася. Якое ж гэта шчасце — умець чытаць? Але Павел сказаў ёй, што нікому ў жыцці так не зайздросціў, як тым, хто можа ў касцёле па кніжцы маліцца, а ў хаце, калі ёсць час, розныя цікавыя гісторыі чытаць. Бадзяцца па свеце ён ніколі не любіў, а таму амаль нічога не ведае, што робіцца там, за гарамі, за лясамі, а ведаць хочацца. У кніжках пра ўсё гэта напісана. Калі яны з нябожчыкам бацькам працавалі яшчэ ў панскіх маёнтках, ён бачыў шмат кніжак і людзей, якія чыталі іх уголас. У адным маёнтку ўпраўляючы чытаў часам уголас сваёй жонцы. А аканомка, калі была ў добрым гуморы, дык у нядзелю ці свята якое клікала да сябе ў пакой і ўголас з розных кніжак чытала. Ён чуў, як чыталі ўголас паненкі, залазіў пад ганак, на якім яны сядзелі, і слухаў. Ён часта марыў, як бы гэта самому навучыцца чытаць, але не было каму навучыць яго. У іх весцы толькі два чалавекі ўмеюць чытаць, але няма ў іх ні часу, ні ахвоты вучыць іншых. Затое цяпер разам з жонкай прыйшло ў яго хату гэта шчасце! Яна навучыць яго як след маліцца, выведзе з цемры да святла. А можа, ён, калі навучыцца чытаць, будзе лепшым, бо Павел чуў, што ў кніжках пішуць, якім чынам душа чалавечая можа ачысціцца ад граху і стаць белай, як голуб.

— Глупства душа, глупства голуб! — ускочыўшы з лаўкі, усклікнула Франка. — Але што ў кніжках розныя цікавыя гісторыі апісваюць — гэта праўда.

Яна сама любіла часам пачытаць. У некаторых яе паноў было шмат кніжак, яна іх брала і чытала ўночы, лежачы ў ложку, а ў святочныя дні з кім-небудзь са сваіх гасцей у гардэробнай або ў кухні. Адну з гэтых прачытаных гісторый Франка пачала расказваць Паўлу. Чытала яе і памятае так, нібы гэта было ўчора. Чытала з адным лёкаем, якога ў той час кахала. Раман гэты быў поўны незвычайных і страшных прыгод. У ім дзейнічалі забойцы, прастытуткі, падкідышы, вельмі добрыя княгіні і высакародныя графы. Франка расказвала цікава, суправаджала свае словы жэстамі і мімікай, аддаючы асаблівую перавагу любоўным прыгодам і злачынствам. Ад захаплення ў яе палалі вочы і ўздрыгвалі мускулы твару. Дык вось на што яна скарыстала сваё ўменне чытаць! І хоць Павел далёка не ўсё ў гэтай, на думку Франкі, цікавай гісторыі зразумеў, а ў нечым яна нават спалохала яго, аднак ад думкі навучыцца чытаць не адступіўся. Зіма была суровая, і на рацэ, скаванай ільдом, рыбакам работы было мала. Вольнага часу ў ІІаўла цяпер было даволі, і ён штодзень то пасля полудня, то ўвечары прасіў Франку, каб яна вучыла яго чытаць. Спачатку тая рабіла гэта ахвотна. Ля маленькага акенца, за якім стаяў заснежаны сад і калела акрытая інеем самотная груша, у слабым зімовым святле за сасновым, старанна выцертым Паўлам сталом сядзелі над разгорнутай кніжкай ці букваром муж і жонка. У гэтыя хвіліны высокі і дужы саракагадовы мужчына ператвараўся ў пакорнага, баязлівага хлапчука. Сагнуўшыся ледзь не ўдвая над сталом і амаль дакранаючыся тварам да старонак, ён так напружана ўглядаўся ў літары, на якія кончыкам пальца паказвала Франка, што здавалася, вочы яго вось-вось выскачаць з-пад шырока расплюшчаных павекаў. Твар яго ў гэтыя хвіліны выглядаў зусім інакш: бровы ўзнімаліся высока ўгару, лоб праразалі дзве глыбокія маршчыны, губы выпіналіся. Калі ён пачаў ужо адрозніваць першыя літары алфавіта і манатонна, паволі вымаўляў: «А... Б... Ц...», гукі яго голасу былі падобныя да стогнаў, якія з цяжкасцю вырываліся з грудзей. Нялёгка яму было адрозніваць гэтыя дробныя чорныя знакі, дасюль зусім незнаёмыя яго вачам, і мозг яго вельмі марудна спраўляўся з гэтай чужой для яго работай.

— Гм... га...

Над кожнай новай літарай ён доўга сядзеў моўчкі і моршчыў узмакрэлы лоб. Нялёгка яму было адрозніць яе ад іншых. Нарэшце паціху і нерашуча вымаўляў:

— Л...

Франка нецярпліва круцілася на табурэце, калі муж доўга сядзеў над новай літарай, нарэшце ўскаквала з месца і крычала:

— Вось дурань! Якое гэта «Л»? Вось мужыцкая галава! Ты такі здатны да чытання, як вол да карэты!

Не звяртаючы ўвагі на яе абразлівыя словы, ахоплены гарачаю прагай ведаў, ён пакорна ўзнімаў на яе вочы і казаў:

— Ну, Франка, не злуй! Я ўжо ўспомніў, што гэта «І». Ну, сядзь і пакажы яшчэ крышку... Годзе ўжо злаваць! Ён браў яе за руку, цягнуў да стала і супакойваў:

— Ты ж бачыш, Франка, што я да гэтага яшчэ не прывык. Пачакай крышку... Пачакай, мая любая, пацярпі, пакуль я прывыкну.

Франка зноў садзілася на месца, але ўжо надзьмутая, за кожную памылку крычала на яго ўсё больш. Але Павел цярпліва зносіў усё і толькі паўтараў:

— Пачакай, мілая, пачакай крышку, хай толькі прывыкну.

ІІрывык ён сапраўды хутка і, адолеўшы ўсю азбуку, ужо даволі бегла мармытаў: ба-ба, бэ-бэ. Але аднойчы Франка, слухаючы яго мармытанне, падскочыла, як спружына, з лавы і закрычала:

— Не хочу! Не буду! Даволі! Да д'ябла гэтае чытанне! Хіба я да цябе ў гувернанткі нанялася? Ад нуды я хутка завыю, як той сабака!

Яна кінулася на ложак, заклала за галаву рукі і, пазіраючы ў столь, пачала пазяхаць так працягла і голасна, што пазяханне гэта і сапраўды нагадвала выццё. Павел узняў ад буквара засмучаны твар, моўчкі паглядзеў на Франку, паківаў галавой і, зняважліва махнуўшы рукой, прамовіў:

— Цябе ўсё яшчэ злосць адольвае. Відаць, табе спаць хочацца, калі так рот дзярэш. Ну, і добра. Калі спаць, дык спаць.

Ён пагасіў лямпу і праз некалькі хвілін ужо моцна спаў. Але Францы было не да сну. У доўгія зімовыя вечары яе палохала зацятая цішыня і галасы ночы, якія час ад часу парушалі яе спакой, ахоплівалі яе трывогай і жахам. Хоць бы грукат якіх колаў, хоць бы адзін свісток начнога вартаўніка, хоць бы стук крокаў па замерзлым тратуары,хоць бы самы слабы водбліск вулічнага ліхтара, хоць бы далёкае рэха музыкі начной гулянкі! Дзе там! Тут не было нічога з таго, што некалі супакойвала і весяліла яе, калі не давалі заснуць мары, узбуджэнне або хвароба. Тут, у вёсцы, у ціхія марозныя ночы панавала такая глыбокая цішыня і цемра, што Францы здавалася, нібы яна ляжыць глыбока пад зямлёй. Часамі гэту цішыню і цемру парушаў гучны стук, падобны да стрэлу або да ўдару каменем аб сцяну хаты. Франка тады садзілася на пасцелі і ўсхвалявана слухала, а калі стук паўтараўся, пачынала штурхаць мужа. Пабудзіўшы Паўла, яна спалохана шаптала, што ў хату ломяцца разбойнікі. Павел у гэта не верыў, бо колькі ён жыў на свеце, у іх вёсцы разбойнікаў ніколі не бывала. Нейкую хвіліну ён прыслухоўваўся да цішыні, а калі зноў паўтараўся стук, са смехам казаў жонцы, што гэта ад марозу трашчаць сцены. З часам яна пераканалася, што гэта праўда, але асвойтацца з гэтымі начнымі галасамі ніяк не магла.

Мароз, як ледзяны волат, злосны і сумны, блукаў па вёсцы. То блізка, то далека ён грукаў у адну, другую сцяну хаты, трашчаў ля малых акенцаў, хадзіў па агароджах саду. Здалёк было чуваць, як ён блукаў вакол хаты Казлюкоў.

Праўда, ледзяны волат блукаў цёмнымі начамі па вёсцы не так часта, але і адлігі нямымі не былі. Яны ўздыхалі, шапталі, усхліпвалі. Уздыхаў вецер, а пад капяжамі хаты таялі ледзяшы і з ціхім плюскатам плакалі пад сцяной. Старая груша шамацела, і ледзь чутны шолах яе разбягаўся па счарнелым снезе і па сухіх галінах дрэў. У гэтыя ночы Францы здавалася, што яна чуе то ціхую гаворку разбойнікаў, што затаіліся ля хаты, то ўздыханне непрыкаяных душаў, якія блукалі па зямлі. На памяць ёй прыходзіў тады вясковы могільнік і розныя гісторыі аб прывідах і духах, якіх яна ведала мноства. У цёмнай хаце чуўся яе гарачы спалоханы шэпт:

— У імя Айца і Сына і Святога Духа... Ісусе, прасвятая Марыя і ўсе святыя, ратуйце нас!

Пры дзённым святле і ў добрым гуморы Франка часта са смехам казала: «Бог, душа — глупства ўсё гэта!», а ўначы яна верыла, што з таго свету прыходзяць душы нябожчыкаў, і клікала на дапамогу не толькі Бога, але і ўсіх святых, імёны якіх ведала з малітоўніка.

А найгорш было тады, калі над заснуўшай вёскай гойсалі зімовыя вятры. З шырокіх палёў, з глыбокай катлавіны Нёмана, з-пад цёмнага неба прыляталі яны і накідваліся на нізкія, заснуўшыя пад снежнай коўдрай хаты, спраўлялі шалёныя оргіі вакол цёмных, засыпаных гурбамі сцен. Паветра тады кіпела, бурліла і напаўнялася віскам усіх галасоў свету. Здавалася, што агромністыя снарады ляцяць навыперадкі са страшэнным гулам, сутыкаюцца ў шалёным разгоне, і грымоты з няспынным грукатам ляцяць з канца ў канец зямлі. У посвісце ветру чуліся прарэзлівае выццё зграі шалёных сабак, крыкі катаваных, плач і стогны безнадзейнай роспачы, працяглыя скаргі, якія губляліся ў грозным шуме, лапатанні незлічоных крылаў, у трэску і грукаце падаючых гмахаў. Увесь гэты пякельны шум і шаленства ў цемры ночы не будзілі аднак людзей, што спалі пад нізкімі, заснежанымі стрэхамі. Спакойна і бесклапотна спалі яны ў суровых, але змалку знаёмых абдымках маці-прыроды, і толькі адна істота сядзела на пасцелі, углядаючыся ў цемру, напружваючы слых, затрымліваючы дыханне. Яна была ўпэўнена, што вось-вось з трэскам расчыняцца насцеж дзверы і вокны і ў хату ўляціць натоўп злых духаў, або шалёная гэта віхура аберне хату і пахавае пад ёю Франку. І яна зноў штурхала пад бок мужа:

— Павел! Павел! Уцякайма хутчэй, а то хата зараз заваліцца!

А Павел сонным і здзіўленым голасам пытаў:

— Чаму?

— А ты паслухай, паслухай! — казала спалохана Франка.

Павел нейкую хвіліну слухаў, пасля паварочваўся на другі бок і казаў:

— Глупства. Не заваліцца! Не ўпершыню гэта.

— Паўлюк, запалі лямпу, — прасіла Франка, — Запалі, мой даражэнькі, залаты, брыльянтавы!

Паўла ні аб чым доўга прасіць не прыходзілася. Ён уставаў і, запальваючы лямпу, пытаў:

— Чаму ж ты не запаліла сама?

— Я і дыхнуць баялася, не толькі ўстаць.

— Дурніца! Перажагнайся ды спі.

І, ледзь прамовіўшы гэта, Павел засынаў зноў, а яна, хоць пры святле лямпы было ўжо не так жудасна, не клалася і, седзячы на ложку, ускалмачаная, усё яшчэ з кроплямі поту на лбе, прыглядалася да заснуўшага побач мужа. Павел засынаў хутка і моцна і, калі ляжаў нерухомы, заплюшчыўшы вочы, выглядаў значна старэйшым, чым тады, калі рухаўся і глядзеў.

Удзень гнуткасць рухаў і ясны блакіт вачэй надаваў яму амаль юнацкі выгляд. Цяпер маршчыны, якія пераразалі лоб, зрабіліся больш акрэсленымі, а сур'ёзная складка вуснаў рабіла твар яго суровым. Сцяўшы зубы, Франка прамовіла:

— Вось балван! Зноў заснуў!

Быў ён зараз непрыгожы. Зусім не такі, як тады, калі яна ўпершыню ўбачыла яго на Нёмане! Тады ён паказаўся ёй гэткім стройным, спрытным, і з такім захапленнем глядзеў на яе! А цяпер...

— Стары! — прашаптала яна.

Вакол хаты гуляў, свісцеў, грымеў і скавытаў вецер. А Франка з раскалмачанымі валасамі ўсё яшчэ сядзела на пасцелі, углядалася ў твар мужа, і злосныя агоньчыкі ўспыхвалі ў яе чорных вачах.

Аднак, калі ён прачынаўся на досвітку і абдымаў яе, Франка тулілася і ласцілася да яго, як кошка, асыпала яго пацалункамі, а пасля са смехам і шчэбетам ускаквала з ложка, распальвала ў печы і гатавала снеданне.

Але ўсё часцей і часцей Павел, не пабудзіўшы жонкі, выходзіў з хаты, каб зазірнуць у сеці, што апусціў учора ў палонку, або, калі лёд ужо крануўся, паглядзець на крыгаход і вызначыць, дзе і калі ў бліжэйшыя дні можна будзе лавіць рыбу. Пажадлівасць не была галоўнай уласцівасцю яго натуры, і хоць яна, позна і ўпершыню абуджаная Франкай, успыхнула бурна, цяпер ужо аслабела пад ацяжэлым спакоем цела і духа і схільнасцю да маўклівага назірання і роздуму. Калі лёд на рацэ крануўся і Павел упершыню выйшаў на бераг паглядзець на крыгаход, ён добрую гадзіну стаяў нерухома, падпёршы рукой падбародак, і любаваўся краявідам, які раскінуўся перад яго вачыма. У цёплым блакіце неба адчувалася набліжэнне вясны. Над лесам самотна стаяла бледнае, але ўжо цёплае сонца. За ракой, сярод цёмнай зеляніны соснаў, дзе-нідзе бялеў яшчэ рыхлы наздраваты снег, а над вяршалінамі дрэў з вясёлым карканнем ляталі вароны. А па Нёмане, які нагадваў неаглядны паток расплаўленага серабра, плылі крыгі, падобныя на пагоркі і дамочкі з крышталю. Дзе-нідзе ля берага, пад тоўстым покрывам лёду, чутно было кіпенне і бурчанне заняволенай вады, але шырокай сярэдзінай Нёмана то гуртам і шпарка, то паасобку і павольна плылі крышталёвыя крыгі, ззяючыя, празрыстыя, пазалочаныя праменнямі сонца або палітыя барвамі вясёлкі. Крыг гэтых было такое мноства, што яны здаваліся фантастычным шматлікім натоўпам, які паспешліва і маўкліва ўцякае з нейкіх невядомых краін. Згрудзіўшыся на дальнім канцы ракі, яны нагадвалі казачны горад з высокімі вежамі і дахамі, а на другім канцы ракі такі самы ледзяны горад разбіваўся на дробныя часткі і ўкрываў сярэбраны шлях Нёмана. А ў паветры стаяла ўрачыстая цішыня, скрозь холад прабівалася кволае і няўстойлівае цяпло, і пахла ўжо адталай зямлёй, якая пачынала вольна дыхаць пад рэшткамі снегу.

Штогод Павел назіраў гэты краявід і штогод вітаў яго прыязнай усмешкай і радасным бляскам вачэй.

Гэта цудоўнае абуджэнне прыроды выклікала ў душы яго не толькі захапленне, але і радасць ад сустрэчы з нечым добра і здаўна знаёмым. Ён любіў прыроду тою магутнай любоўю, якая прымушае дзіця, што не ўмее яшчэ вымавіць імя маці, вуснамі і рукамі цягнуцца да яе грудзей. Ён любіў прыроду, як слімак любіць свой дамок і чарвяк свой родны камячок зямлі. Аднак апрача гэтай вялікай любові да прыроды, Паўла заўсёды агортвала захапленне, калі ён назіраў яе розныя з'явы. Вось і цяпер, убачыўшы крыгі, што плылі па рацэ, ён спыніўся і нават усклікнўў, нібы бачыў іх упершыню ў жыцці. Цэлую гадзіну стаяў ён на беразе і так пільна ўглядаўся ў крыгі, нібы лічыў іх; на тыя, што мелі асабліва дзівосную форму, ён глядзеў даўжэй, чым на іншыя. Заўважыўшы крыгу, падобную да шкляной каплічкі і ззяючую вясёлкавымі фарбамі, ён доўга ківаў галавой:

— Ой якая прыгожая!

Стук сякеры прымусіў яго азірнуцца. Ён убачыў Піліпа, які напраўляў свой паром перад тым, як спусціць яго на ваду. Відаць, аднаму яму нялёгка было спраўляцца з работай, і ён паклікаў Паўла:

— Памажы, калі ласка, швагер!

Павел падняў з зямлі сякеру, падрыхтаваную, відаць, для Данілкі, і не спяшаючыся пачаў убіваць у тоўстыя дошкі вялізныя цвікі. Яны так старанна стукалі сякерамі ў ранішняй цішыні, што Ўльяна з двума вёдрамі, а за ёю і іншыя кабеты з вёдрамі ды збанамі падаліся да ракі, а некалькі мужчын пачалі сцягваць з гары лодкі з чаўнамі, якія хутка ім маглі спатрэбіцца. Адны іх смалілі, а другія збівалі сякерамі рассохлыя дошкі.

Бераг ракі закіпеў жыццём, працай, абазваўся гучнай гамонкай людзей. Перш чым заняцца сваёй справай, кожны хоць хвіліну глядзеў на крыгі, што плылі па рацэ, і, ківаючы галавой, паказвалі пальцамі на самыя вялікія і дзівосныя з іх. Кабеты з віскам ступалі ў ледзяную ваду і паспешліва напаўнялі свае збаны і вёдры. Некалькі хлапцоў пад кіраўніцтвам гарэзлівага Данілкі скочылі на крыгу, што плыла ля самага берага, і з пераможнымі воклічамі, у якіх аднак адчуваўся і затоены страх, спрабавалі коўзацца па ёй. Піліп, адарваўшыся ад работы, пачаў ушчуваць малодшага брата за свавольства і гультайства. А Павел тым часам прадказваў мужчынам, якія працавалі побач, што, мяркуючы па паху зямлі і крыгаходу, вясна сёлета будзе ранняя і цёплая. Гоману людзей на адным беразе ракі адказвала карканне варон на другім. Яны, як апантаныя, чорнымі чародамі ляталі над лесам. А паверсе з канца ў канец вёскі чулася прыглушанае сценамі хлявоў мычанне кароў і бляянне авечак. Спявалі пеўні, брахалі сабакі, нібы спаборнічалі са стукам сякер унізе, і ў гушчары далёкага лесу адгукалася працяглае рэха.

А ў гэты час Франка, абуджданая рыпеннем дзвярэй, адрывала ад падушкі ўскалмачаную галаву і, праціраючы заспаныя вочы, убачыла спачатку сукаваты кій, а пасля, ля самага парога, кучу лахманоў.

— Пахвалёны, — пачуўся рыплівы голас.

Пацягваючыся ляніва ў пасцелі, Франка сказала:

— Зрабі ласку, Марцэля, распалі агонь, а я яшчэ крышачку паляжу.

За міску крупніку, за шклянку чаю, а часам за кавалак сала і жменю мукі жабрачка стала яе прыслужніцай. Была яна таксама і яе сяброўкай, адзінай кабетай у вёсцы, з якой Франка любіла бавіць час і якую нават у думках не называла мужычкай і хамкай. Седзячы на падлозе ля парога або на лаве і папіваючы з зеленаватай шклянкі чай, Марцэля ўжо даўно расказала Францы пра сваё жыццё. Марцэля, у адрозненне ад усіх вясковых кабет, ніколі не была замужам. Усе свае маладыя гады тулілася па панскіх маёнтках, то цяжка працавала, то весела гуляла, у залежнасці ад таго, які лёс выпадзе. Быў час, калі яна жыла, як пані, была шчаслівая, мела прыгожую вопратку, працавала толькі тады, калі мела на гэта ахвоту. Малады пан любіў яе без памяці. Ажаніцца з ёю ён не мог, бо яна была простай сялянкай, але любіў і, магчыма, ніколі не перастаў бы любіць яе, можа, калі-небудзь і ажаніўся б з ёю, каб не страціў маёнтак і не выехаў у далёкую краіну, у вялікі горад. Дзе ўжо было браць яе з сабой, калі сам збяднеў! Паехаў і забыўся на яе. І яна забылася на яго. Усяго пасля таго зазнала — і шчасця і гора, а калі зусім састарэла і стала жабрачкай, усё часцей і часцей пачала прыгадваць тое першае сваё шчасце. То ўздыхаючы, то смеючыся, то сумна ківаючы галавой, яна расказвала Францы пра панскія гулянкі і прысмакі, пра цудоўныя пакоі, пра вясёлых музыкаў. А Франка, ззяючы вачыма, прагна слухала яе і, здавалася, упівалася гэтымі расказамі, якія будзілі ў яе памяці цэлы рой успамінаў. І яна ў сваю чаргу горача, усхвалявана пачынала расказваць Марцэлі пра сваю маладосць, пра свае любоўныя прыгоды і ўражанні. Нагаварыўшыся, яны ўпадалі ў сумны і горкі роздум, і Франка пачынала наракаць на свой лёс:

— Ой, і чаму ж не давялося мне пражыць усё жыццё так, як я жыла тады! Чаму ж я цяпер такая няшчасная, што нават надзеі не маю калі-небудзь яшчэ так пажыць!

І старая жабрачка, якая даўно ўжо забылася на слова «надзея», абапіраючыся аберуч на свой сукаваты кій і не ўзнімаючы вачэй, уздыхала:

— Ой, хоць бы мне ведаць, ці жывы яшчэ мой галубок, ці ходзіць па свеце ножкамі? Ці спакойная ды шчаслівая яго галовачка? Ці не выелі яму чарвякі вочак пад зямлёй?

Часамі, калі яна так уздыхала і прыгаворвала, з-пад яе апухлых павек, па бледным, як крэйда, зморшчаным твары каціліся мутныя кроплі.

Аднаго разу, у хвіліну такой расчуленасці, Марцэля сказала Францы, што яна мела дваіх дзяцей: сын памёр яшчэ малым, а дачка жыве, але яна нейкая дурнаватая і ні да чаго не здатная. Наймаюць яе людзі толькі на самую чорную работу, і маці ад яе ніякай карысці няма.

Сказала яна пра гэта вельмі проста, нават не засаромелася, як пра зусім звычайную з'яву, якая ў гэтую хвіліну прыйшла ёй на памяць. Аднак тут жа прыгадала, колькі гора, працы і клопату мела яна з тымі дзецьмі, колькі сіл трэба было пакласці, каб накарміць і апрануць іх, як даводзілася выслужвацца дзеля іх перад людзьмі. І пасля ўсяго гэтага пад старасць ёй не засталося нічога, апрача жабрацтва. Успомніўшы ўсё гэта, Марцэля насупіла свае сівыя бровы, і вочы яе бліснулі злосна з-пад апухлых і чырвоных павекаў.

— Каб ім і на тым і на гэтым свеце дабра не было! Каб іх паралюш схапіў! Каб ім косці пакруціла! — па-сялянску праклінала яна людзей, у якіх жыла, любіла, працавала, цярпела, радавалася і ў выніку нічога не атрымала, апрача самотнай, жабрацкай і жорсткай старасці.

У Франкі таксама здараліся парывы горкай крыўды і гневу. Ускочыўшы з месца, яна пачынала размахваць рукамі і паўтараць скаргі і праклёны старой жабрачкі.

— А я што ад іх атрымала? Дулю з маслам! Што заставалася мне ад кожнага кахання і кожнай службы? Калі я моцна кахала — мяне кідалі. Калі хварэла — у больніцу адпраўлялі! Калі замуж ішла, тры дзіравыя сарочкі мела! Ой, свет! Ой, людзі! Хай гэты свет перуны спаляць, а гэтыя людзі скрозь зямлю праваляцца!

Абедзве яны пасылалі самыя жахлівыя праклёны свету, у якім прайшла іх маладосць і які спустошыў душу і сэрца і зрабіў іх жабрачкамі. Але праз якую гадзіну-дзве або найбольш назаўтра яны зноў з захапленнем і смуткам пачыналі ўспамінаць аб раскошы і радасцях, зазнаных у мінулым.

Неяк увечары Марцэля, як заўсёды, сядзела ля парога і ела хлеб з сырам, якім пачаставала яе Франка. Пад'еўшы, яна доўга маўчала, а пасля сказала Францы, што заўтра паедзе ў горад, каб напачатку велікоднага тыдня пахадзіць па людзях ды назбіраць крыху грошай, бо ў гэтую пару людзі ахвотна абдорваюць жабракоў. Пачуўшы гэта, Франка ажно ўся затрымцела. Яна і сама на крылах паляцела б у горад, каб паглядзець на дамы і вуліцы, на сяброў і сябровак і хоць бы раз па-даўняму павесяліцца і пагуляць! Але ёй цяпер і думаць нельга пра гэта шчасце! Яна сама сябе закапала ў магілу. Сядзець ёй цяпер век у гэтай хаце, слухаць, як скуголіць вецер, ды глядзець на хамаў! Вось што яна зрабіла з сабой... Доўга жалілася так Франка, але, не дачакаўшыся ад Марцэлі ніякага адказу, скурчылася ў хаце на лаве і панура заціхла. Цішыня і змрок напаўнялі хату. З вёскі даляталі гукі, падобныя да аднастайнага цурчання. На тым беразе Нёмана мужчынскі голас працягла, нібы спяваючы кожны склад, крычаў:

— Па-ром! Па-ром!

І адразу стала чутно, як бягуць з гары Піліп і Данілка.

А вясна растапляла рэшты холаду, пахлі ажыўшыя іголкі соснаў, зелянела трава. З двара, дзе гулялі ля паркана дзеці Казлюкоў, чуліся часамі то плач, то смех.

А ў змрочнай хаце воддаль адна ад адной сядзелі і маўчалі дзве кабеты. Нарэшце пасля доўгай хвіліны маўчання з кучы лахманоў, што шарэла ля парога, пачулася нешта падобнае да спеву:



Павей, вецер, павей, вецер, з зялёнага гаю, Павярніся, наш паночак, з далёкага краю! Як я маю павяваці, калі гай высокі, Як я маю павярнуцца, калі край далёкі!

Дзіўны быў гэты спеў. Нізкі, ахрыплы голас Марцэлі дрыжаў, абрываўся на высокіх нотах, быў поўны журботы і скаргі. Праспяваўшы адну страфу песні, Марцэля пачала так гучна ўздыхаць, што ўздыхі гэтыя, як перад тым песня, напоўнілі хату, у якой з кожнай хвілінай гусцеў змрок.

— Ох! Ох! Ох!

А неўзабаве ўздыхі гэтыя змяніліся свісцячым шэптам:

— У імя Айца і Сына і Духа Святога. Амінь. Ойча наш...

У шэпце гэтым чуліся скруха, пакора і шчырае маленне самотнай і стомленай душы. Скончыўшы малітву, Марцэля перажагналася і зусім ужо іншым голасам прамовіла:

— Ой, ды я забылася сказаць табе навіну!

Гучна і працягла пазяхаючы, Франка запытала:

— Якая яшчэ навіна?

— Нейкія паны з горада нанялі на лета палац.

Франка ведала, што сяляне называюць палацам тую дачу, дзе яна служыла летась і адкуль узяў яе Павел. Яна ўсхапілася і запляскала ў далоні:

— Ужо і нанялі! А мая ж ты міленькая, чаму ж ты раней мне гэта не сказала? Цікава, што за паны? Можа, я іх ведаю? Можа, каго знаёмага з сабой прывезлі? Як толькі прыедуць, пабягу туды даведацца ды паглядзець! Не чула ты часам, Марцэлька, ці багатыя, ці маладыя, ці вялікую службу трымаюць?..

ІІІ

Асенні дзень хіліўся к вечару. Халоднае і нерухомае паветра напаўняў заўчасны змрок, падфарбаваны сінню цяжкіх цёмных хмар. Хмары гэтыя, вялікія і меншыя, нібы палітыя расплаўленым волавам, павольна і цяжка перавальваліся па брудна-белым небе, а на захадзе ўставалі суцэльнай высокай сцяной, па мутнаватай шэрасці якой плылі сінія і амаль чорныя, як смала, плямы.

У гэтым заўчасным, сумным, сіняватым змроку, у халодным і нерухомым паветры, пазбаўленым гукаў, водару і нават подыху ветру, нізкія хаткі, што выцягнуліся ў рад на высокім беразе ракі, стаялі ціха, нібы заснулі. Недзе там, на шырокіх палях, засцеленых счарнелым іржышчам і пасохлымі сцябламі раслін, познія аратыя запускалі ў пацямнелую ад дажджоў зямлю лемяшы і працяглымі воклічамі падганялі стомленых коней, якія цягнулі плугі па апошняй, яшчэ неўзаранай баразне, але на дварах і на вясковай вуліцы не было ні душы. Уся работа ў полі была ўжо скончана, агароды стаялі прыбраныя, ніводная галінка на аголеных дрэвах у садах не варушылася. Там-сям нізка над зямлёй, у вокнах хат, загараліся залатыя і чырванаватыя агеньчыкі, а вышэй, з комінаў, выплываў дым, але не ўзнімаўся стужкамі ўгару, а цяжка ападаў уніз, як і хмары, што віселі над зямлёй.

Сярод гэтага змроку, цішыні і нерухомасці ў паветры і на зямлі стаяў Павел перад дзвярыма сваёй хаты. Час ад часу ён машынальна падносіў да рота кароткую люльку, але за кожным разам рука яго цяжка ападала ўніз, а над люлькай не было дыму, бо яна даўно ўжо згасла. З-пад казырка нізка насунутай на лоб шапкі не відаць было, куды ён глядзіць, але вусны яго і схуднелыя шчокі ўвесь час ўздрыгвалі, нібы ад болю ці стрыманых рыданняў. Часамі яны крывіліся, як гэта бывае ў дзяцей, калі яны стараюцца стрымаць плач. Стоячы нерухома, як здранцавелы, Павел час ад часу ўсклікваў:

— А-а-а!

І, заціхаючы, зноў з-пад казырка шапкі ўглядаўся некуды далёка — можа, у палі, што ляжалі за апошнімі агароджамі вёскі, ці на дарогу, якая вілася сярод тых палёў.

За Нёманам абазваўся і паплыў у глыбокай цішыні працяглы сумны вокліч:

— Па-ро-ом! Па-ро-ом!

У хаце Казлюкоў бразнулі дзверы, па двары прабегла двое мужчын, і дзве пары ног затупалі па сцежцы, што вяла ўніз да ракі. А на тым беразе Нёмана яшчэ пару разоў абазваўся той жа голас:

— Па-ром! Па-ром!

Вокліч заціх, бо паром, замацаваны паміж дзвюма вялікімі лодкамі, заспяшаўся да пясчанага берага, на якім цьмяна абазначыліся абрысы параконнай брычкі. Пад цёмнымі, нізкімі хмарамі на шэрай вадзе, якая павольна і цяжка несла паром, людзі, што кіравалі ім, здаваліся прывідамі. Рытмічна, бясшумна Піліп і Данілка вялі паром, то выгінаючыся назад, то зноў выпростваючы свае высокія постаці. Змрок зацямніў іх твары і вопратку, і яны здаваліся чорнымі рысамі, што зрасліся з такім самым чорным паромам, а доўгія шасты чорнымі касымі лініямі цягнуліся ад іх рук да вады. І толькі тады, калі паром пераплыў раку, на другім яе беразе адгукнуліся невыразныя, прыглушаныя адлегласцю галасы.

І тады Павел, стоячы перад сваёй хатай, прашаптаў:

— Божа ж мой, Божа!

Цяжка сказаць, ці чуў ён крыкі, ці мог які-небудзь гук дайсці ў гэтыя хвіліны да яго свядомасці і вярнуць да рэальнасці душу, апушчаную ў нейкую глыбокую бездань. Ён павольна ссунуў назад шапку, і цяпер было відаць, што ён глядзеў на дарогу, якая бегла між палёў удалячынь, аж пад цёмны схіл хмар.

Ад ракі паволі падымалася ўгору параконная брычка. У гэтую хвіліну з-за вугла сваёй хаты выйшаў Піліп. Ён, відаць, вельмі спяшаўся і, каб скараціць шлях, не стаў абыходзіць агароджу, што падзяляла іх сады, а лёгка пераскочыў праз яе і шырокім крокам пайшоў да Паўла.

— Швагер, ты не сярдуй на нас, калі ласка, — сказуў ён. — Мы зараз урадніка праз раку перавозілі і ўсё яму расказалі.

З вялікім намаганнем выціскаючы з сябе словы, Павел спытаў:

— А што ж такое вы яму расказалі?

Піліп апусціў вочы і правёў далонню па валасах.

— Што Франка некуды падзелася і ўжо тыдзень, як яе няма ў хаце, — сказаў ён паціху.

Павел узняў галаву і з-пад казырка шапкі злосна бліснуў вачыма:

— Чорт вас цягнуў за язык!

— Я бы, можа, і не сказаў... Што мне да таго? — апраўдваўся Піліп. — Але Данілка пачаў: так і так, маўляў, пан ураднік... Збегла, як той казаў...

Параконная брычка ўжо выехала з-за Казлюковай хаты і спынілася ля зачыненых варот Паўлава двара. Чалавек, які сядзеў у ёй, у шынялі з бліскучымі гузікамі, паклікаў Паўла і голасам, у якім чутна была насмешка, запытаўся:

— Кабыцкі! Гэй, Кабыцкі! Кажуць, жонка ў цябе прапала, ці што? А можа, яе разбойнікі дзе забілі? Ці ўтапілася? Чаму ж ты ў паліцыю не паведаміў? Пашукалі б як след, дык можа і знайшлі б. Ці табе яе не шкада, га? Такая прыгожая кабетка прапала, а ён хоць бы што! Не сорамна табе... Ха-ха-ха!

Ураднік смяяўся, а трое людзей, якія стаялі ля хаты, з цікавасцю чакалі адказу Паўла. Магчыма, яны спадзяваліся, што ІІавел пачне клясці жонку ці прасіць урадніка, каб той адшукаў яе, хоць бы з-пад зямлі дастаў і прывёў да яго на пакаранне. Але Павел стаяў ля брычкі і маўчаў датуль, пакуль ураднік не перастаў смяяцца. А пасля спакойна і паважна прамовіў:

— Яна не ўцякла, не ўтапілася, ніякія разбойнікі яе не забілі. Яна да сваякоў паехала.

— Эгэ! — падаў голас ад варот Данілка. — Да сваякоў паехала... Толькі немаведама, калі вернецца.

Піліп цыкнуў на брата, каб той маўчаў, а Павел, пазіраючы на ўрадніка, казаў далей:

— У паліцыю я не паведамляў і паведамляць не буду, бо тут ніякай паліцыі не трэба. Я сам для яе паліцыя.

Ён узняў галаву, і ў голасе яго пачуўся гнеў.

— Бач, які горды! — кпліва прабурчаў ураднік і недаверліва запытаў:

— Дык ты ёй, выходзіць, дазволіў паехаць?

— Дазволіў! — не вагаючыся ні хвіліны, адказаў Павел.

Данілка пырснуў, прыкрываючы далонямі рот.

— Ну, калі так, дык мне тут няма чаго рабіць. Паехалі!

Брычка, грукаючы, пакацілася па вясковай вуліцы, а Павел, злосна бліснуўшы вачыма, звярнуўся да Казлюкоў:

— А вы трымайце языкі за зубамі! — сярдзіта махнуў ён рукой. — Бо хоць я чалавек спакойны, а гнеў свой паказаць магу... Што вам да таго, куды яна пайшла і калі вернецца, хутка ці не? Калі яна каго і пакрыўдзіла, дык мяне, а не вас... Але і мне яна нічога дрэннага не зрабіла... Да сваякоў з дазволу майго паехала. Ведайце гэта. Не балбачыце языкамі, і каб я больш ніколі не чуў пра яе благога слова!

— Ой, Паўлючок! — жаласна ўсклікнула Ўльяна. — Мусіць, ты нас ужо зусім не любіш, калі так крыўдзіш... А ўсё праз гэтую шэльму, — ціха дадала яна.

Жаласны голас сястры, якую Павел, як родны бацька, выгадаваў і замуж аддаў, крыху супакоіў яго.

— Не крыўджу я вас, — адказаў ён. — Толькі прашу і загадваю, каб не рабілі таго, што мне не міла. Я вам ніколі гэтага не рабіў, дык і вы мне не рабіце... А Франка да сваякоў з майго дазволу паехала. І калі яна вернецца, мне гэта добра вядома. Запомніце гэта.

Ён адышоў ад іх, пераступіў цераз паркан, стаў ля сваёй хаты, абапёршыся плячыма аб сцяну, і, як вельмі стомлены чалавек, часта і цяжка задыхаў. Ссунуўшы назад шапку, ён доўга глядзеў на дарогу, якая ледзь прыкметнай бялявай стужкай пераразала цёмнае поле. Казлюкі пайшлі ў хату, два акенцы якой засвяціліся залатымі агеньчыкамі. Паўлава хата стаяла цёмная, маўклівая. Змрок з кожнай хвілінай гусцеў і агортваў усё навокал ад неба да зямлі, і толькі перад самым надыходам ночы наляцеў аднекуль вецер, зашамацеў сухімі сцябламі гароху і паляцеў у сасоннік, на могільнік. Сосны загайдалі галінамі і працягла зашумелі. Дробны дождж зацярушыў з хмар, якія чорным суцэльным полагам нізка навіслі над зямлёй. Набліжалася доўгая, цёмная, асенняя ноч. Бавіць яе вясёлымі вечарніцамі ў вёсцы пачыналі пазней, напярэдадні зімы. А цяпер, апрача сабак, якія часамі сноўдалі пад сценамі і платамі, ніводная жывая душа не паказвалася на вуліцы. Ва ўсіх хатах ярка гарэў агонь і чулася вясёлая сямейная гамонка.

У сасонніку над магіламі жаласна закрычала сава, і ў гэтую хвіліну ціха зарыпелі вароты. Нехта, спяшаючыся, пайшоў па двары, і перад Паўлам вырасла постаць жанчыны.

— Паўлюк, — прашаптала яна.

— Хто тут? Чаго трэба? — нібы прачнуўшыся, запытаў Павел.

Аднак жанчына адказала не адразу. Яна была невялікага росту і, каб зазірнуць яму ў твар, мусіла адкінуць назад галаву.

— І чаго гэта, Паўлюк, ты тарчыш уночы перад хатай, нібы вартаўнік? — пачала яна. — Чаго ты, як той слуп, стаіш у цемры, на поле вочы вылупіўшы? Гэта ж ноч на дварэ. Ідзі ў хату, чуеш? Ну, ідзі, ідзі, а то людзі падумаюць, што з глузду з'ехаў або яшчэ што благое з табой здарылася.

Невядома чаму, усё гэта яна гаварыла шэптам, бо нічога таямнічага ў словах яе не было, ды і паблізу не было ніводнай жывой душы, якая магла б яе пачуць. Такім шэптам звычайна гавораць людзі, якія ходзяць ля цяжка хворых або ля нябожчыкаў. У шэпце гэтым адчуваўся неспакойны клопат і жах перад таямнічай і грознай з'явай хваробы ці смерці.

— Чуеш, Паўлюк? — шаптала яна. — Ідзі ў хату. Што ты тут выстаіш? Вось і дождж пайшоў. Ну, ідзі ўжо, ідзі! Чуеш?

Яна пачала абедзвюма рукамі падпіхаць яго да дзвярэй хаты.

Але гэта настойлівасць абурыла Паўла.

— Чаго ты ад мяне хочаш, Аўдоцця? Чаго прычапілася да мяне, як смала? — злосна прабурчаў ён. — Адчапіся! Калі захачу, дык і ўсю ноч так прастаю, і не твой гэта клопат.

— А вось і не прастаіш! Не дам я табе загінуць! Ці мала я на сваім жыцці хворых бачыла і ад смерці ратавала? І цябе выратую!

Відаць, стан, у якім знаходзіўся зараз Павел, Аўдоцця лічыла цяжкой хваробай. Яшчэ раніцай, сустрэўшы яго ля ракі, яна ўтаропілася ў яго сваімі жывымі вочкамі, паківала галавой і паціху прамовіла:

— Нешта ты, Паўлюк, блага выглядаеш — нібы табе да смерці ўсяго тыдзень застаўся.

І, калі ўжо несла ўгару поўнае вядро вады для нявесткі, вырашыла, што ўвечары абавязкова наведае Паўла.

— Хадзем у хату, я нешта табе пра Франку раскажу, — зноў зашаптала яна. — Максім сёння з горада прыехаў, казаў, што бачыў яе. Калі пойдзеш у хату, дык скажу, а калі не пойдзеш, дык і заставайся тут, як тое нямое неразумнае быдла... або як дурное дзіця, што не хоча, каб яму дапамаглі.

Недарма прыгадалася Аўдоцці малое дзіця. Колькі разоў, калі яе сын Максім, і два іншыя сыны, і дочкі, а пасля і маладая нявестка ляжалі ў гарачцы на тапчане, стаяла яна над імі з гаршком горкага зелля ў адной руцэ і з лыжкай мёду ў другой і казала:

— Калі нап'ешся зёлак, дам табе мёду, а калі не, дык і ляжы сабе, як тое неразумнае і нямое быдла...

Так і цяпер:

— Калі пойдзеш у хату, дык я табе нешта пра Франку раскажу, а калі не пойдзеш, дык і бывай здароў. Ці я буду тут усю ноч з табой стаяць ды мокнуць пад дажджом, як сабака?

Павел насунуў на вочы шапку.

— Ніякіх вестак пра яе мне не трэба... — злосна прамовіў ён. — Я сам пра яе ўсё ведаю... Яна да сваіх паехала...

Як перад гэтым з ураднікам, сястрой і шваграм, так зараз з Аўдоццяй ён гаварыў неўласцівым для яго тонам: злосна і раздражнёна. Аднак усё ж павярнуўся да дзвярэй, з грукатам расчыніў іх і, перш чым увайсці ў цёмныя сенцы, яшчэ раз акінуў позіркам чорныя палі і дарогу, якую цалкам праглынала цемра.

Апынуўшыся ў цёмнай хаце, Аўдоцця ўжо галасней, але ўсё яшчэ прыглушана прамовіла:

— Ой, і холадна ў цябе ў хаце. Мусі, дні тры ў печы не палена? Ці ты еў сёння што-небудзь, ці не? Мусі, не, бо і агню не раскладаў. Ну, дай сярнічкі, агонь распалю ды вячэру табе згатую. Ой, і стары ты мужык, а дурны! Давай сярнічкі, дзе яны ў цябе?

— Не ведаю. Пашукайце, калі ласка, самі, — сказаў хрыплым голасам Павел і сеў ля акна на лаве.

Аўдоцця паціху, як мыш, мітусілася па цёмнай хаце, мацаючы рукамі на печы, па прыпечку, на стале і лаўках.

— Каб на іх паралюш! Каб іх хвароба пакруціла!

Так праклінала яна запалкі, якія ніяк не магла адшукаць. Нарэшце знайшла іх, і ў руцэ яе бліснуў сіні агеньчык, а пасля доўгі язык полымя лізнуў сухую трэску. Яе таксама Аўдоцця знайшла вобмацкам на падлозе і цяпер трымала, узняўшы ўгару, — чакала, пакуль яна ўся зоймецца полымем. На фоне глыбокай, пустой, астылай печы палаючая, як факел, лучына асвятліла абкручаную чырвонай хусткай галаву і твар, пакрыты дробнымі маршчынамі, але круглы і румяны, як здаровы і толькі крыху прыхоплены марозам асенні яблык. У чорных жывых яе вачах, атуленых мноствам маршчын, агонь запаліў залатыя свечачкі. Аўдоцця павесялела і залапатала:

— Ну вось, зараз табе будзе і агонь, і вячэра, і ў хаце пацяплее. А сала ў цябе ёсць? Хіба зацірку з салам зварыць? Бо як бульбу пачну абіраць, дык ты да поўначы галодны будзеш. А з заціркай работа кароткая! Пасля пасядзім сабе, пагаворым, а калі хочаш, дык і заначую ў цябе, каб не быў адзін, як воўк. Хоць ты і раней быў тут адзін, ды, мабыць, ужо адвык. Хіба я не разумею гэтага? Я ўсё разумею! Калі мой памёр, у мяне пад сэрцам так балела, што, здавалася, калі застануся хоць на хвілінку адна, дык адразу сканаю, будзе мне аман. Ды не было калі заставацца адной... дзеці сканаць не далі... даглядаць іх мусіла... Ды і падгруднік піла. Я і табе падгрудніку прынясу, і калі боль пад сэрца падступіць, пап'еш гэтых зёлак — адразу стане лягчэй. Заначую ў цябе, а заўтра ранічкай у печы выпалю і пабягу дадому... Я яшчэ, дзякуй Богу, дзвюм хатам і дзвюм гаспадаркам дам рады. І сіла ё, і ахвота. Чаму не? Добраму чалавеку ў бядзе дапамагчы — рэч вельмі патрэбная. Гасподзь за гэта грахі мне адпусціць, а ты, Паўлючок, калі аддзячыць захочаш, дык часам крыху рыбы нам прынясеш. Тадэвуш і Гануля ой як за рыбкай прападаюць! Страх як малыя шэльмачкі прападаюць за рыбай, болей, чым за цукрам ды абаранкамі... Ну, а не захочаш прынесці, бог з табой. Абы я цябе ад гэтай паганай хваробы вылечыла! І вылечу! Чаму ж не вылечыць? Не гэткія хваробы я бачыла і лячыла...

Відаць, паміж горам і хваробай Аўдоцця вялікай розніцы не бачыла, і ёй здавалася, што першае лягчэй вылечыць, чым другое. Яна гаварыла ўсё весялей, а прыгадаўшы «маленькіх шэльмачак» Тадэвуша і Ганулю, весела засмяялася. Прыклаўшы да палаючай трэскі другую, трэцюю і чацвёртую, яна хацела ўжо кінуць іх у печ, але Павел раптам схапіў яе за руку.

— Не запальвайце агню! Богам прашу, не запальвайце! — пачуўся над яе галавой голас, у якім гучала такое глыбокае цярпенне, такое знясіленне, якія Аўдоцця не раз у жыцці чула ў голасе паміраючых. Яе ахапіў жах, і яна хуценька павярнулася да Паўла.

— Чаму? — запытала яна, усё яшчэ трымаючы ў руках палаючыя трэскі і ўглядаючыся ў твар Паўла. — Ой, звар'яцеў, далібог, звар'яцеў! Ну, на каго ты зараз падобны? Каб сам сябе ўгледзеў, дык спалохаўся б.

Лоб Паўла перарэзалі дзве глыбокія зморшчыны, вусны дрыжалі, як у чалавека, які вось-вось заплача, а нерухомыя вочы з-пад узнятых угору броваў пазіралі не на Аўдоццю, а некуды па-за сцены хаты, у далёкі свет.

— Не запальвайце агню! — паўтарыў. — Калі ласка, не запальвайце!

Не то спалохана, не то злосна Аўдоцця зноў запытала:

— Чаму ж гэта?

— Не пытайце, калі ласка, чаму, а толькі не запальвайце... Прашу вас.

А пасля, нібы прымушаючы сябе, дадаў:

— Мне здалося, што гэта яна стаіць ля печы і распальвае агонь.

Ён выхапіў у Аўдоцці запаленыя трэскі, кінўў іх на гліняную падлогу і затаптаў нагамі. У хаце зноў стала цёмна, і ў гэтай цемры невыразна вызначалася перад печчу постаць Аўдоцці. Яна доўга стаяла моўчкі, прыклаўшы да шчакі пальцы. Аўдоцця заўсёды прыкладала да шчакі пальцы, калі была нечым заклапочана або здзіўлена. Відаць, хвароба Паўла была значна цяжэйшая, чым ёй здавалася спачатку, калі яна, нібы нічога сур'ёзнага не сталася, пачала лапатаць і нават смяяцца. Мусіць, і сапраўды сталася з ім бяда. А можа, нехта зрабіў яму гэта, дык трэба будзе заўтра напарыць капытніку, які ад гэтага дапамагае найлепш. Жаданне як найхутчэй даведацца, як усё адбылося і пра што кум зараз думае, так даймала Аўдоццю, што яна ледзь стрымлівала язык, — столькі на ім было розных пытанняў. Яна падышла да Паўла, які сядзеў на лаве, і ціха, як хвораму, сказала.

— А Максім пра яе з горада весткі прывёз.

Паўла, які сядзеў у цёмным кутку, зусім не было відаць. З цемры пачуўся яго голас, поўны непахіснай рашучасці:

— Мне ніякіх вестак пра яе не трэба. Паехала да сваякоў. З майго дазволу паехала...

Аўдоцця села на другой лаве насупраць акна і паволі, разважліва пачала:

— Ці ты, Паўлюк, сам сябе ашукваеш, ці людзей абдурыць хочаш? Навошта гэтая гаворка, калі ўсе ведаюць, што яна не... да сваякоў паехала, а ад цябе ўцякла з лёкаем тых паноў, што жылі тут улетку. Я і сама бачыла, як яна туды бегала, а калі не магла пабегчы, дык гэту шэльму, Марцэлю, да яго пасылала. І лёкая таго я не раз бачыла, калі ён хадзіў над ракой і выглядаў яе. І блізка яго бачыла. У чорным сурдуце, валасы кучаравыя, і нечым такім ад яго смярдзела, ці то ёлкім салам, ці то багуном, што ў лесе расце, ці блашчытнікам, які ўсякую нечысць труціць. Ліха яго ведае, чым смярдзела. Марцэля казала, што гэта парфумы і памады... Ліха яго ведае! А твая і пачала ўлягаць за ім. Казала Марцэлі, што ён не горшы за любога паніча. «Досыць ужо, кажа, я нагледзелася на хамаў, паніча хочу». Надта ж ёй, відаць, гэтыя парфумы спадабаліся. Аднаго разу там на кухні танцы наладзілі, і твая Франка на танцы гэтыя пабегла. А ты тады цэлы дзень на рацэ быў, рыбу лавіў і ў горад вазіў. З тых танцаў яна як звар'яцелая дадому прыйшла, а пасля яшчэ і сама ў хаце танцавала. «Ой, Марцэлька, — гаворыць, — які ён прыгожы, як цудоўна танцуе, а як гаворыць!» А пасля, калі гэтыя паны ў горад пачалі збірацца, яна спачатку засумавала, а пасля зноў павесялела і сказала Марцэлі, што лёкай гэты ўгаворвае яе ў горад вярнуцца ды зноў пайсці служыць, а ён будзе да яе штодзень прыходзіць, вадзіць на шпацыр або на танцы. «Уцяку, — кажа, — далібог, уцяку. Хіба я ў няволю сябе прадала? Ці жывую мяне ў зямлю закапалі? Ці мне свет нямілы? Уцяку!» І ўцякла, каб ёй дабра не было, нягодніцы гэтай! А ты сваякоў нейкіх прыдумаў! Да сваякоў паехала! Да сваякоў паехала! Думаў людзей абдурыць, а сам у дурнях застаўся. Кожнае дзіця ў вёсцы ведае, што гэта за сваякі...

Аўдоцця змоўкла і з прагнай цікавасцю чакала, што скажа Павел цяпер, калі пераканаўся, што яна і ўся вёска ведае праўду. Напэўна, пачне праклінаць Франку і наракаць, што ажаніўся з гэткай. А калі пачне праклінаць і наракаць, дык і туга хутчэй з яго выйдзе. Павел доўга маўчаў, але нарэшце ў цемры пачуўся яго прыглушаны, хрыплы голас:

— А прысягала мне! У словах гэтых прагучала бязмежнае здзіўленне.

— Ці ж ты і сапраўды толькі цяпер, ад мяне, даведаўся праўду? — з няменшым здзіўленнем усклікнула Аўдоцця.

Гэтым разам яна дарэмна чакала адказу. Павел маўчаў. Счакаўшы хвіліну, яна пачала расказваць, што яе сын, Максім, вазіў учора на нядзельны кірмаш шаснастку аўса і паўкапы яек, а пад вечар, калі ехаў дадому, сустрэў на вуліцы Франку. Яна ішла пад ручку з нейкім кавалерам, мабыць, з тым самым лёкаем, а чырвоныя стужкі ажно сляпілі вочы, столькі іх на ёй было. Яна ўгледзела Максімку і кіўнула яму галавой. «Як маешся, Максімка? — кажа. — Кланяйся там усім ад мяне і скажы, хай шукаюць цяпер ветру ў полі». Зубы вышчарыла і, падскокваючы, пайшла сабе з кавалерам. Максім толькі плюнуў ёй услед. «Ой, мамачка, — кажа, — так мне хацелася пугай па плячах яе сцёбнуць! Ды баяўся, каб у паліцыю мяне не забралі».

Аўдоцця зноў пачакала, якое ўражанне зробіць на Паўла гэтая вестка. Цяпер ужо напэўна ён пачне праклінаць і апошнімі словамі лаяць Франку. Але Павел доўга маўчаў, а пасля тонам чалавека, які ўсё яшчэ не можа апамятацца ад здзіўлення, сказаў:

— А яна ж прысягала мне!

— Поп сваё, а чорт сваё! — усклікнула Аўдоцця. — Кажы яму, што хочаш, а ён толькі дзівіцца ды дзівіцца! І чаго цябе такое дзіва бярэ?

Не дачакаўшыся адказу на гэта пытанне, яна правіла далей:

— Ты, Паўлюк, вялікім крыжам перажагнайся, плюнь на гэтую шэльму і жыві, як жыў даўней, ціхенька, спакойненька. Чаго табе не хапае? Хата ёсць, рамяство добрае ў руках маеш і грошы сякія-такія, людзі цябе любяць, і бог ласкай сваёй не абыходзіць... Чаго табе сумаваць? Дай Божа, каб усім добрым людзям жылося на свеце так добра, як зажывеш ты, калі не будзеш дурны. Бога слухай, з добрымі людзьмі жыві, еш, пі і на тую бяду, што цябе напаткала, плюнь!

Аўдоцця казала яшчэ Паўлу, што ніводзін чалавек без гора на свеце не пражыве і што бывае гора значна большае, чым у яго. Вось, напрыклад, у Карася ўвесну дзве каровы здохлі, а цяпер усе свінні пачалі хварэць і, напэўна, таксама паздыхаюць... Ці ў Сымона Мікулы — вось гэта гора! Сын яго, Ясюк, разбойнікам стаў, яго ўжо раз у Сібір саслалі, а цяпер другі раз, за тое, што адтуль уцёк, туды сашлюць ды яшчэ бізуноў дадуць. Вось гэта сапраўднае гора. Калі б Аўдоцця, барані бог, мела сына разбойніка, дык, напэўна, не вытрымала б гэтага — павесілася б ці ў Нёман кінулася б ад гора і сораму...

— А ў цябе якое гора? Незнаёмую, невядомую бабу з балота выцягнуў і хацеў яе сумленнай зрабіць. Дурны ты, Паўлюк! Я тады яшчэ ведала, што з гэтага будзе. Чортава дачка да свайго бацькі чорта вярнулася. Вядома, чорт сваіх дзяцей любіць і ад сябе надоўга не адпускае. Хоць і адпусціць калі, дык пасля зноў кіпцюрамі за душу ўхопіць і да сябе цягне, пакуль у пекла не зацягне. Відаць, на тое воля Бога, каб адны людзі яму, а другія чорту служылі. Ты, Паўлюк, Богу служы і на тую чортаву дачку забудзься! Чужая яна табе была і чужая засталася. Хай сабе прападае...

Аўдоцця ўжо і сама не ведала, што яшчэ казаць Паўлу і чым яшчэ яго пацешыць. Яна вычарпала ўсю сваю філасофію, усе спосабы выклікаць яго на гаворку.

— Ну, — прамовіла яна, счакаўшы хвіліну. — Як жа гэта ў вас было, як сталася? Кажы! Калі ўсё раскажаш, адразу лягчэй стане!

Не ведала Аўдоцця, што ёсць на свеце чалавечыя натуры, глыбейшыя за любы калодзеж, і калі аднойчы ўпадзе ў іх кветка кахання, дык ніякія бурныя хвалі не выкінуць яе назад, ніякая крыўда не прымусіць чалавека абразіць гэта каханне скаргай, выказанай уголас. Нож праткне сэрца, але з вуснаў не зляціць слова асуджэння, таму што літасць яго большая за ўсякае цярпенне. І хоць бы ад гэтага асуджэння ў вінаватага і волас не ўпаў з галавы, ён не будзе асуджаць яго. Хоць бы асуджэнне гэта і зняло боль з сэрца, ён яго не вымавіць і ўсяляк, хоць бы нават хлуснёй, прымусіць змоўкнуць іншых. «Як жа гэта? Ганьбіць тую, на грудзях якой мне сніўся залаты сон майго жыцця? — гаворыць ён сабе. — Асуджаць тую, для якой я гатоў быў праз агонь і ваду, па камяністых шляхах, праз полымя пекла прынесці блаславенне? Праклінаць тыя дні, калі нам спявалі дрэвы, шчабяталі птушкі і з усіх вытокаў жыцця білі гаючыя крыніцы? Магчыма, усё гэта быў толькі сон, міраж, які развеяўся, як лёгкі туман, мільгануў маланкай, пасля якой засталася цемра, але нічыёй віны тут няма, а калі ёсць, дык толькі мая, а не той, якую асуджаць я не хачу і не магу».

Існуюць на свеце такія чалавечыя натуры, але Аўдоцця нягледзячы на свой вялікі жыццёвы вопыт, пра іх зусім не ведала. Ды і Павел ніколі не задумваўся над тым, якая ў яго натура. Ён толькі адчуваў, што калі б нават яго на крыжы распіналі, калі б нават святыя сышлі з нябёсаў і прымушалі яго гаварыць, ён і тады не сказаў бы пра Франку нічога дрэннага, не асуджаў бы яе, не шукаў бы помсты.

— Ведаеце, кума, — пачаў ён пасля доўгага маўчання. — Ва ўсім, што сталася, вінаваты толькі я сам. Па-першае, мала я малітвамі ды навучаннямі адганяў ад яе д'ябла. Па-другое, калі я ўжо заўважыў, што яна ветраная, і аб тым лёкаі здагадаўся, не трэба было надоўга адыходзіць ад хаты. Трэба было часцей яе павучаць, вачэй з яе не спускаць, тады б яна не прапала... Выходзіць, праз мяне яна прапала... І не я, а хутчэй яна павінна мяне асуджаць...

Спачатку Аўдоцця слухала Паўла вельмі ўважліва, але чым далей, тым больш расло яе здзіўленне. У яе ажно дух заняло і на хвіліну адняло мову. Нарэшце яна не вытрымала:

— Здурнеў! Зусім здурнеў!

Устаўшы з лаўкі, Аўдоцця не то смехам, не то злосна пачала:

— Сёння, відаць, я з табой да ніякага ладу не дайду! Сёння і гаварыць з табой не варта! Ідзі спаць. Можа, як выспішся, Бог верне табе розум. А я ў цябе заначую, бо хоць ты і здурнеў, мне цябе шкада. Застанешся адзін, дык яшчэ, барані Бог, што-небудзь дрэннае сабе зробіш... Здурнеў, зусім здурнеў!

Яна перажагналася, прамармытала напаўголаса малітву і, паклаўшы пад галаву ватоўку, як была ў спадніцы і цёплай хустцы, легла на лаве ля сцяны.

У цёмнай хаце было ціха. Толькі звонку даляталі крык і плач савы і пугача. Яны крычалі і плакалі ў сасонніку над магіламі, а за акенцам у апусцелым агародзе шапацеў дождж. Здавалася, што ён ходзіць то бліжэй, то далей, то пад самай сцяной, то недзе пад плотам, дзе з сухім трэскам гнулася і ламалася сухое вецце і сцябло. Да гэтых гукаў дамешваўся яшчэ адзін:

— У імя Айца і Сына і Святога Духа. Амінь. Ойча наш...

Гэты гарачы, палымяны шэпт даходзіў з-пад сцяны і з канца ў канец ахутваў чарнату хаты. Чуўся ён нядоўга, усяго столькі, колькі патрэбна для таго, каб прачытаць адну малітву.

— Божа, злітуйся над ёй, грэшнай! Божа, будзь літасцівы да яе, грэшнай! — моцна ўдараючы сябе кулаком у грудзі, шаптаў Павел.

Ён паўтарыў гэту просьбу некалькі разоў запар і за кожным разам усё мацней і мацней біў сябе ў грудзі. А пасля заціх, нібы і ў хаце яго не было.

Назаўтра, прачнуўшыся на досвітку, Аўдоцця ўгледзела праз адчыненыя дзверы Паўла, занятага нейкай пільнай работай. Нахіліўшыся над глінянай падлогай, ён нешта жвава мясіў. Аўдоцця ўскочыла з лаўкі, падбегла да яго і ўбачыла, што ён і сапраўды мясіў мокрую гліну з мноствам налоўленых улетку рачных матылёў «яціц» і ляпіў з гэтай сумесі вялікія жоўтыя шары. Аўдоцця добра ведала, навошта яны патрэбны. Кінутыя ў ваду, шары гэтыя рассыпаюць па ёй роі матылёвых трупаў, да якіх збягаюцца цэлыя чароды рыб. Ведаючы гэта, Аўдоцця, аднак, здзівілася.

— Паедзеш рыбу лавіць? — запытала.

— А ўжо ж! Вада сёння добрая, — адказаў Павел.

Аўдоцця пайшла распальваць у печы. Павел гэтым разам ёй зусім не пярэчыў. Зляпіўшы яшчэ некалькі гліняных шароў, ён падсеў да стала і адрэзаў ад бохана ладны кавалак хлеба. Выглядаў ён так, як заўсёды, толькі шчокі яго крыху запалі, але гэта ніколькі не дзівіла Аўдоццю, якая ведала, што ён ужо некалькі дзён не еў цёплай стравы ды яшчэ так сумаваў.

Павел з'еў міску крупніку, які яна згатавала, і, закінуўшы за плечы мех з глінянымі шарамі, узяў пук доўгіх вудзільнаў. Аўдоцці ён дагэтуль не сказаў ніводнага слова і, здавалася, зусім не чуў яе балбатні, поўнай спагады, жартаў і смеху. І толькі надзеўшы шапку і закінуўшы за плечы мех, ён падышоў да яе.

— Дзякую, кума, за дружбу, за ўсё дзякую! Хай вам Бог за гэта заплоціць.

Ён сказаў гэта павольна, прыцішаным голасам і, па-сяброўску кіўнуўшы галавой, працягнуў ёй жоўтую ад гліны руку. Аўдоццю гэта расчуліла. Яе чорныя круглыя вочкі павільгатнелі і заморгалі.

— Няма за што! Няма за што! Ну, і дзякуй Богу, што ты зноў паразумнеў.

Калі Павел выйшаў, яна таксама выбегла з хаты і нейкую хвіліну глядзела, як ён ішоў сцяжынкай да ракі. Босыя ногі Аўдоцці ўгразлі па шчыкалаткі, а рука, цёмная, як тая гразь, і зморшчаная, са скрыўленымі ад работы пальцамі, спяшаючыся жагнала адыходзячага Паўла. Аўдоцця была старэйшая за Паўла на дваццаць гадоў, не раз насіла яго малога на руках, а калі вырас, заўсёды называла яго добрым і разумным чалавекам і некалькі разоў хрысціла разам з ім вясковых дзяцей. Ніколі не задумвалася пра свае пачуцці, яна не здагадвалася і не ведала аб тым, што ўсім сваім сэрцам любіць Паўла, таксама як і Павел, зазнаўшы мукі растаптанага кахання, не мог вытлумачыць ні сабе, ні іншым свайго цярпення. Гэтыя пачуцці жывуць і ў асяроддзі простых людзей чалавечага грамадства, але гэтыя людзі не выказваюць іх уголас і не ўмеюць выказацца, таму ў вышэйшых колах грамадства лічаць, што гэтых пачуццяў у іх няма.

Аднак што б ні адчуваў Павел, жыў ён па-ранейшаму і выглядаў як даўней, толькі крыху схуднеў, і ад гэтага яго прадаўгаваты, аброслы сівым шчаціннем твар здаваўся яшчэ даўжэйшым. Тая прамяністасць, якая нейкі час ціхай радасцю свяцілася ў яго вачах і разгладзіла маршчыны на лбе, знікла. Цяпер ён ужо не выглядаў маладзейшым на дзесяць гадоў, наадварот, здавалася, што ён з кожным месяцам старэў. Ён неяк пацяжэў, хадзіў павальней, ніколі ні з кім не размаўляў. Але па-ранейшаму не горбіўся, цела яго не губляла спрытнасці, неабходнай для яго нялёгкай работы. Працаваў Павел таксама як і раней, нават больш: усе дні ён праводзіў на рацэ, а ў неспрыяльнае, непадыходзячае для рыбалоўства надвор'е працаваў у полі і дома. Сваёй зямлі ў Паўла не было, але ў першы дзень, калі моцны вецер і бурныя хвалі на Нёмане не перашкаджалі лавіць рыбу, ён пайшоў да Піліпа і запытаў, ці ўсё яго поле ўзарана. Піліп якраз быў заклапочаны тым, што дасюль яшчэ не паспеў узараць пару моргаў пад веснавы пасеў. У гэты час у яго было шмат работы каля парома, а Данілка да плуга яшчэ не зусім здатны. Павел моўчкі запрог Піліпава каня і пайшоў з ім у поле. Араць ён умеў, але, праводзячы сваё жыццё на рацэ, працаваць у полі не любіў. Аднак цяпер гэта было лепш, чым сядзець склаўшы рукі. Ён і малаціць дапамог Піліпу, і паркан паправіў. А Ўльяна мыла і рамантавала вопратку брата і пякла яму хлеб.

Але і на рацэ, і на шырокіх палях прырода абыякава здзяйсняе свой адвечны круг змен, і праца людзей сустракаецца з пастаўленымі ёю неадольнымі перашкодамі. Надыходзіла тая пара, калі рака адштурхвала ад сябе рыбакоў, а палі не патрабавалі яшчэ сялянскіх рук. Тады Павел выходзіў на тую дарогу, з якой некалькі дзён пасля знікнення Франкі не спускаў вачэй, ішоў па ёй далёка і доўга. Ідучы, ён часта ўзнімаў галаву і з-пад казырка шапкі напружана аглядаў сцяжынкі і палі аж да самага гарызонта. Ён нібы нечага шукаў вачыма на шырокай раўніне, у раскіданых на ёй дзе-нідзе пералесках, па ледзь прыкметных стужках сцежак і межах. Часам ён спяшаўся, вышэй узнімаў галаву і напружваў позірк. На ўзлессі, якое чарнела на фоне агульнай шэрасці палёў, або на ўскрайку адной са сцяжын ён, калі заўважаў раптам якую-небудзь рухомую кропку, утароплена глядзеў удалячынь, не адрываючы ад яе неспакойнага позірку, а потым шырокім крокам ішоў ёй насустрач. Неўзабаве ён пераконваўся, што гэта аднаконны воз, на якім адзін з яго суседзяў вяртаецца з мястэчка, або жабрак з кіем ці кабета, абкручаная вялікай хусткай і згорбленая пад цяжарам меха з бульбай. У пустым і мокрым полі, у шэрым асеннім тумане, скрозь шум сцюдзёнага ветру чулася як кароткае прывітанне:

— Пахвалёны...

— На векі вякоў, — спакойна адказваў Павел і, ветліва кіўнуўшы галавой, ішоў далей, ішоў доўга, аж дацямна.

Аднаго разу, калі ён поцемкам вяртаўся ў вёску, з цяжкіх лістападаўскіх хмар паліў часты дождж. Вецер гнеўна шумеў і скручваў яго ў халодныя і вострыя бічы, якія глуха ўдараліся аб зямлю і секлі плечы і твар. Увайшоўшы ў хату, Павел запаліў лямпу і дастаў з гарачай яшчэ печы гаршчок са стравай, якую зварыў сабе раніцой на цэлы дзень. З яго мокрай світкі струменьчыкамі сцякала вада. Не скідаючы світкі, ён сеў на лаве і пачаў чэрпаць драўлянай лыжкай з гаршка. Еў ён павольна, аб нечым глыбока задумаўшыся, увесь час глядзеў у акно, завешанае чорным радном цемры. Глядзеў так пільна, нібы ўпершыню ў сваім жыцці бачыў гэткую цемру. Калі вецер пачынаў скуголіць жаласней, а дождж мацней барабаніць у акно, рука Паўла з драўлянай лыжкай затрымлівалася ў паветры. Можна было падумаць, што гэтыя змрочныя галасы асенняй ночы, пад якія ён прывык усё жыццё спакойна працаваць і засынаць, цяпер палохалі яго. Пад'еўшы, ён аднёс на месца гаршчок і рэшткі хлеба і зноў у глыбокім задуменні глядзеў на чорнае акно, і прыслухоўваўся да гукаў ночы.

— Божа, злітуйся! Божа, злітуйся! — прашаптаў Павел і, узяўшы са стала лямпу, асцярожна паставіў яе на акенца.

Ці не дзеля таго ён стаўляў яе на акенца, каб была яна маяком для некага, хто спяшаўся сюды, у яго хату, і для каго ён так горача прасіў божай літасці? Ці не думаў ён у гэтыя хвіліны аб кволай жанчыне, якая, магчыма, спяшаецца сюды ў змроку лістападаўскай ночы, у вецер і дождж?

Сеўшы ля акна, ён пачаў пры святле лямпы папраўляць невад, які быў папсаваны ў часе апошняй рыбалкі. Сталёвы пруток жвава мільгаў у яго пальцах, калі ён старанна і спрытна парваныя вочкі сеці замяняў новымі. З вялікага клубка, што ляжаў ля ног, ён адмотваў шнур, працягваў яго скрозь вочкі, сцягваў іх, і здавалася, што целам і душой быў захоплены гэтай работай. Але часам бывае так, што душа чалавека няспынна чуе нейкі шэпт, які не сціхае ні ў часе яды, ні ў часе працы, ні ў цішыні, ні ў шуме. Не, гэты шэпт не перашкаджае жыць чалавеку яго звычайным жыццём, не замінае ўсім органам цела выконваць уласцівыя ім дзеянні, але з'яўляецца нібы другім жыццём, яшчэ адным патаемна дзейнічаючым органам існавання. Павел спакойна павячэраў, а пасля так захапіўся сваім заняткам, што гучнае яго сапенне напоўніла ўсю хату. Але раптам ён узняў галаву і пачаў пільна да нечага прыслухоўвацца. Гэта забрахаў жоўты калматы Курта на двары Казлюкоў. На каго ён можа брахаць у гэты позні час? Ці не пачуюцца разам з яго брэхам крокі кабеты, нясмелай, стомленай, азяблай? Не, Курта яшчэ некалькі разоў гаўкнуў сваім старэчым хрыплым голасам і заціх. Ніякіх крокаў не было чутно. У пальцах Паўла зноў замільгаў пруток. За яго плячыма, у куце хаты, заскрэбліся мышы. Ён азірнуўся і ўбачыў малое спрытнае мышаня, якое з хуткасцю маланкі прабегла пад сцяной. Павел добразычліва ўсміхнуўся і паківаў галавой:

— Вось дурніца, чаго яна баіцца? Прыйшла б да мяне, дык я ёй бы хлеба накрышыў.

У сенцах раптам зарыпелі дзверы. Павел прыслухаўся. Можа, нехта ўвайшоў у сенцы, стаіць ля парога і не адважваецца ўвайсці ў хату, стаіць у цемры і дрыжыць ад прамоклай адзежы і страху? Паклаўшы сеці з прутком на лаву, Павел устаў і з лямпай у руцэ выйшаў у сенцы. Малая лямпа асвятліла сенцы, лесвіцу, што стаяла ля сцяны, скрыню, у якой ён захоўваў у вадзе рыбу, вядро з вадой, бочачку з кіслай капустай. Нікога ў сенцах не было. Павел падышоў да прыадчыненых дзвярэй. Відаць, калі зайшоў у хату, ён не зашчапіў іх як след, і вецер адчыніў іх. А можа, не вецер? Можа, гэта нехта хацеў увайсці ў хату, але, не ведаючы, як яго сустрэнуць, не ўвайшоў і стаіць цяпер ля сцяны пад дажджом? Павел паставіў лямпу ў сенцах на земляную падлогу, выйшаў з хаты і павольна, агледзеў, абышоў яе наўкол. Прайшоў нават па садзе і двары, выйшаў за вароты і паглядзеў у цемру, якая хавала ад вачэй палі і дарогі. Нідзе нікога. Толькі стары Курта, нават у цемры пазнаўшы яго, пераскочыў нізкі паркан і халодным языком лізнуў яго руку. Павел пагладзіў яго калматую галаву і разам з ім вярнуўся ў хату. Лямпу ён зноў паставіў на акенца і хацеў ужо ўзяцца за работу, калі зноў нешта халоднае і калматае абцёрлася аб яго руку. Курта, узняўшы галаву, глядзеў на яго разумнымі, сумнымі, умольнымі вачыма галоднай, азяблай жывёліны.

— Бедны ты, бедны!

Павел узяў лусту хлеба і, кінуўшы яе сабаку, задаволена глядзеў, як ён есць, а пасля лагодна, але рашуча загадаў яму выйсці з хаты. Бедная жывёліна! Холадна ёй на дажджы і ветры, але што рабіць? На двары мусіць начаваць, вартаваць ад зладзеяў хату, хлеў, свіран, каб гаспадары спалі спакойна.

— У кожнай жывой істоты свая крыўда, сваё гора. Чаму гэта так? Хто яго ведае?

Падпёршы далонню бараду, Павел доўга думаў над гэтым пытаннем. А па сутнасці, ён думаў пра бяздонную чорную загадку ўсеагульнага цярпення свету, толькі разабрацца ў сваіх думках, выразіць іх словамі не мог.

Усе асеннія ночы на акне Паўла, запацелым ад туману або дажджу, дапазна гарэла лямпа. З дарогі і сцяжынак, якія пераразалі мокрыя цёмныя палі, далёка відаць быў трапяткі маленькі агеньчык. У вёсцы гэты агеньчык бачылі хлопцы і дзяўчаты, ідучы да Казлюкоў на вечарніцы, але не звярталі на яго ўвагі. Лёс Паўла перастаў цікавіць аднавяскоўцаў з таго часу, як ён зноў стаў спакойны і пачаў жыць па-даўняму. Нават Ульяна і Піліп рэдка заглядвалі да яго. Яны былі заняты сваімі справамі, а калі не працавалі, спалі або гутарылі з суседзямі. Але дзяўчаты, якія ішлі са сваімі прасніцамі да Казлюкоў карацейшай дарогай — паўз хату Паўла, і хлопцы, якія хаваліся за рогам хаты або за парканам, каб іх напалохаць, не раз чулі з-за акна, у якім цьмяна свяціўся агеньчык, дзіўныя гукі, хутчэй, манатонны гук, падобны да мармытання. Нарэшце Данілка, які быў смялейшы і цікаўнейшы за іншых, падкраўся аднойчы пад акно, зазірнуў у хату, а пасля паведаміў усім у хаце Казлюкоў, што дзядзька Павел сядзіць і чытае.

— Далібог, чытае! — прысягаў ён, удараючы сябе ў грудзі. — З кніжкі чытае.

Зрэшты, мала хто здзівіўся гэтаму, бо людзі ў вёсцы ўжо ведалі, што жонка навучыла Паўла чытаць.

— Ой, жонка! Каб гэтакіх жонак на свеце не было! — плюнуўшы і пачырванеўшы, сказала Ўльяна.

— Толькі ўсёй і карысці ад гэтай яго жоначкі, што чытаць навучыўся, — зарагатаўшы, сказаў Аляксей. Але па сініх яго вачах было відаць, што ён крыху зайздросціць Паўлу. Ой як бы ганарыўся ён, як верхаводзіў бы ў вёсцы, каб умеў чытаць!

І сапраўды, доўгія зімовыя вечары Павел праводзіў над кнігай. Што ён чытаў і як, гэтага, апрача яго самога, мышэй, якія ўсё смялей і часцей бегалі па хаце, ды старога Курты, які часамі, скруціўшыся брудна-жоўтым клубком ля яго ног, гадзіну-другую адсыпаўся ў цяпле, не ведаў ніхто.

А пачалося гэта так. Неяк снежаньскім надвячоркам Павел вярнуўся дадому стомлены і змерзлы, бо ўвесь дзень разам з Данілкам яны рабілі на рацэ жалезнымі ламамі палонкі і запускалі ў іх сеці. Ужо некалькі такіх палонак было зроблена, але ўсё дарэмна. Павел думаў аб тым, што заўтра яму не будзе з чым ехаць у мястэчка да таго купца, які звычайна купляў у яго гуртам рыбу і ўжо сам адсылаў яе ў бліжэйшы горад. Ды гэта не вельмі засмучала яго.

— Бяда невялікая! Не даў Бог сёння, дасць заўтра! — прамовіў ён, махнуўшы рукой, і сеў на лаву. Есці яму не хацелася, бо Ўльяна прыносіла ім абед на раку. Моцны мароз і сіверны вецер прабраў яго так, што ён і ў хаце не скінуў кажуха і высокіх ботаў, абкручаных яшчэ для цяпла мяхамі з войлаку, набітымі сенам. У гэтай вопратцы ён і адпачываў, седзячы на лаве, і павольным позіркам аглядаў хату, якую рэшткі дзённага святла, змешаныя з бляскам снегу, напаўнялі мяккім ззяннем. Прыгаслым поглядам стомленага і невяселага чалавека Павел зірнуў на сцены, якія ў апошні раз былі пабелены перад яго вяселлем і пачарнелі ўжо ад пылу і дыму. Паглядзеў у адзін кут, у якім за мятлой і двума лазовымі кашамі асабліва сваволілі мышы, пасля ў другі, дзе стаяла парожняя скрынка Франкі. Нарэшце позірк яго спыніўся на чырвонай шафцы, што стаяла ў трэцім куце хаты, і на кніжцы, якая ляжала на ёй. Гэта была кніжка ў парудзелай вокладцы, аздобленай цьмянай пазалотай. Ляжала яна паміж лямпай і самаварам, на тым самым месцы, на якім ён паклаў яе тады, калі Франка ў апошні раз вярнулася з касцёла дадому.

Больш трох месяцаў мінула з таго дня, калі ён, вярнуўшыся з ракі, не застаў яе дома. Ён чакаў яе да позняй ночы і толькі тады, калі ўбачыў адчыненую і парожнюю яе скрынку, здагадаўся, што яна ўцякла. Адыходзячы, яна ўзяла з сабой толькі свае ўласныя, гарадскія сукенкі і бразгаўкі, а таго, што належала яму, нават не кранула пальцам, хоць добра ведала, дзе ляжаць харч, вопратка і грошы. Толькі адной сваёй рэчы не забрала — гэтага малітоўніка... І чаму гэта ён дасюль не ўбачыў яго? Павел штодзень лямпу, а некалькі разоў і самавар з шафкі здымаў, а кніжкі не заўважыў. І хоць мінулую зіму ён пад строгім наглядам Франкі, а калі яна капрызіла, дык самастойна ўвесь буквар па складах прачытаў, аднак не прывык яшчэ да гэтай труднай і дзіўнай рэчы, якой было чытанне, і яно не стала для яго прывычным і неабходным. Аднак у канцы гэтага белага зімовага дня, у цішыні, якую гэтым разам не парушалі нават мышы, пасля працы, якая прынесла яму больш стомленасці, чым карысці, глянуўшы выпадкова на кніжку, Павел устаў і падышоў да шафкі. Нягледзячы на свой высокі рост, у кажуху і войлачных мяхах, уздзетых на боты, ён быў падобны на вялікага і нязграбнага мядзведзя. Ледзяшы, што заблыталіся ў яго кароткіх і густых валасах, якімі аброс схуднелы твар, у цёплай хаце расталі і кроплямі сцякалі на каўнер кажуха. Ён узяў з шафкі кніжку, паднёс яе да акна, дзьмухнуў некалькі разоў на вокладку, а пасля кончыкамі чырвоных пальцаў асцярожна сцёр з яе рэшткі пылу. Сеўшы на лаве, ён разгарнуў кніжку і ўтаропіўся вачыма ў вялікія літары загалоўка, надрукаванага на першай старонцы. У той момант літары нейкімі дзіўнымі знакамі замітусіліся перад яго вачыма. Тры месяцы ён іх не бачыў, адвык. Неўзабаве аднак першая літара здалася яму вельмі знаёмай.

— С... — прамармытаў ён.

А пасля, то з даўжэйшымі, то з карацейшымі паўзамі, пачаў вымаўляць кожную з літар і чытаць па складах.

— С-л-у-ж — служ, ба — ба, служба...

Ён нават закруціўся на лаве ад задавальнення і мармытаў далей:

— Б-о — бо, жа — жа, я-я.

А потым, вымаўляючы паасобна і выразна кожны склад, паўтарыў:

— Служ-ба бо-жа-я.

Яму спатрэбілася амаль паўгадзіны, пакуль усе літары ён склаў у гэтыя два словы, але яны вельмі яму спадабаліся. І ён працягваў далей:

— Або — або.

Такім чынам Павел прачытаў усю першую старонку аж да надрукаванага ў самым нізе года выдання кніжкі, якога ён прачытаць не мог, бо лічбы яшчэ не ведаў.

Па памяці ён лічыў добра, але ні прачытаць, ні тым больш напісаць лічбы не ўмеў. І таму гэтыя чатыры незнаёмыя яму знакі ён прапусціў і, перагарнуўшы старонку, пачаў чытаць на наступнай каляндарныя весткі.

— Г-о-д — год, м-а-е — мае, год мае...

З вялікай цяжкасцю, па цэлай хвіліне ўзіраючыся ў некаторыя літары і сціскаючы пад сталом рукі так, што ажно суставы пальцаў трашчалі, ён прачытаў:

— «Год мае дванаццаць месяцаў, або пяцьдзесят два тыдні».

Павел даўно ведаў пра гэта, тым не менш ён вельмі ўзрадаваўся, што прачытаў гэта ў кніжцы. Нарэшце ён узняў ад кнігі галаву і адчуў, што яму вельмі горача, што ён стаміўся значна больш, чым тады, калі працаваў на замерзлай рацэ. У яго нават лоб спацеў. Ён скінуў кажух і пачуў, як спачатку ў хаце Казлюкоў, а пасля ў іншых хатах заспявалі пеўні. Ужо недалёка поўнач. За ўвесь зімовы вечар ён здолеў прачытаць толькі загаловак кніжкі і заўвагу, што год мае дванаццаць месяцаў, або пяцьдзесят два тыдні. Ён памятаў, што, калі разгарнуў кніжку, на дварэ яшчэ было светла, але зусім не памятаў, як і калі запаліў лямпу. Відаць, зрабіў ён гэта машынальна, калі ўся яго ўвага была сканцэнтравана на нейкім вельмі цяжкім складзе.

— Х-р-ы-с...

Ужо пры святле лямпы ён цэлыя паўгадзіны біўся над злучэннем паасобных гукаў у склады, аж раптам падскочыў на лаве і на поўны голас усклікнуў:

— Хрысціянства!

Ён так узрадаваўся, што на яго спацелым ілбе разгладзіліся ўсе маршчыны, а вочы, што на хвіліну адарваліся ад кніжкі, зноў засвяціліся чыстым і ясным, як у дзіцяці, блакітам.

Так ён і праводзіў пасля амаль усе зімовыя вечары. Ён прачытаў ужо і пра піліпаўку, пра вялікі пост, і пра тое, калі касцёл забараняе шлюб і вяселле, і пра абавязкі чалавека перад Богам, бліжнімі і самім сабой і пачынаў ужо раздзел пра таінства прычасця, калі ў хату неяк аднаго вечару ўвайшла Аўдоцця. Было гэта ўжо ў канцы студзеня. Павел за гэтыя шэсць тыдняў ужо паспеў прачытаць па складах восем старонак і чытаў ужо даволі бегла. Ён добра памятаў, як Франка, знудзіўшыся, злосна крычала над яго вухам: «Ну, чытай жа, дурань, адразу чытай, а не па складах!» А калі ён ніякім чынам не мог выканаць яе загаду, вырывала ў яго з рук кніжку і з вялікім пачуццём уласнай годнасці паказвала яму, як трэба чытаць. Цяпер ён сам спрабаваў чытаць бегла, і за гэтым нялёгкім заняткам застала яго Аўдоцця. Унукі ў яе хварэлі, двое паправіліся, а трэці памёр, і цяпер яна прыйшла адведаць кума. Павел пагутарыў з ёю пра памёршага ўнука і пра малодшага сына, якога толькі што ўзялі ў салдаты, пачаставаў грушамі і зноў сеў за кніжку. Аўдоцця сядзела не распрануўшыся, з-пад вялікай хусткі, якой была абкручана яе галава, відаць быў толькі яе задзёрты ўгару нос і чорныя бліскучыя вочкі. Яна не толькі не пакрыўдзілася, што Павел чытае ў яе прысутнасці, а слухала яго спачатку з вялікай цікавасцю, а пасля з такой напружанай увагай, з такім засяроджаннем, што, здавалася, уся ператварылася ў слых, скамянела, і агрызак грушы выпаў з яе рук. У доўгай світцы і шэрай вялікай хустцы, якая тоўстымі складкамі акрывала яе галаву і амаль увесь твар, яна была падобна да зробленай з каменю фігуркі. Павел па складах, а калі трапляліся больш кароткія і лёгкія словы, нават бегла чытаў:

— «...Каб учынкі людзей маглі падабацца Богу, яны павінны быць не толькі добрымі, але надчалавечымі, гэта значыць паходзіць з надчалавечай ласкі божай...»

Каменная фігурка, што сядзела на табурэце, ані нічога не разумела. Каб хто яе біў і забіваў, яна нават прыблізна не магла б вытлумачыць, што азначалі «надчалавечыя ўчынкі людзей». Сэрца яе аднак ужо агортвала туга і скруха, зусім так, як у касцёле, калі ксёндз з амбону нешта казаў, а яна, ані не разумеючы яго, уздыхала і гатова была плакаць. Магчыма, словы, якіх яна ніколі не чула ў штодзённым жыцці і якія здаваліся ёй святымі, будзілі на дне яе душы новыя пачуцці, якіх яна дасюль не ведала, і ўплывалі на яе так, як на іншых людзей уплывае музыка. Калі Павел чытаў пасля аб дваякай ласцы божай, «самаахвярнай» і «пераходнай», Аўдоцця голасна ўздыхала, і ўздыхала яна за кожным разам усё больш часта і працягла, а калі Павел вельмі павольна прачытаў па складах: «Звы-чай-най і най-шчадрэй-шай кры-ні-цай ласкі божай з'яў-ля-юцца святыя дары», яна заплакала ўголас. Сагнуўшыся ўдвая і закрыўшы крылом світкі твар, яна пачала галасіць:

— Ой, узяў Гасподзь Бог ад мяне ў царства нябеснае майго чарвячка маленькага, Тадэвушыка родненькага! Памерла дзіцятка, як тая кветка пад снегам, скацілася са свету, як тая ягадка. А тут людзі і Хвядорку забралі, сыночка майго найменшага, хлапца майго наймілейшага.. У салдаты яму ісці загадалі, цяжкое ружжо насіць на плячах, ад хаты роднай далёка жыць...

Аўдоцця галасіла, а Павел, загарнуўшы кніжку, ласкава і спакойна суцяшаў яе. Казаў, што на ўсё воля Бога, што чалавек і чарвяк — гэта адно і тое, бо чарвяка праглыне рыба, а чалавека — зямля, што Хведар праз пяць гадоў вернецца дадому і што пасля смерці Тадэвуша ў яе засталося яшчэ два ўнукі. І Аўдоцця, слухаючы яго, паступова заціхала і зноў рабілася падобнай да каменнай фігуркі. Нарэшце, у апошні раз яна ўцёрла крылом світкі нос, паглядзела на Паўла і таямнічым шэптам запыталася:

— Ну, а пра тую нічога не чуваць?

У яе вачах, яшчэ мокрых ад слёз, ужо свяцілася цікаўнасць. Яна некалькі тыдняў не бачыла Паўла і цяпер хацела даведацца, ці не адбылося чаго новага ў яго адносінах да Франкі.

Павел даволі доўга маўчаў, а пасля павольна і спакойна адказаў:

— Нічога я пра яе не чуў, нічога не ведаю, адзін толькі Бог ведае, што з ёю... дзе яна...

Хвіліну счакаўшы, ён працягваў:

— Вось бедная і няшчасная! Зноў на валачашчае жыццё пайшла, зноў на ўсялякую людскую і сваю злосць пайшла. Згубіць яна душу сваю і пападзе проста ў пекла! А я думаў, што выратаваў яе ад мукі на гэтым і ад вечнай пакуты на тым свеце... Не хацела. Не вытрымала. Сапраўдная п'яніца, хоць і гарэлкі не п'е! Ой, бедная яна, бедная!

Павел махнуў рукой. Ён глядзеў не на Аўдоццю, з якой гутарыў, а некуды ўбок, на сцяну:

— Ніякай злосці і ніякай крыўды я на яе не маю. На сябе аднаго крыўдую. Відаць, інакш трэба было мне з ёю абыходзіцца...

— А яно так! Інакш трэба было, зусім інакш, — горача зашаптала Аўдоцця. — Вялікую волю ты ёй даў. Да працы не прымушаў. У пасцелі, як тая свіння ў логаве, качалася... Цукеркі, як тая пані, смактала ды чай піла...

— Калі б яна вярнулася, — пасля доўгага маўчання прамовіў Павел. — Я бы ўжо з ёю цяпер інакш...

— А чаго ёй вяртацца? Не вернецца... Марцэля прыйшла з горада і казала, што яе ўжо там няма. Мусіць, пацягнулася са сваім лёкаем некуды далей...

Вочы Паўла бліснулі, але ён тут жа апусціў павекі і ўжо ні слова Аўдоцці не сказаў. Яна неўзабаве ўстала з лавы, кіўнула галавой, сказала спачатку: «Бывайце здаровы!», а пасля: «Пахвалёны!» — і пайшла.

Пасля хмарнага і ветранага дня надышла бурная ноч. Вакол хаты гойсаў, стагнаў і грымеў вецер. Павел пагасіў лямпу. Чорная цемра напоўніла хату.

Даўней цемра і галасы ветру ніколі не перашкаджалі яму засынаць імгненна і моцна, а цяпер ён ніяк не мог заснуць. Доўга, разам з ціхім шолахам і піскам мышэй, якія сваволілі сярод кашоў і мётлаў, чуваць было, як варочаўся і цяжка ўздыхаў на пасцелі Павел. А пасля ўздыхі гэтыя заступіў гарачы, умольны шэпт:

— Божа, злітуйся над ёю, грэшнай! Божа, злітуйся над ёю, грэшнай! — паўтараў Павел, удараючы кулаком у грудзі.

ІV

З часу знікнення Франкі мінула ўжо тры зімы, і ўсе ў вёсцы былі ўпэўнены, што Павел даўно на яе забыўся. У апошні час ён нават павесялеў. Праўда, ён не хадзіў на гулянкі, не смяяўся на поўны голас, але людзей ужо не ўнікаў і з кожным, хто пачынаў з ім гаворку, размаўляў ахвотна і ветліва. У зімовыя вечары ён часам прыходзіў да Казлюкоў, браў на калені дзяцей, цалаваў іх і ціха смяяўся з іх свавольстваў і балбатні. Ён вельмі пастарэў, лысіна над ілбом павялічылася, валасы пабялелі, а плечы, якія даўней былі такія прамыя і дужыя, прыгнуліся, і асабліва гэта было відаць, калі ён ішоў, павольна адрываючы ад зямлі ступні. Ды гэта нікога і не дзівіла. Гадоў яму прыбывала, працаваў ён шмат, нават значна больш, чым перад жаніцьбай, і працаваў старанна, не шкадуючы сіл.

У адзін з першых сакавіцкіх дзён Павел з раніцы да вечара парадкаваў свае рыбалоўныя прылады. У гэтым годзе рана прайшоў крыгаход і растаў снег. Рака, шырока разліўшыся, падмывала карэнне соснаў на процілеглым беразе і высокімі, шумнымі і пеністымі хвалямі білася аб высокі бераг, на якім стаяла вёска. Сярэдзінай ракі шэрыя хвалі імкліва неслі вялікія плямы белай пены, а дзе-нідзе і дробныя абломкі лёду, якія, калі выглядала сонца, пакрывалі раку крошкамі золата і вясёлкі. Калі-нікалі з узбярэжнай сцяны асыпаўся пясок і жвір, або з гары, падмыты вадой, з вялікім грукатам і пляскатам падаў цяжкі камень. У паветры ўжо пахла адталай зямлёй, абзываліся павесялелыя птушкі, але надвор'е было яшчэ шэрае, золкае, вільготнае. Парывістымі вятрамі і бурнымі разлівамі ракі прырода нібы змагалася з зімой, імкнучыся скінуць з сябе яе кайданы.

У хаце Паўла ў куце стаялі жалезныя ламы, цяпер ужо надоўга не патрэбныя, на сценах віселі напраўленыя сеці розных памераў, на стале і лаўках ляжалі нядаўна звітыя шнуры рознай таўшчыні і даўжыні, зробленыя з дроту кручкі і кручочкі. Данілка, цяпер ужо статны і прыгожы васемнаццацігадовы хлапец, амаль увесь дзень дапамагаў Паўлу круціць шнуры і рабіць кручочкі. Рабіў ён гэта з вялікай ахвотай, таму што, як і Павел, змалку горача палюбіў рыбалоўства.

Перад полуднем з дзіцем на руках прыйшла Ўльяна. Гэта было яе чацвёртае дзіця, хрэсьбіны якога адбыліся зімой. Павел таксама быў на тых хрэсьбінах, ахвотна размаўляў з суседзямі і быў вельмі ветлівы з сястрой. На гэтых хрэсьбінах людзі канчаткова пераканаліся ў тым, што Павел на сваю нягодную жонку забыўся і зусім па ёй не сумуе, наадварот, ён, мабыць, рады з таго, што яна пакінула яго і што тое глупства, якое ён зрабіў, ажаніўшыся з ёю, не прывяло да яшчэ большага няшчасця. Падпіўшы на хрэсьбінах сына, Піліп нават весела пажартаваў з Паўла:

— А што, швагер, як той казаў, баба з калёс, калёсам лягчэй!

Укруціўшы дзіця ў цёплую хустку, Ульяна паклала яго на пасцелі брата, падпаліла ў печы і згатавала мужчынам страву. Стоячы перад агнём, гэта здаровая і прыгожая кабета ўвесь час гаварыла: то аб новых дошках, якія патрэбны Піліпу для рамонту парома, то аб тым, што ім, мабыць, крыху збожжа не хопіць да новага, то аб тым, што яе старэйшы, Сымонка, на прамілы бог ботаў дамагаецца. Гаворачы аб усім гэтым, яна крадком пазірала на брата, і яе блакітныя вочы пры гэтым сквапна паблісквалі. Яна, відаць, спадзявалася і вельмі хацела, каб брат дапамог ёй ва ўсіх гэтых клопатах. Расказваючы аб малым Сымонку і яго норавах, яна весела смяялася, пабліскваючы белымі зубамі. Павел уважліва слухаў, сцвярджальна ківаў галавой, даючы гэтым зразумець, што клопаты сястры ён ведае і дапаможа ёй. Ён накарміў бульбай Курту, які аціраўся ля яго ног, а пасля ўзяў з пасцелі малога, пагушкаў на руках і пачаў забаўляць яго. З двара Казлюкоў пачуўся голас Піліпа, які клікаў жонку. Ульяна ўзяла ў Паўла дзіця і выбегла з хаты. А неўзабаве на другім беразе Нёмана пачуўся працяглы вокліч:

— Па-а-ром! Па-а-ром!

Данілка кінуў напалову скручаны шнур і пабег дапамагаць Піліпу.

Перапраўляць шастамі паром па шырокай, бурнай у гэтую пару рацэ было справай нялёгкай. «Хто ведае, ці здолеюць яны ўдвух?» — падумаў Павел. І сапраўды, неўзабаве пад акном пачуўся голас Піліпа:

— Швагер, хадзіце дапамажыце, калі ласка!

— А трэці шост ёсць? — запытаў Павел.

— Ёсць, ёсць!

Павел нацягнуў на галаву шапку і, як быў у кароткай світцы і высокіх ботах, заспяшаўся на дапамогу Піліпу.

Калі ён вярнуўся, у хаце было ўжо цёмна. Ульяна паставіла гаршчок з вячэрай у печ, прыкрыла яе драўлянай засланкай. Агонь больш не асвятляў хаты, толькі ў адным куце яе цьмяна пабліскваў самавар, а ў другім чарнелі ламы, каромыслы, мётлы і кашы. Сеці, развешаныя на сценах, былі падобны да блукаючых, бясформенных ценяў. За акном шумеў вецер і сыпаў часты сакавіцкі дождж, а ад Нёмана далятаў манатонны і глухі шум.

Павел запаліў лямпу і, адсунуўшы ўбок кручкі і шнуры, разгарнуў кніжку. На працягу першай зімы Павел прачытаў старонак шэсцьдзесят, на працягу другой — удвая больш, а за трэцюю яшчэ болей. Аднак усёй кніжкі да канца яшчэ не адолеў. Малітвы, якія падабаліся яму найбольш, ён закладваў святымі абразкамі, якіх было нямала ў малітоўніку Франкі. Сярод іх трапляліся і паштоўкі яе гарадскіх сяброў і знаёмых з віншаваннямі з нагоды Новага году або імянінаў. На картачках гэтых былі намаляваны вялікія ружы, гірлянды, букеты, чырвоныя сэрцы, прабітыя залатымі стрэламі і жоўтыя, з зіхатлівымі крыламі, купідоны. А ўнізе або збоку напісаны імёны і прозвішчы кавалераў, ад якіх яны былі прысланы, а таксама даты. Аднак Павел надпісаў прачытаць не мог і паштоўкі гэтыя таксама прымаў за святыя абразкі, а купідонаў за анёлаў. Вось і цяпер, разгарнуўшы малітоўнік, ён набожна паднёс да вуснаў паштоўку з чырвоным сэрцам, якое трымалі купідоны, пацалаваў, асцярожна, далікатна паклаў яе ў кніжку і пачаў паволі мармытаць:

— «Прыгатуй твой пышны храм, о Сыёне!»

Ён замаўчаў і, утаропіўшыся вачыма ў кніжку, задумаўся. Ён думаў аб тым, хто гэты Сыён? Мабыць, нейкі кароль, а можа, вельмі багаты пан, калі святая кніжка загадвае яму пышны храм прыгатаваць. Што азначае пышны храм, ён разумеў, але словы гэтыя выклікалі ў яго ўяўленні вялікую, пышна прыбраную залу, якую ён бачыў аднойчы ў панскім палацы праз прыадчыненыя дзверы. Аднак жа, хто гэты Сыён?

— «І прымі караля Хрыста»...

Каля брамы раптам загрукаталі калёсы. Забрахаў на суседнім двары Курта, зарыпелі вароты. Павел узняў галаву і прыслухаўся. Ціха. Акно нібы хто чорным саванам завесіў, а вецер і дождж з кожнай хвілінай шумяць мацней. Павел зноў нахіліўся над кніжкай.

— «Палюбі Марыю»...

Павел хвіліну падумаў:

— Ага! Гэта таму Сыёну, каралю або багатаму пану, святая кніжка загадвае палюбіць Марыю!..

Ён чытаў далей:

— «Бо яна — брама нябесная».

Павел уздыхнуў:

— Ой, каб пасля смерці ўвайсці ў гэту браму нябесную...

Цяпер ён выразна пачуў, што ў сенцах ад двара зарыпелі дзверы.

«Напэўна, Аўдоцця», — падумаў ён.

У сенцах пачуліся крокі, але гэта была не Аўдоцця. Тая ступала цяжка, моцна грукала грубымі ботамі. А тут нехта ступаў паціху, нясмела, краўся, як мыш. Павел напружана слухаў, несвядома камечыў пальцамі жоўтую старонку кніжкі і не зводзіў вачэй з дзвярэй. Ціхія нясмелыя крокі заціхлі, а дзверы не адчыніліся. Нешта за імі зноў зашамацела і сціхла, і Паўлу здалося, што ён чуе нечае стрыманае цяжкое дыханне. Бровы яго ўзняліся ўгару, ён падышоў да дзвярэй і парывіста расчыніў іх насцеж.

— Хто тут? — запытаў ён.

— Гэта я.

— Хто? — зноў запытаў Павел і ўвесь падаўся наперад.

— Я... Франка.

Павел пераскочыў цераз высокі парог, вобмацкам знайшоў ля сцяны плячо ў шорсткім прамоклым рукаве і, моцна схапіўшы, уцягнуў у хату невысокую кволую кабету ў цёмным паліто, з якога на падлогу сцякала вада, у падзёртай хустцы, што закрывала галаву і твар. Калі бледнае святло лямпы ўпала на яе, яна, апусціўшы рукі, моўчкі спынілася ля дзвярэй. Павел адпусціў яе плячо, адступіў на крок, утаропіўся ў яе вачыма і голасам, падобным на ікаўку, усклікнуў:

— Ты!.. Ты!.. Ты!..

Сярод складак мокрай хусткі свяціліся, як вуголле, яе вялікія чорныя запалыя вочы, а вузкія бледныя вусны яшчэ цішэй, яшчэ баязлівей прашапталі:

— Я... Не гневайся...

Але Павел нават не чуў яе слоў:

— Вярнулася-такі!.. А я ўжо не спадзяваўся. Спачатку — чакаў... а пасля перастаў...

Ён пляснуў рукамі і замаўчаў, нібы захлынуўся слінаю і слязьмі.

Прамоклая Франка ўсё яшчэ нерухома стаяла ля дзвярэй, толькі крыху гучней, хоць усё яшчэ нясмела, прамовіла:

— Калі можна мне тут застацца, дык добра, а калі не, дык я зараз пайду...

— Вось дурніца! — засмяяўся Павел. — Хутчэй, хутчэй распранайся, а то яшчэ захварэеш ад гэтай сырасці... — усхвалявана казаў ён, дрыжачымі рукамі зрываючы з Франкі хустку.

Франка ад холаду ці якой іншай прычыны калацілася так, ажно зубы яе стукалі. Яна паціху сказала, што паліто не скіне, таму што дождж намачыў яго толькі зверху, а без яго ёй будзе вельмі холадна. І, не гаворачы больш ні слова, села на тапчане на Паўлаву пасцель, апусціўшы галаву і паклаўшы на калені рукі. Раскалмачаныя і расплеценыя яе валасы ападалі на лоб і плечы, а з іх вільготнай чарнаты выглядаў малы, жоўты, засмучаны твар, і ад доўгіх апушчаных веек на яе худыя, уздрыгваючыя шчокі клаліся доўгія цені. Павел стаяў перад ёю, моцна сплёўшы далоні, і неадрыўна глядзеў на яе.

— Вярнулася-такі! Вырвалася з чартоўскіх кіпцюроў... Зразумела-такі, дзе тваё выратаванне. Ой, мая ж ты бедная! Мая ты няшчасная!..

Раптам ён адвярнуўся і падышоў да печы:

— Зараз у печы падпалю, дам табе крупніку гарачага. Чай згатую... Адагрэешся, і табе будзе лепш.

Печ была блізка ля дзвярэй, і калі Павел пайшоў да яе, Франка спалохана глянула яму ўслед і ціха ўсклікнула:

— Ой!

Павел устрывожана азірнуўся:

— Што? Напэўна, хворая? У сярэдзіне што-небудзь баліць? Нямала, відаць, нагаравалася, ды яшчэ ў такі холад прыехала. Пацярпі крышачку, пацярпі, зараз агонь будзе і ўсё будзе...

Ён заклапочана правёў рукой па валасах:

— Трэсак няма... Каб на іх!.. У сенцах пакінуў... Пачакай хвіліначку, пачакай.

Ён хацеў быў адчыніць дзверы, калі Франка зноў, яшчэ гучней, з нейкім жахам усклікнула:

— Ой, не ідзі туды... не ідзі!

Павел устрывожана паглядзеў на яе.

— Чаму? — запытаў.

Яна не скранулася з месца, дрыжала як у ліхаманцы і, заламаўшы рукі, казала:

— Ой, што мне рабіць? Што рабіць? Калі пойдзеш туды папацёмку, дык наступіш і задушыш яго, а калі з лямпай пойдзеш, дык убачыш і мяне адразу прагоніш. Што мне, няшчаснай, рабіць? Што з ім будзе? О Ісусе! О прасвятая дзева Марыя, ратуйце мяне, няшчасную!

Трымаючыся за клямку дзвярэй, уражаны Павел запытаў:

— Што ты гаворыш? На каго я наступлю? Хто там у сенцах?..

Франка закрыла далонямі твар і, сутаргава ўсхліпнуўшы, усклікнула:

— Дзіця!

Павел акамянеў. Некалькі хвілін ён стаяў, як прыкаваны да месца. Лоб яго прарэзалі глыбокія маршчыны. Пасля ён павольна падышоў да стала, узяў лямпу і таксама павольна выйшаў з ёю ў сенцы.

Неўзабаве ён вярнуўся з нейкім скруткам вільготных лахманоў і моўчкі паклаў яго на пасцель побач з Франкай. Яна спалоханым позіркам сваіх чорных палаючых вачэй сачыла за кожным яго рухам. Не гледзячы на яе, Павел глуха запытаўся:

— Чаму ж ты адразу не ўнесла яго ў хату, а кінула, як шчаня, у холадзе на зямлі?

Сутаргава сціскаючы рукі, Франка прашаптала:

— Баялася...

Павел падышоў да печы і пачаў распальваць агонь. Рабіў ён гэта ўжо спакваля, без той бурнай радасці, якая толькі што свяцілася на яго твары. Дзве глыбокія складкі на яго лбе і моцна сціснутыя вусны надавалі яму змрочны, суровы выгляд. Ён прыставіў да агню гаршчок з крупнікам, заварыў чай у малым чайніку, паклаў на стол бохан хлеба і вялікі нож:

— Ідзі есці!

Гэта былі першыя словы, якія ён вымавіў за чвэрць гадзіны, не глянуўшы на Франку. Яна сядзела, як акамянелая, і не зварухнулася з месца. Са скрутка, які ляжаў на пасцелі, пачуўся жаласны вокліч:

— Ма-ма! Ма-ма!

Вокліч гэты ўжо пераходзіў у плач, а Франка ўсё яшчэ не краналася з месца і, здавалася, нічога не бачыла і не чула. Павел раптам павярнуўся да яе. Маршчыны на яго лбе паглыбіліся яшчэ больш, а ў голасе загучалі злосныя ноты:

— Чаму дзіця са шмат не раскруціш? Можа, табе хацелася б, каб яно задыхнулася, га? Нягодніца!

Яна ўскочыла, як спружына, дрыготкімі рукамі доўга развязвала хусткі, аж пакуль не вылезла з іх і не села на пасцелі маленькая істота, худзенькая, басаногая, у ярка-чырвонай падзёртай сукенцы, праз дзіркі якой было відаць жоўтае кашчавае цельца. Светлыя, густыя і доўгія, як растрапаная кудзеля, валасы ўздымаліся над галавой дзіцяці, а чорныя, як вугаль, вочы прагна ўтаропіліся ў бохан хлеба, што ляжаў на стале.

— Дай... дай... дай! — зазвінеў на ўсю хату тоненькі, плаксівы галасок, і з чырвонага падзёртага лахмана дзве маленькія, тонкія, жоўтыя, як воск, ручкі пацягнуліся да хлеба.

— Чаго ж ты стаіш, як слуп? — тым самым суровым голасам сказаў Павел. — Нясі яго сюды і кармі. Чуеш? Ну?

Паслухмяная, як сабака, Франка ўзяла на рукі дзіця і панесла яго да стала. Было яму, відаць, не меней як паўтара гады, бо ён ужо гаварыў і пазнаваў прадметы, але быў ён такі малы і лёгкі, што нават гэта кволая, стомленая кабета несла яго, як пёрка. Яна села з ім да стала і дала яму ў маленькія ручкі кавалак хлеба, які ён прагна паднёс да рота. Павел паставіў перад ёй талерку гарачага крупніку.

— Еш ды дзіця кармі, — сказаў ён, а сам сеў воддаль пад сцяной.

Франка спрабавала есці, але не магла. Страва не лезла ёй у горла, вочы ўвесь час наплывалі слязьмі, яна дзьмухала на драўляную лыжку, студзіла крупнік і давала патроху дзіцяці. У хаце панавала маўчанне, чуваць было толькі цмоканне малога і цяжкое дыханне Паўла. Ён сядзеў у ценю, і цяжка было сказаць, глядзіць ён на Франку ці не. Аднак праз хвіліну ён коратка, востра прамовіў:

— Чаму ж не ясі?

— Не хачу, — ледзь чутна адказала яна.

Павел устаў, нейкую хвіліну корпаўся ля печы, а пасля паставіў перад ёю зеленаватую шклянку чаю і зноў сеў на сваё месца, воддаль ад стала. Дзіця, сытае і сагрэтае гарачым крупнікам, весела шчабятала. Паказаўшы малым пальчыкам на шклянку, яно закрычала:

— Цай! Цай!

Угледзеўшы кавалачкі цукру, якія Павел паклаў каля шклянкі, малое ўсклікнула яшчэ гучней:

— Ай! Ай! Цу-каль! Цу-каль! Ай! Ай!

Цэлую хвіліну, а можа і больш, у маўклівай хаце, насупраць акна, завешанага звонку чорным покрывам начнога змроку, тоненькі, звонкі дзіцячы галасок радасна паўтараў па складах адно гэтае слова. Гэта было падобна на звон сярэбранага званочка і на салодкае буркаванне галубкі. Да гэтых буркатлівых вуснаў Франка падносіла шклянку з астуджаным чаем, але раптам рука яе здрыганулася, бо ў ценю пад сцяной нізкі голас, ужо не такі суровы, як раней, запытаў:

— Хрышчонае?

— А як жа! — прашаптала яна.

— А як завецца?

— Актавіян.

— Хтавіян, — паўтарыў Павел і змоўк. А праз нейкую хвіліну запытаў зноў:

— А колькі ж яму?

— Год і восем месяцаў, — адказала Франка.

Дзіця толькі некалькі разоў глытнула чаю, а рэшту з прагнасцю выпіла Франка, заядаючы яго хлебам.

— Хочаш яшчэ? — запытаў Павел.

Яна паціху, слабым голасам, адказала, што чаю болей не хоча і што дзіця засынае. Яно і сапраўды засынала. Яго стаміла падарожжа і размарыла цяпло. Схіляючы галоўку на плячо маці і жмурачы павекі, яно яшчэ раз ціхенька прашчабятала:

— Цу-каль! Дай... дай... дай!

І доўгія, як у Франкі, вейкі апусціліся, вусны, падобныя на бледную пялёстку ружы, замкнуліся. Але Франка ўсё яшчэ не ўставала з месца і не адрывала вачэй, поўных слёз і панурага смутку, ад няроўнай паверхні стала. Павел таксама доўга маўчаў. Нарэшце ўстаў.

— Ну, ідзі спаць! — паказаў ён на сваю пасцель. — Кладзіся і дзіця каля сябе пакладзі... Я на лаўцы пераначую...

Франка ўстала з дзіцем на руках і, зрабіўшы некалькі крокаў, спынілася перад ім.

— Чаго табе? — жорстка запытаў Павел.

Яна моўчкі ўзяла яго руку і паднесла да вуснаў. Але ён вырваў руку і павярнуўся да сцяны.

— Ну, ідзі спаць... ідзі... Бог з табой, — прамовіў Павел і хуткім, нібы мімавольным рухам пагладзіў яе па валасах, тут жа адвярнуўся ад яе, пагасіў лямпу і рэшткі агню ў печы. У хаце стала зусім цёмна, і ў гэтай цемры было чутно, як распраналася Франка, а пасля даносілася толькі ціхае дыханне заснуўшых маці і дзіцяці. Толькі ля процілеглай сцяны да глыбокай ночы варочаўся на цвёрдай лаве Павел, чуліся яго доўгія ўздыхі і шэпт: то з жалем і роспаччу, то з трывогай і скрухай гэты гарачы шэпт быў звернуты да Бога. Відаць, у буры супярэчлівых пачуццяў мучылася душа чалавека. Чаму? Гэта маленькая істота, якая нечакана заляцела ў яго хату, як птушка, што не мае гнязда, не ўяўляла сабой нічога новага. Усё гэта ён і раней добра ведаў. Але цяпер перад яго вачыма быў бясспрэчны, жывы доказ, які, як востры нож, засеў у ране яго сэрца і не даваў ні на хвіліну забыцца на яго, які агністымі літарамі выразна выпісваў перад ім тое, што ён лічыў грахом і чым ён грэбаваў. У гэтую доўгую чорную ноч яму здавалася, што анёлы і д'яблы выдзіраюць адзін у аднаго яго душу. То спагада і радасць, то гнеў і роспач ахоплівалі яго. Ён так моцна сплятаў далоні і пальцы, што ў цемры разам з яго ўздыхамі чуваць быў хруст суставаў. Што рабіць? Калі пачне світаць, даць Францы грошай, хаця б нават усё, што ёсць у хаце, і сказаць ёй, каб разам са сваім байструком ішла прэч? Адпусціць яе на пагібель? Але ж ён прысягаў перад Богам і перад самім сабой, што выратуе яе! І яна прыйшла да яго, шукаючы ратунку. Можа, цяпер якраз і надышла тая хвіліна, калі яна адрачэцца ад д'ябла і будзе пачцівай і добрай? Але дзе там! На гэта надзеі мала. Калі гэта было, каб п'яніца адрокся ад гарэлкі? А яна, хоць і не п'е гарэлкі, — п'яніца!.. Ды яшчэ і байструка гэтага назаўсёды ўзяць у хату і выставіць напаказ людзям яе грэх і свой сорам. Вось будуць рагатаць людзі, што ён лёкайскае дзіця гадуе! Сорам! Ой, сорамна і так крыўдна, што сэрца крывёй абліваецца.

— Не хачу! — горача зашаптаў Павел. — Не хачу!

Аднак, калі цяпер ён прагоніць яе з хаты, яна ўжо ніколі не вернецца, і ён ніколі, ніколі не ўбачыць яе, не ўбачыць гэтых вялікіх ззяючых вачэй, не пагладзіць гэтых чорных валасоў, не пачуе яе гучнага залівістага смеху, які так моцна любіў.

У начной цемры зноў пачуўся ягоны шэпт, змешаны з глухімі рыданнямі:

— Не магу... Божа ж мой, Божа, ніяк не магу!

А пасля:

— Што мне рабіць? Што мне рабіць, божа мой?!.

Калі позні сакавіцкі досвітак сіняватым святлом пачаў разганяць цемру, Павел яшчэ спаў. Напаўраспрануты, толькі без ботаў і світкі, якую ён паклаў сабе пад галаву, ён ляжаў, выцягнуўшыся на вузкай лаве, у белай зрэбнай сарочцы, плячысты і доўгі. Нягледзячы на тое, што заснуў позна, прачнуўся ён у свой звычайны час і, адразу прыгадаўшы, што сталася ўчора, прыўзняўся на локці, абапёр на руку галаву і пачаў неадрыўна глядзець на ложак, які стаяў ля процілеглай сцяны.

Франка таксама не распраналася, скінула толькі паліто і чаравікі і спала вельмі моцна. Відаць, перад тым як заснуць, яна плакала, утуліўшы ў падушку твар, бо і цяпер ён напалову тануў у падушцы. Па плячах яе чорнымі хвалямі рассыпаліся валасы. Пад тонкай бруднай кофтачкай тырчалі худыя лапаткі, а з-пад запырсканай граззю спадніцы выглядвалі ногі ў брудных, дзіравых панчохах. Нейкае неахайнае бязладдзе і беспрасветная галеча ішлі ад гэтай скурчанай постаці з цудоўнымі распушчанымі валасамі, праз пасмы якіх жаўцеў яе бледны твар. Павел, насупіўшы бровы, глядзеў на яе вільготнымі вачыма.

Раптам у змрочным блакіце яго вачэй мільгануў вясёлы агеньчык і сурова сціснутыя вусны кранула ледзь прыкметная ўсмешка. Ярка-чырвоны камячок, які дагэтуль нерухома ляжаў пры баку Франкі, заварушыўся і высунуў спачатку пару маленькіх босых ножак, а пасля галаву ў раскалмачанай ільнянай кудзелі і жоўты, як воск, тварык. Нарэшце, з падзёртых рукавоў кашулі ўзняліся дзве маленькія далоні. Запусціўшы іх у валасы, дзіця павольна, нібы ў глыбокім роздуме, аглядала хату вялікімі чорнымі вачыма. Новае месца, відаць, ані не палохала яго. Ці ўзрадавалася яно, угледзеўшы на стале хлеб, ці зацікавіў яго цьмяны бляск лома, што стаяў у кутку хаты, але яно прыўзнялася і, здзіўлена вылупіўшы вочы, з ціхім смехам зашчабятала:

— Хлі-хлі-хлі-лі-лі!

Невядома, што азначалі і з якой мовы паходзілі гэтыя гукі, толькі Павел усміхнуўся яшчэ шырэй, а вочы яго сачылі за малым датуль, пакуль не сустрэліся з яго здзіўленым і крыху спалоханым позіркам. Угледзеўшы незнаёмага чалавека, дзіця, відаць, спалохалася. Яно знерухомела, адарвала ад валасоў далоні, абхапіла імі сваю малую ножку і выставіла яе, нібы зброю. Ад процілеглай сцяны пачуўся шэпт:

— Хадзі сюды...

Рухам галавы і пальцам Павел запрашаў да сябе дзіця, але яно, усё вышэй узнімаючы ножку, ужо крывіла свае бледныя вусны і гатова было заплакаць. Тады чалавек, што ляжаў, абапёршыся на локаць, паўтарыў:

— Хадзі! Цукру дам...

І тады босая ножка імгненна выпала з рук, якія яе сціскалі, і разам з другой пачала апускацца на зямлю. І ў хаце, напоўненай шэрым святлом, не то зазвінеў сярэбраны званочак, не то забуркала галубка:

— Цук-лю! Цук-лю! Цук-лю!

Павел устаў з лавы і пайшоў да чырвонай шафкі, а за ім па глінянай падлозе хутка-хутка затупалі дзіцячыя ножкі.

Калі ён, трымаючы ў руцэ кавалак цукру, адвярнуўся ад шафкі, да самых яго ног падкаціўся маленькі чырвоны камячок, з узнятымі да яго чорнымі вачыма і тонкімі ручанятамі.

— Дай... дай... дай! — на ўсю хату звінеў дзіцячы галасок.

Чырвоная сукенка, абсыпаная чорнымі крапінкамі, нагадала Паўлу маленькае мілае насякомае, якое гойдаецца ўлетку на зялёных травінках. Ён нахіліўся і ўзяў на рукі дзіця, якое смактала цукар.

— Ой ты, маленькая божая кароўка! — зашаптаў Павел. — Нявіннае божае стварэнне!

Ён сеў ля акна, пасадзіўшы малога на калені. За Нёманам ужо ўзыходзіла сонца, кідала ў сінюю шэрасць досвітку палосы бледна-ружовага і залатога святла. На двары Казлюкоў, вынюхваючы і нечага шукаючы на зямлі, бегаў жоўты Курта. Хлопчык, трымаючы ў адной руцэ споры кавалак хлеба, а ў другой — цукар, з цікаўнасцю пазіраў праз акно на сабаку, аж нарэшце зашчабятаў:

— Цю-ця! Цю-ця!

— Цюця, сабачка, — адказаў Павел.

Здзіўлены ці зацікаўлены яго голасам, хлопчык павярнуў да Паўла галаву і сур'ёзна запытаў:

— А ці... ці... хто?

Павел, ссунуўшы бровы, пазіраў на яго і маўчаў. Тады хлопчык пачаў тузаць яго за рукаў.

— Хто ці? Хто ці? Хто? — звінела зноў у хаце — не то сярэбраны званочак, не то буркаванне галубкі.

Не дачакаўшыся Паўлава адказу, малы раптам усклікнуў:

— Кі-ця?

Ён угледзеў, як за акном, пад плотам, крадучыся, бег кот.

Калі Франка прачнулася і ўзняла павекі, у вачах яе адбілася здзіўленне, блізкае да жаху. Павел сядзеў ля акна і ў шырокіх сваіх далонях трымаў дзіця, якое, стоячы ў яго на каленях, сваімі маленькімі пальцамі корпалася ў яго кароткіх сівеючых валасах. Франка хуценька падхапілася з пасцелі і, не абуваючы чаравікаў, паціху падышла да акна, памкнулася была ўзяць у яго з каленяў дзіця. Ён азірнуўся, сустрэўся вачыма з яе спалоханым позіркам і, прытуліўшы бліжэй да сябе дзіця, сказаў:

— Не трэба.

— Ён табе надакучыць, — заўважыла яна.

Павел нічога не адказаў. Франка, відаць, была хворая — яна дрыжала ўсім целам і, хоць у хаце было цёпла, хуталася ў сваю дзіравую кофту.

— Можа, у печы падпаліць? — запытала.

— Падпалі.

Яна пачала завіхацца ля печы. Час ад часу з яе грудзей вырываўся міжвольны стогн, і яна аберуч хапалася за галаву. Аднак у печы распаліла хутка. Хлопчык злез з каленяў Паўла і тупаў за маці, прыглядаючыся да яе работы, а калі ў печы запалаў вясёлы агонь, ён нават усклікнуў ад радасці. Стоячы тварам да печы, Франка зноў запытала:

— Можа, абраць і згатаваць бульбы?

— Згатуй, — адказаў Павел і, устаўшы з лавы, моўчкі надзеў світку і боты. Пасля ён адрэзаў ад бохана кавалак хлеба, паклаў яго ў кішэню і, узяўшы шапку, пайшоў да дзвярэй. Каля дзвярэй спыніўся, паглядзеў на жанчыну, якая стаяла перад агнём, і, сустрэўшы яе трывожны позірк, апусціў вочы.

— Усё ў хаце на тым самым месцы, дзе было раней, — прамовіў ён глуха. — Бяры, гатуй, еш і кармі дзіця. Рабі што хочаш. Ты тут зноў такая ж гаспадыня, як была даўней.

Падаўшыся ўперад, Франка з трывогай у вачах слухала яго, а пры апошніх словах зрабіла такі рух, нібы хацела кінуцца да яго. Але Павел паспешна павярнуўся да дзвярэй і ўжо на парозе, не азіраючыся, сказаў:

— Вярнуся надвячоркам. Калі баішся заставацца сама, зачыні дзверы на засаўку!

Ён прыняў ужо канчатковае рашэнне, але было ў ім, відаць, нешта яшчэ, што пацягнула яго на вольнае паветра, на быструю, бурлівую ваду — можа, нейкі неадолены сорам, боль, працінаючы нажом сэрца. У сенцах ён узяў два вяслы і, ускінуўшы іх на плячо, шырокім крокам пачаў спускацца з гары. Неўзабаве сярод неабсяжнага шляху ракі чорнай кропкай скакаў па чорных хвалях яго човен, з хуткасцю птушкі ляцеў удаль, а перад ім, за ім, вакол яго чуўся шумны і няспынны спеў быстрай, бурлівай вады. Яна спявала яму цяпер аб ранах здраджанага кахання, аб джалах рэўнасці, аб салодкай надзеі, атручанай ядам успамінаў, а найбольш аб святым чалавечым абавязку ратавання бліжняга, пра які ён перастаў быў думаць. Цяпер гэты абавязак зноў паўставаў перад ім і, нібы ясным месячным святлом, асвятляў яго пастарэлы, аброслы сівеючымі валасамі твар.

Яшчэ не змяркалася, калі ён увайшоў у хату. Франка ляжала на ложку, але не спала. Угледзеўшы Паўла, яна падхапілася і сарвала з галавы мокрую хустку.

Ставячы ля сцяны вёслы, Павел запытаў:

— Што, галава баліць?

Франка адказала, што цяпер ёй ужо значна лепш, яна адпачыла.

— Вось і добра, што адпачыла.

А праз хвіліну запытаў:

— Хтавіян спіць?

— Заснуў. Увесь дзень сваволіў так, што не дай бог, усё ў хаце абмацаў, пытаў: «Што гэта? Што гэта?» Я ўжо баялася, каб ён чаго не сапсаваў, не нарабіў якой шкоды. А цяпер, дзякуй Богу, заснуў!

Усё гэта яна гаварыла ўжо трохі смялей і гучней, але з пасцелі не ўставала, а ў гаворцы і паставе яе адчувалася яшчэ трывога і няўпэўненасць. Праз хвіліну яна сказала:

— Я кашы грачанай зварыла... У печы стаіць і, мабыць, яшчэ гарачая.

Павел дастаў з печы гаршчок, адрэзаў ад бохана кавалак хлеба. Еў ён паволі, даволі доўга, але не пры стале, а стаяў перад печчу, пасля сеў на лаве і, звяртаючыся да Франкі, якая нерухома сядзела на пасцелі, лагодна прамовіў:

— Хадзі сюды, пагаворым.

Калі Франка ссоўвалася з пасцелі і праходзіла праз хату, у яе рухах было ўжо нешта ад даўняй жвавасці і гібкай кацінай грацыі. Аднак яна не абняла, як некалі, шыі чалавека, побач з якім села, не прытулілася да яго, як раней, распешчанай кошкай. Хоць Павел гаварыў з ёю цяпер лагодна, хоць сказаў, што яна тут, як даўней, гаспадыня, яна не была яшчэ спакойная. Што ён зараз ёй скажа? Як з ёю абыдзецца?

— Ну, што? — пачаў Павел. — Досыць нацярпелася гора і крыўды? Задаволена цяпер, што ад мяне ў свет пайшла і зноў трапіла да д'ябла ў кіпці? Добра, мабыць, табе жылося, калі вярнулася сухая, як трэска, хворая, голая? Чаму пайшла і чаму вярнулася? Ну, кажы!

О, толькі гэтага і так выказанага звароту трэба было Францы, каб адчыніліся ўсе так доўга замкнёныя шлюзы яе шчодрай і бурнай мовы, каб нястрымным патокам пачалі вылівацца з яе душы накіпеўшыя за гады бадзяння горыч, скаргі і гнеў. Маланкай мільгануў у яе галаве ўспамін пра тую далёкую хвіліну, калі на востраве сярод снежных гваздзікоў расказала гэтаму чалавеку ўсё чыста, а ён абышоўся з ёю як бацька з дзіцем, як спавядальнік з пакутніцай і нават з таго дня пакахаў яе. Успамін гэты дадаў Францы смеласці, і ёй яшчэ больш захацелася адкрыць перад ім душу. Са звычайнай сваёй гордай шчырасцю яна сказала Паўлу, што ў таго лёкая закахалася як шалёная, сама нават не ведае, як і калі гэта сталася, прападала за ім, жыць без яго не магла. А ён прысягаў ёй, што будзе кахаць яе вечна і ніколі не пакіне. І так соладка гаварыў, быў такі далікатны і заўсёды хораша апрануты, як пан. Ён жа, як і яна, паходзіў з добрага роду. Бацька яго быў нават шляхціцам, а дзеці толькі з гора пайшлі служыць. Франка, як толькі ўбачыла яго, адразу пазнала, што ён паходзіць з добрага роду, і гэта адразу пацягнула яе да яго. Спачатку было ёй у горадзе вельмі добра і весела. Месца яна знайшла ў такім доме, дзе слуг было шмат і работы мала. Караль амаль штодзень прыходзіў да яе, у нядзелю і святы вадзіў яе на шпацыр і ў тэатр. Так пражыла яна з ім некалькі месяцаў, аж раптам паехаў ён са сваім панам некуды далёка, у вялікі горад. Калі развітваўся з ёю, плакаў як бабёр, але казаў, што такога месца і такіх даходаў, якія мае тут, на ўсім свеце не знойдзе, быў бы вар'ятам, калі б адмовіўся ад месца. Як яна ні плакала, як ні прасіла, каб ён узяў яе з сабой, ён, хоць таксама плакаў, узяць яе не згадзіўся. «Куды я цябе дзену? Навошта ты мне там патрэбна?» І паехаў. І яна праз два тыдні за ім паехала. Думала, што ў той горад, дзе ён быў, прыедзе, і Караль дапаможа ёй у тым няшчасці, якое яе напаткала. Але ад'ехала яна недалёка, і ў зусім іншым горадзе тое няшчасце яе захапіла. Нарадзілася дзіця. Ахрысцілі яго Актавіянам. Імя гэта вельмі прыгожае, але сярод простых людзей не ўжываецца. А Каралю яна нават напісаць не магла, бо не ведала ні вуліцы, ні дома, у якім ён жыў са сваім панам. Ці ён сам не ведаў яшчэ адраса, калі расставаўся з ёю, ці сказаць не хацеў? Нагаравалася тады так, як ніколі ў жыцці. На апошнія грошы знайшла кут у нейкай прачкі і праядала свае сукенкі і розныя дробязі, якія купіла сабе ў часе апошняй сваёй службы. У незнаёмым горадзе цяжка было знайсці месца. Некалькі месяцаў яна наймалася па дамах мыць бялізну і нават падлогу. Яна карміла дзіця і жыла ў галечы, а таму хутка аслабела і пачала зарабляць зусім мала, а то і зусім нічога. Пасля ўсё ж знайшла месца, а дзіця пакінула ў прачкі і плаціла за яго. Нейкі час ёй жылося ніштавата, але грызла яе туга, крыўда і злосць на гэтага нягодніка, які выцягнуў яе адсюль, а пасля пакінуў у няшчасці. Часам яна так мучылася, што суконку на сабе ў шматкі дзёрла, а ў галаве так шумела, нібы дзесяць вазоў грукатала і гуло дзесяць самавараў. А горш за ўсё ёй бывала тады, калі яна думала пра Паўла, пра яго дабрату, пра ціхую хату, адкуль яна збегла. Тады такая злосць яе брала, што, здаецца, забіла б кожнага, хто трапіў бы ёй на вочы. Аднойчы ў такую хвіліну пасварылася яна з кухаркай, таксама злоснай кабетай, і Франка гэтай кухарцы гаршчок з гарачай вадой на галаву абярнула. Гвалт у доме ўзняўся страшэнны, Франку судзілі. Суд пастанавіў: тры месяцы зняволення або заплаціць кухарцы грошы, яна ўжо не памятае колькі. Грошай у яе не было, і давялося ісці ў астрог. Ой, чаго толькі яна там не наглядзелася, чаго не наслухалася! Адна з кабет, з якімі разам у астрозе сядзела, мужа свайго атруціла, другая дзіця задушыла, былі там і такія, што дамы падпальвалі і ўсё жыццё крадзяжом займаліся. Сорамна ёй было сядзець з такімі злачынцамі, а да таго ж былі амаль усе яны простыя бабы, хамкі і гаварылі па-хамску. Галава ў яе з кожным днём балела мацней, усё мацней шумела ў вушах, і калі яе выпусцілі з астрога, яна наведала дзіця, абцалавала ўсяго, над горкай доляй яго паплакала, а пасля пайшла ў бальніцу. Там яна прахварэла некалькі месяцаў нейкай дзіўнай хваробай. Гарачкі ў яе амаль не было, аднак часта бывала непрытомная, або нападаў на яе такі смех ці плач, што ледзь богу душу не аддала. Калі гэта нападала на яе, яна на шматочкі дзёрла бальнічныя коўдры і біла шклянкі, у якіх ёй давалі лекі. Нарэшце дактары яе вылечылі — нават шум у галаве сціх, і сіла да яе вярнулася. Выйшла яна з бальніцы, і так захацелася ёй вярнуцца да Паўла, як піць таму чалавеку, якому тры дні вады не даюць! «Паеду ды паеду да яго», — думала ўвесь час. Пачала яна зноў наймацца мыць бялізну ды падлогу, але не вельмі хацелі яе браць у дом, бо ведалі, што яна толькі што выйшла з астрога. А тут яшчэ гэтая прачка ні яе, ні дзіця не хацела больш у сябе трымаць. Што рабіць? Куды падзецца, ды яшчэ з дзіцёнкам? Пачала яна зноў губляць сілы, і ў галаве шумець пачало... Прадала тады ўсё, што яшчэ мела, да апошняй сарочкі, і прачка, кабета літасцівая, у нейкіх знаёмых паноў некалькі рублёў выпрасіла. Узяла дзіця і паехала. Спачатку ехала чыгункай, а ад мястэчка нейкі мужык за злоты на сваёй фурманцы сюды давёз, бо яму па дарозе было. Высадзіў яе ля Паўлавай хаты і паехаў далей. Вось і ўсё.

Нацярпелася яна нямала. З вачэй Франкі цяклі слёзы, цяклі бясконца па яе схуднелым твары і частым дожджыкам сыпаліся на яе рукі і брудную кофтачку. Павел слухаў яе моўчкі, апусціўшы галаву, а калі Франка скончыла, не адрываючы ад зямлі вачэй, паціху прамовіў:

— Пекла! Пекла! Гарачае пекла!

І выгляд у яго быў такі, нібыта і спакой, і адвага, і прынятае рашэнне яго зноў пакінулі.

Цяпер, калі ён ведаў усё, Франка чакала яго першых слоў, як прысуду, які прынясе ёй смерць ці жыццё. Скурчыўшыся і стрымліваючы дыханне, яна стаяла ля сцяны і калацілася ўсім сваім кволым целам. Пасля яе то гнеўнага, то жаласлівага расказу ў хаце запанавала глухое маўчанне, чуліся толькі цяжкое дыханне Паўла ды аддалены шум ракі. Так прайшло даволі багата часу, пакуль ад процілеглай сцяны тонкі, жаласны галасок не паклікаў:

— Ма-ма! Ма-ма!

Устрывожаная тым, што яе чакала наперадзе, Франка нават не зварухнулася. Павел узняў галаву:

— Хтавіян прачнуўся. Ідзі, паглядзі яго...

Яна падышла да сына і хацела ўзяць яго на рукі, але ён капрызным рухам ухіліўся ад яе абдымкаў і, ссунуўшыся з пасцелі пабег да Паўла, які стаяў цяпер ля акна.

— Хле-хле-хлеб-ка! — зазваніў яго тонкі галасок.

Павел узяў на рукі прыбегшую да яго божую кароўку і прытуліў да сябе.

— Хлебка хочаш, га? — спытаў ён і доўга ўзіраўся ў схуднелы, бязвінны тварык малога. Здавалася, што вочы мужчыны, стомленыя нейкім агідным відовішчам, адпачывалі цяпер на гэтым змучаным і бязвінным дзіцячым тварыку.

— Хлебка хочаш? — паўтарыў ён.

Але Актавіян аб хлебку і не думаў, ён быў сыты. Яго вялікія чорныя вочкі былі прыкаваны да акна, за якім сядзеў Курта. Малы паказаў пальцам у акно і зашчабятаў:

— Цю-ця! Цю-ця!

— Сабачка! — сказаў Павел.

— Ся-баць-ка! — паўтарыў Актавіян і, павярнуўшыся да чалавека, які трымаў яго на руках, сур'ёзна запытаў:

— А ці хто?

Ён некалькі разоў настойліва паўтарыў гэта, яшчэ ўранку зададзенае пытанне, і запусціў далоні ў валасы Паўла.

— Хто ці? Хто ці?

Павел, не спускаючы з яго вачэй, усміхаўся ўсё весялей.

— Тата! — адказаў ён.

— Тата? — здзіўлена схіліўшы набок галоўку, запытала дзіця.

— Тата! — паўтарыў Павел і раптам адчуў, як тонкія і гнуткія ручкі абдымаюць яго калені.

Франка, упаўшы яму ў ногі, туліла да яго каленяў галаву і дзякавала, дзякавала. Толькі цяпер яна паверыла, што ён не прагоніць яе з хаты і будзе бацькам для яе дзіцяці. Гарачым патокам выліваліся з яе словы ўдзячнасці, радасці, захаплення яго дабратой. Пасля яна пачала прысягаць, што цяпер ужо заўсёды, заўсёды будзе для яго вернай і паслухмянай, да самай смерці будзе кахаць і паважаць яго. А калі слова свайго не стрымае, дык сама сабе пятлю на шыю накіне або атруціцца, каб зямля больш такую пачвару не насіла!

Паставіўшы Актавіяна на падлозе, Павел падняў і пасадзіў на лаве Франку, якая са слязьмі поўзала ля яго ног, а калі яна ўсё яшчэ не пераставала плакаць, дзякаваць і прысягаць, сам побач з ёю сеў і пачаў ціха і пяшчотна супакойваць яе:

— Ну, годзе, годзе ўжо, мая ты бедная, мая няшчасная! Годзе! Годзе!

Франка цалавала яго рукі, але абняць, прытуліцца да яго яшчэ не адважвалася. Быстрым гарачым шэптам яна казала:

— Ад смерці ты мяне, Паўлючок, выратаваў, дарагі мой, залаты, брыльянтавы, бо я ўжо вырашыла: калі ты мяне не прымеш, прагоніш, я малога пад чый-небудзь парог падкіну, а сама атручуся...

Яна дастала з кішэні паперку і, раскруціўшы яе, паказала Паўлу белы парашок.

— Бачыш? Гэта яд...

— У імя Айца і Сына... — перажагнаўся Павел. — Яшчэ і на гэта д'ябал цябе спакушаў! Адкуль у цябе гэта?

— Ого! Калі я чаго захачу, дык заўсёды на сваім пастаўлю!..

Яна расказала, што тая жанчына, якая разам з ёю сядзела ў астрозе за тое, што атруціла мужа, навучыла яе, дзе і як можна дастаць яд. А яна, калі ехала сюды, думала: «Калі Павел мяне прагоніць, дык або павешуся, або атручуся». Але вешацца брыдка, вешаюцца толькі простыя людзі. Вось яна і дастала сабе атруты, але цяпер гэта ёй ужо не патрэбна, бо Павел ёй усё дараваў і яна зноў будзе кахаць і паважаць яго і ў гэтай мілай хаціне будзе жыць шчасліва і спакойна, як у бога за пазухай.

Франка схавала ў кішэню яд, ускочыла з лаўкі і, пляскаючы ў далоні, смеючыся, заскакала па хаце, як вавёрка. А Паўлу чамусьці стала жудасна.

— Ой як тут цёмна! — сказаў ён і, падышоўшы да стала, запаліў лямпу.

Актавіян сядзеў на падлозе ля печы і перасыпаў вуголле ў гаршку. А калі вугольчык падаў у глыб гаршка, ён весела ўсклікваў:

— Ба-ба-бах!

Франка падбегла да малога і пачала так горача яго цалаваць, што ён нават ускрыкнуў ад болю.

— Аддай вуголле, аддай! Самавар пастаўлю, і будзем піць чай!

А калі хлопчык заўпарціўся, ударыла яго па спіне. Актавіян заплакаў. Павел сурова сказаў:

— Завошта б'еш? Давай яго сюды!

Па тым, як яна завіхалася, ставіла самавар і заварвала чай, было відаць, што толькі цяпер яна адчула сябе тут гаспадыняй, як даўней.

Пасля яны ўтраіх пілі чай з хлебам. Дзіця павесялела. Франка цяпер ужо зусім смела распытвала аб усіх вясковых знаёмых, а Павел рабіўся ўсё больш лагодным. Калі нарэшце Актавіян заснуў, а Франка прыціхла і пачала пазяхаць, Павел устаў з лавы і сказаў:

— Ну, Франка, цяпер давай разам памолімся...

Яна здзіўлена паглядзела на яго, а ён працягваў:

— Без Бога ты дагэтуль жыла, і чорт ля цябе круціўся. І я вінаваты, што з самага пачатку не ўгаворваў цябе маліцца. Цяпер ты зноў з дарогі ў пекла ўцякла і, можа, ужо не вернешся туды зноў, адумаешся, і ўсё будзе добра... У святой кніжцы напісана, што Сыён палюбіў прасвятую дзеву Марыю... Можа, і ты яе палюбіш, і яна цябе захавае ад зла... Устань на калені і паўтарай за мной...

Павел укленчыў і, калі ўбачыў, што і Франка ўкленчыла, пачаў:

— У імя Айца і Сына...

Ён паволі і выразна прачытаў «Ойча наш», «Слава Марыі» і «Верую» і ўсё прыслухоўваўся, ці кожнае слова яна за ім вымаўляе, а калі не вымаўляла каторае, аглядаўся на яе і казаў:

— Паўтарай...

Скончыўшы «Верую», Павел з каленяў не ўстаў, узяў са стала Франчын малітоўнік, разгарнуў яго на старонцы, закладзенай самай вялікай віншавальнай паштоўкай, і пачаў чытаць павольна, па складах:

— «Малітва аб адоленні ўся... усялякіх грахоўных звы... звычак».

Так ён прачытаў гэту даволі кароткую малітву, адны словы чытаючы лёгка, другія па складах. Прачытаўшы, набожна пацалаваў купідона ў вянку з ружаў, зноў заклаў старонку і, перажагнаўшыся, устаў. Твар яго зноў быў нібы азораны лагодным святлом месяца. Шчаслівым позіркам ён акінуў Франку. Здавалася, што малітва, якую ён прачытаў разам з гэтай жанчынай, ачысціла яе ў яго вачах. І ён упершыню з таго часу, як яна вярнулася, абняў яе за шыю, прытуліў галаву яе да сваіх грудзей і цалаваў так доўга і горача яе твар, як чалавек, змучаны прагай, п'е крынічную ваду.

— Ой, Франка, як я цябе люблю, як люблю! — шаптаў ён. — Бог дапаможа табе быць добрай і сумленнай... Я бачу, што ты і сама гэтага вельмі хочаш. Бог дапаможа... Ой як я цябе люблю, мая мілая, мая бедная, як я цябе люблю!..

Назаўтра, як толькі ўзышло сонца, Павел захутаў Актавіяна падзёртай хусткай Франкі, узяў на рукі і выйшаў з ім у сенцы. Перш чым выйсці на двор, ён пастаяў нейкую хвіліну ў нерашучасці перад дзвярыма як чалавек, які перажывае нейкую ўнутраную барацьбу. Цяжка яму, відаць, было з дзіцем на руках паказацца суседзям. Лёкайскае дзіця, з канца свету прынесенае ў яго хату! Сорамна! Але ён хацеў паказаць людзям, што з жонкай сваёй пагадзіўся і дзіця яе за сваё прыняў. Гэтым ён заткне ім раты; няхай зразумеюць, што ані яе, ані дзіця ён у крыўду не дасць. У апошнюю хвіліну адвагі яму ўсё ж не хапіла. Ён пару хвілін пастаяў ля дзвярэй, падумаў і нарэшце прашаптаў:

— Богу ахвярую... за выратаванне яе грэшнай душы...

Ён выйшаў, пастаяў хвіліну перад парогам, а пасля прайшоў праз двор і стаў у варотах. Раніца была сонечная, цёплая, са стрэх падалі брыльянцістыя кроплі, на дрэвах заўзята чырыкалі вераб'і, па шырокім полі беглі-зелянелі палосы руні. Паўз вароты дарогай увесь час праходзілі мужчыны — хто з вяслом, хто з сякерай, хто з лапатай — і, угледзеўшы ў варотах Паўла з дзіцем на руках, ківалі галавой і «пахвалёны» або «як маецеся?» казалі. На дзіця ніхто з мужчын увагі не звяртаў. Некаторыя думалі, што гэта дзіця Ўльяны, а іншыя спяшаліся на працу, былі заняты сваімі клопатамі і справамі. Але вось вуліцай прайшлі дзве жанчыны. Адна з іх шырока вылупіла вочы, разявіла рот, глянула на Паўла і прайшла міма, а другая спынілася, пастаяла, паківала галавой і нарэшце запытала:

— Чый жа гэта?

— Мой, — з усмешкай адказаў Павел.

Жанчына не то сарамліва, не то злосна захіхікала:

— А калі ж гэта бог даў?

— Калі б ні даў, а даў.

Ён пацалаваў у галаву Актавіяна, які спакойна сядзеў у яго на руках і здзіўлена глядзеў на ўсё, што трапляла на вочы. Кабета жвава адышлася і, збочыўшы ў суседні двор, знікла ў дзвярах Казлюковай хаты. І тут жа да вушэй Паўла даляцела з гэтай хаты ажыўленая гаворка, а праз хвіліну на двор выйшла Ўльяна з самым маленькім дзіцем на руках і трыма старэйшымі збоку. Выйшла, спынілася, а з-за яе спадніцы выглядвалі румяныя, круглыя тварыкі. На вільготнай траве двара, у святле сонца, босая, у грубай спадніцы і белай сарочцы, у акружэнні дзяцей, яна здавалася ўвасабленнем здароўя, плоднасці, свежай маладосці.

Сур'ёзна, моўчкі, з цікаўнасцю яна глядзела на брата, які стаяў воддаль. На парозе паказаўся высокі і прыгожы Піліп, а з-за яго пляча высоўваўся бязвусы гарэзлівы твар Данілкі.

Убачыўшы сястру, Павел паволі накіраваўся да яе і, спыніўшыся перад ёю, спакойна сказаў:

— Франка вярнулася...

Ульяна кіўнула галавой. Яна яшчэ ўчора даведалася пра гэта ад Данілкі, які заўсёды ўсё ведаў. Але што Франка і дзіця з сабой прывезла, гэтага не ведаў нават Данілка. Цяпер Ульяна здагадалася аб усім і глядзела на брата моўчкі і з яўнай пагардай. Піліп таксама маўчаў, але раптам, нібы не вытрымаўшы, гучна плюнуў. На лбе Паўла пралеглі зноў дзве глыбокія складкі. Кінуўшы позірк на дзіця, ён сказаў:

— Яно ні ў чым не вінавата... божае стварэнне...

— Але! — адказала Ўльяна.

Актавіян паказаў пальцам на вераб'я і прашчабятаў:

— Хлі-хлі-хлі-лі-лі?..

Позірк Ульяны палагаднеў, а Павел, счакаўшы хвіліну, абазваўся зноў:

— От, звычайна... сірата!

— А гэта ж...

Яна завагалася крыху і дакранулася пальцамі да малога:

— Але ж і дробненькі, і худзенькі, костачкі ды скура.. Колькі ж яму?

— Год і восем месяцаў, — адказаў Павел.

— Вой? — здзівілася Ўльяна і паглядзела на аднаго са сваіх дзяцей. — Гэта ж майму год і тры месяцы, а глядзі якое.

Задавальненне і гордасць засвяціліся на яе поўным, румяным твары. Пасля яна жаласліва глянула на «сірату», а Піліп заўважыў ад парога:

— Ой, швагер, швагер, навошта табе гэты байструк? Няўжо табе не сорамна будзе глядзець людзям у вочы?

Вочы Паўла бліснулі:

— Чаго саромецца? Граху саромецца трэба, а над няшчаснай сіратой злітавацца не сорамна. Я Богу за яго дзякую... Пры дзіцяці і ёй хата мілейшая будзе, лягчэй будзе грэх ад душы адганяць... І сумленнай стане...

— Ой? — пагардліва засмяяўся Піліп. — Каб злым людзям так добра на свеце было, як яна сумленнай стане. Ніколі гэтага не будзе!

У гэтую хвіліну праз нізкі плот, што падзяляў два двары, пераскочыла Франка і з гучным смехам падбегла да людзей. Твар яе быў вельмі худы, жоўты, але прычасалася яна сёння гладка, і яе чорныя валасы блішчалі на сонцы, як шоўк, і пераліваліся цёмнай сінню. Свой заплямлены каптан яна падперазала каляровым саматканым поясам, але нават і ў гэтай вопратцы яна была зграбная. Падбегшы, яна адразу павісла на шыі Ўльяны і пачала цалаваць яе лоб, шчокі і вусны. Піліпу падала руку, а Данілку далікатна ўдарыла далонню па плячы і па шчацэ.

— Ну, як маецеся? Як маецеся, мае мілыя, залатыя, брыльянтавыя? Даўно я вас не бачыла! А ў цябе, Ульянка, за гэты час ужо двое дзетак нарадзілася? А Данілка як вырас! Сапраўдны мужчына!.. Вось бачыце, вярнулася я, а Паўлючок такі добры, што нават благога слова мне не сказаў. Ой які ж ён добры! Другога такога на ўсім свеце няма! А я ў хаце прыбрала, у печы падпаліла і да вас, мае даражэнькія, прыбегла прывітацца!

Яна зноў пачала цалаваць Ульяну і дзяцей, кружылася, смяялася. Здавалася, яна гатова была гэтым людзям аддаць сваю душу, любіла іх усім сэрцам. У гэтую хвіліну яна і сапраўды іх любіла. Яна супакоілася, зноў закахалася ў Паўла, адчувала сябе шчаслівай. Пры гэтым яна ані не саромелася. Перад Паўлам ёй было сорамна толькі тады, калі пасля ўсяго, што адбылося паміж імі, яна зноў вярнулася ў яго хату, ды яшчэ з дзіцем на руках. Аднак і гэты сорам ужо знік без следу. Ульяна аслупянела ад здзіўлення. Піліп пагардліва ўсміхаўся, а Павел спакойна падышоў да яе і сказаў:

— Вазьмі дзіця і ідзі ў хату. Падаі карову і згатуй абед, ды хутчэй, бо мне ў мястэчка трэба паехаць.

Франка паслухмяна ўзяла Актавіяна і пайшла. А Павел папрасіў у Піліпа на некалькі гадзін каня і пайшоў у стайню.

Вярнуўшыся з дзецьмі ў хату, дзе Піліп ужо завіхаўся з гэблікам і малатком каля новых дошак, Ульяна злосна сказала:

— Шкада, што яна не скруціла сабе шыю, перш чым сюды вярнуцца! Зноў спакойнага дня не будзе... Яшчэ дзецям што-небудзь зробіць...

— Хай толькі паспрабуе! — не то жартам, не то пагрозліва кінуў Піліп.

У іх памяці яшчэ захаваліся тыя страшэнныя сваркі, якія заводзіла Франка перад тым, як уцякла ад Паўла тады, ахопленая новай любоўю і непрыязнасцю да Паўла, Франка была заўсёды злосная і ледзь не кожны дзень сварылася з сястрой мужа, а ў часе апошняй сваркі пагражала, што перадушыць яе дзяцей, знішчыць усё іх хамскае племя. Піліп з гэтых пагроз смяяўся, але ў матчына сэрца Ўльяны яны глыбока запалі.

У той жа дзень Павел з'ездзіў у мястэчка і купіў вопратку для Франкі і малога.

Мінула некалькі месяцаў. Неяк у нядзелю, седзячы на траве непадалёк ад сваёй хаты і грэючы на сонцы старыя косці, Аўдоцця ўбачыла Паўла, які ішоў берагам ракі.

— Куме, а куме! Паўлюк, чуеш? Хадзі сюды! — паклікала яна.

Пачуўшы яе, Павел ахвотна падышоў. Трымаўся ён зноў проста, яго хада і рухі былі па-даўнейшаму бадзёрыя. Калі ён падышоў да яе, Аўдоцця ўзняла галаву ў чырвонай хустцы і запытала:

— Ну, як?

Павел адразу зразумеў яе пытанне і з усмешкай адказаў:

— Усё добра. Усё, дзякуй богу, добра. Каб так добра было да канца жыцця!

І, нібы рыхтуючыся да доўгай гаворкі, прытуліўся плячом да дрэва, пад якім сядзела Аўдоцця. А яна, узняўшы на яго вочы, пачала шаптаць:

— А я ўчора ў тваёй хаце была, на вас і на ваша жыццё паглядзець хацела... Цябе не бачыла, бо ты яшчэ з ракі не вярнуўся, а яе бачыла... Яна цяпер не такая, як была тады, крыху іншая...

— А Хтавіяна бачыла? — запытаў Павел.

— А як жа! І на рукі яго брала... лёгкі, як пёрка...

— Мілае хлапчанё! — заўважыў Павел.

— Толькі вельмі худзенькі.

— Цяпер ужо не такі, крыху паправіўся.

— Але! Над сіратою бог з калітою.

Гэтым прыслоўем Аўдоцця закончыла сваю гаворку з Паўлам, але было відаць, што хоча пагаварыць з ім яшчэ аб нечым, больш важным. Жмурачыся ад яркага сонца, яна глядзела на кума і, падпёршы далонямі падбародак, яшчэ цішэй заўважыла:

— А Франка гарод капае.

— Капае! — задаволена адказаў Павел. — Увесь гарод скапала. Усё робіць: гатуе, карову доіць, бялізну мые... Хлеб пячэ... Так ужо ёй загадана...

— Ты загадваеш?

— Я. Штодзень раненька яе буджу. Загадваю разам са мной пацеры адмаўляць, а пасля загадваю рабіць... Толькі на раку па ваду хадзіць не прымушаю, гэта ёй не па сілах, а ўсё, што ёй па сілах, мусіць рабіць.

— А яна цябе слухаецца?

Павел сцвярджальна кіўнуў галавой:

— Слухаецца. Хоць часам і крыўдзіцца, а слухацца мусіць. Цяпер ёй ужо нічога не дапаможа. Хоць крыўдуй, хоць цалуй — нічога не дапаможа! Яна — сваё, а я — сваё. «Працуй, — кажу. — Гасподзь Бог кожнаму чалавеку працаваць загадаў. Святая малітва, — кажу, — чорта ад цябе адгоніць, а пры рабоце не палезе ў галаву ніякае паскудства!» Вось як я з ёю цяпер...

— Добра, Паўлюк, ой як добра! — горача падтрымала яго Аўдоцця. — Я табе і тады казала, што так трэба рабіць, панства ёй ніякага не трэба даваць...

— Тады мне здавалася, — разважліва казаў Павел, — што калі я пасля той няволі, якую яна цярпела, дам ёй волю і добрае жыццё, дык у яе прападзе ахвота да дрэннага. Пасля я зразумеў, што з ёю трэба было абыходзіцца інакш. Цяпер я яе святой малітвай да Бога вяртаю, ушчуваннем і працай бараню ад д'ябла. Цяпер ужо я ёй патураць не буду. Калі што не гэтак зробіць, дык і накрычу...

Ад вялікай цікаўнасці Аўдоцця часцей заморгала вачыма.

— А што ж яна дрэннага зрабіла? — прашаптала яна.

Павел з усмешкай махнуў рукой.

— Глупства! — адказаў ён. — Калі агарод капала, з Ульянай пачала сварыцца, а два дні таму, калі раніцай вельмі не хацела ўставаць, малога дарэмна пабіла. Такі ўжо ў яе характар, надта гарачая... Ну, я за тое, што з сястрой сварылася і дзіця бязвіннае пакрыўдзіла, як след накрычаў на яе. Яна так плакала, што не прывядзі бог. А мне найгорш, як яна плача. Здаецца, жыццё аддаў бы, каб яна толькі не плакала. Але і гэта цяпер не дапаможа... Хай сабе немаведама як плача, а я патураць ёй не буду... Толькі хутка ўжо не будзе за што сварыцца...

— Чаму? — запытала Аўдоцця.

— Разумная ты баба, а пытаеш чаму, — засмяяўся Павел. — А малітва святая, а павучанне, а работа? Калі ўжо і малітва святая, і павучанне, і работа не адолеюць зло, тады хіба канец свету настане. Адолеюць, як бог ёсць на небе, адолеюць! Можа, і не адразу, можа, і часу крыху на гэта патрэбна, але адолеюць!

У яго ўсмешцы, у спакойнай, амаль урачыстай павазе адчувалася моцная і глыбокая перакананасць. Як даўней ён моцна і непахісна верыў у непарушнасць клятвы і ў тое, што чалавек, якому добра жывецца, не можа мець ахвоты да зла, так цяпер ён глыбока і моцна верыў у выратавальнае дзеянне малітвы, павучанняў і працы. Аўдоцця гэту яго новую філасофію разумела куды лепш, чым папярэднюю, бо яна цалкам адпавядала яе ўласным думкам. Слухаючы Паўла, яна згодна ківала галавой і казала:

— Добра! Твая праўда, Паўлючок! Святая малітва ўсё можа, і разумнае павучанне можа, і работа... А як жа! Гасподзь літасцівы паможа, і ўсё будзе добра! Ой, каб добра было і вам і нам!.. А ў нас гора!

І яна пачала расказваць Паўлу пра свае турботы. Тры дні таму ў іх здох бычок, а быў такі прыгожы, такі дужы. Максім хацеў яго на кірмаш весці, спадзяваўся за яго ўзяць рублёў пяць. Пяць рублёў! Такая страта не жартачкі! А на тым тыдні з пошты прывезлі ліст ад Хвядоркі. Піша, што ніяк да войска не можа прызвычаіцца, што птушкай бы, здаецца, паляцеў да роднай хаты, што хоць ён і здаровы, а ў сярэдзіне ўвесь час нешта баліць. І ўсім ён нізка кланяецца.

— І табе, Паўлючок, кланяецца, і Ўльяне, і Піліпу, і Данілку, усім чыста!

Яшчэ калі пра здохлага бычка расказвала, у вачах яе стаялі слёзы, а цяпер пачала ўсхліпваць і залілася слязьмі. У гэтую хвіліну на парозе хаты паказалася маладая кабета, высокая, даволі прыгожая, але вельмі бледная. Яна несла перад сабой вялікае карыта з пасечаным зеллем. Гэта была нявестка Аўдоцці, якая гады два таму цяжка хварэла і дасюль ніяк не магла ачуняць, нягледзячы на тое, што Аўдоцця паіла яе рознымі сваімі зёлкамі. Пад цяжарам карыта яе некалі дужае, але цяпер кволае цела выгіналася то ўзад, то ўперад.

— Мама! А мама! — паклікала яна. — Занясіце, калі ласка, свінням, бо мне дзіця накарміць трэба, крычыць і крычыць.

З хаты і сапраўды чуўся прарэзлівы крык дзіцяці. Аўдоцця падхапілася, абцёрла фартухом заплаканы твар, а пальцамі нос і, узяўшы з рук нявесткі карыта, панесла яго ў хлеў, адкуль неслася рохканне свінней. Худая, бледная Максімава жонка знікла ў сенцах, а з хаты выбегла двое малых і басанож пабеглі следам за бабкай у хлеў. Старэйшы, Тадэвушак, пару гадоў таму памёр, а Ганулька і Сцяпанка жылі. У глыбіні хлеўчука яны ўзнялі такі радасны крык і смех, што і Аўдоцця таксама смяялася разам з імі на ўсё горла. Пазіраючы на свінней, якія прагна накінуліся на ежу, і смеючыся з унукаў, яна зусім — хоць, можа, толькі на хвіліну — забылася на здохлага бычка і сумны ліст салдата Хвядоркі.

Павел пайшоў на раку да свайго чаўна. Цяпер у ім былі розныя рыбацкія прылады і ладная торба з хлебам, салам і сырам. Непадалёк, на ўмоўленым месцы, Павел абяцаў спаткацца з рыбаком, які часта быў яго супольнікам у працы і барышах. Сёння яны збіраліся паплыць далёка, туды, дзе ў гэтую пару года здараліся вельмі багатыя ўловы. Павел разлічваў вярнуцца толькі праз тры дні, а можа, і пазней. Ад'язджаў ён спакойны, шчаслівы, упэўнены ў дасягненні сваёй мэты. Перад тым як увайсці ў човен, ён вясёлым, светлым позіркам акінуў блакітнае неба і зялёную зямлю, увесь гэты цудоўны, сонечны, пагодлівы маёвы дзень і, абапёршыся на вясло, пачаў насвістваць змалку знаёмую песню:



Ой, у лузе пры дарозе Расцвіла каліна, Спарадзіла бедна ўдава Салдацкага сына...

Ён перастаў насвістваць, але ў адным з вясковых садкоў, дзе цвілі дзве яблыні і некалькі вішань, жаночы голас падхапіў песню, што даляцела з-пад гары, і звонка, здавалася, на ўвесь свет, заспяваў:



Спарадзіла яна сына Ды цёмнаю ноччу, Дала яму белы тварык Ды чорныя вочы..

Надвячоркам таго самага дня Франка з малым Актавіянам на каленях сядзела на парозе хаты. Апраналася яна цяпер па-сялянску і ніякіх бразготак на шыі і ў вушах не насіла, усе яны засталіся ў яе апошніх вандроўках. І наогул, цяпер яна болей, чым даўней, была падобна да сялянкі: яе звялае, змардаванае аблічча загарэла, рукі пацямнелі і агрубелі. Яна яшчэ больш схуднела, і ў святле заходзячага сонца яшчэ выразней вызначаліся дробныя зморшчыны вакол яе вачэй і вуснаў. Малое падскоквала ў яе на каленях і шчабятала, паказваючы малымі ручанятамі на сабаку, птушак, дрэвы. Яна пяшчотна адказвала яму, моцна абдымала, часта і гучна цалавала то ў галаву, то ў шыйку. Але ў яе запалых, абведзеных цёмнымі кругамі вачах застыў глыбокі сум, а маленькія вусны былі бледныя.

За плотам, які цягнуўся ўздоўж двара, зелянеў ускапаны, засеяны і засаджаны яе рукамі агарод. У параўнанні з агародам, які належаў Казлюкам і быў дагледжаны Ўльянай, Франчын агарод выглядаў вельмі мізэрна. На агародзе Казлюкоў усё расло добра, зеляніна была свежая і густая, разлівала моцны водар, а на градах Франкі засеяныя рэдка расліны былі прывялыя і кволыя. Працуючы штодзень кожная на сваёй палове, жанчыны часта сустракаліся, і Ўльяна, назіраючы за братавай, не магла стрымацца ад насмешлівых заўваг над няўмелай і лянівай яе работай. Аднаго разу яна назвала яе «паняй», і Франка, узняўшыся над градамі, усклікнула:

— Вядома, што не такая хамка, як ты!

Тады Ўльяна прагнала са сваёй паловы Актавіяна, які сядзеў з яе трохгадовай дачкой Марыськай і перасыпаў пясок. Яна схапіла яго на рукі і перакінула цераз нізкі плот, за якім працавала Франка. Вочы яе гарэлі гневам і пагардай, але яна сціснула вусны і не адказвала Францы, якая размахвала рукамі, рагатала, лаяла яе на чым свет стаіць, аж пакуль не прыйшоў Павел і, узяўшы жонку за руку, не завёў яе ў хату.

Цяпер на двары Казлюкоў было пуста і ціха. Ульяна пайшла на выган за сваёй каровай і дзяцей з сабой узяла, а Піліп і Данілка ў той дзень наняліся касіць двор і сад у маёнтку. Толькі пад стрэхамі абедзвюх хат і на старой грушы прарэзліва цвыркалі вераб'і, па вёсцы разносіўся глухі гоман галасоў людзей і жывёлы, ды недзе воддаль клекатаў бусел. Седзячы на парозе, Франка сумнымі вачыма глядзела на тварык сына і нешта пяшчотна шчабятала яму сваімі бледнымі вуснамі.

І раптам з-за вугла хаты пачуліся хрыплае, голаснае мармытанне, уздыхі і стук кія аб зямлю.

— Кірые, алейсан! Хрыстэ, алейсан!2 Айцец нябесны, злітуйся над намі, грэшнымі! Сыне-збавіцель, злітуйся над намі!..

Франка страпянулася, узняла галаву і ўгледзела шырокі, узараны маршчынамі твар, які выглядаў з-за хаты. На яго амаль крэйдавай бледнасці чырванелі апухлыя, няспынна моргаючыя павекі.

— Марцэлька! — радасна ўсклікнула Франка.

— А Паўла дома няма? — нізкім шэптам спытала жабрачка, высоўваючы з-за хаты галаву, абкручаную бруднай анучай.

— Няма! Няма! Тры дні не будзе! — паспешліва адказала Франка і, спусціўшы на зямлю дзіця, пабегла насустрач жабрачцы.

— Ой ты, мая даражэнькая, залатая, брыльянтавая! — забалбатала Франка, смеючыся і махаючы рукамі. — Як жа я чакала цябе, усіх аб табе распытвала. «Няма Марцэлі! Як пайшла перад Вялікаднём у горад, дык больш і не вярталася!» — кажуць. Мы ўжо думалі, ці не памерла часам...

Куча лахманоў, з-пад якой выглядалі вялікія ступні, укручаныя анучамі, пасунулася наперад. Галава жабрачкі трэслася, дзве нейкія бясформенныя далоні абапіраліся на кій. Франка завяла яе ў хату і, весела шчабечучы, пасадзіла на лаве. Пасля яна кінулася да чырвонай шафкі і прынесла кавалак хлеба, міску з халоднай бульбай і соль.

— Еш, міленькая, еш! Ой як жа я рада, што ты прыйшла. Тут і слова сказаць няма каму...

Жабрачка есці не спяшалася, відаць, была сытая. З-пад чырвоных павек яна з цікаўнасцю назірала за Франкай.

— Ой, ды ты, я бачу, тут зноў поўнай гаспадыняй стала, як даўней! — здзівілася яна.

— А як жа! — з гонарам прамовіла Франка. — Ужо і следу не засталося ад таго, што было... Нібы і не было нічога!

— Ну, раскажы ж, богам прашу, што з табой сталася, што рабіла, як сюды вярнулася, як з Паўлам памірылася? — прасіла Марцэля.

Францы не трэба было гэтай просьбы паўтараць двойчы. Яна села і пачала гаварыць, а калі расказвала, як Павел ёй усё дараваў і яе дзіця за сваё прыняў, вусны яе дрыжалі і слёзы блішчалі ў вачах. Марцэля таксама сядзела сур'ёзная, засяроджаная, і ад гэтага яе квадратная постаць здавалася яшчэ больш няўклюднай і цяжкой.

— Вось добры чалавек! — сказала яна з захапленнем.

— Добры! — пацвердзіла Франка — Такога добрага на ўсім свеце няма.

Раптам яна задумалася і ўздыхнула:

— Хоць, ведаеш, Марцэлька, — дадала Франка, — ён ужо цяпер не такі добры, як быў...

— Не можа быць! — усклікнула жабрачка.

— Не такі! Даўней, бывала, што хацела, тое і рабіла. Спала колькі хацела, калі зраблю што ў хаце — добра, а калі не зраблю, дык таксама слова благога ад яго не пачую. Яшчэ і цукеркі прывозіў, і на рукі як малую браў. Пад канец, калі я яго ўжо разлюбіла, сварылася, крычала... а ён нічога! Маўчыць, як сцяна, або абніме і просіць: «Ну, годзе ўжо, дзіцятка! Годзе, супакойся». А цяпер дзе там! Раненька, як той тыран, над ложкам устане і загадвае падымацца. Як ні прашу, як ні пярэчу — не дапамагае! Я — сваё, а ён — сваё: «Уставай ды ўставай!» Часам за рукі возьме і з ложка сцягне, а пасля прымусіць яшчэ ўстаць на калені і пацеры з ім адмаўляць. І з кніжкі малітвы чытае. А што гэта за чытанне? Звычайнае мужыцкае! Пакуль ён адну малітву прачытае, мне ад таго стаяння на каленях галава кружыцца пачынае. А пасля малітвы да работы гоніць: у печы падпалі, карову падаі, агарод загадвае капаць, хлеб пячы, нават калі з хаты адыходзіць — наказвае. «Глядзі, Франка, зрабі ўсё, што я табе сказаў». А калі чаго не зраблю, дык ён, як вернецца, пачынае сварыцца, крычаць. Усё раблю, хоць мне і перад сабой сорамна, што ў гэту чорную работу ўпрэглася, ды і слабасць часамі такая, што, здаецца, упаду і не ўстану. Але лепш ужо рабіць усё, што загадвае, чым слухаць, як ён пачынае пра бога, пра чорта, пра вечныя мукі ды розныя іншыя глупствы плесці. Цяпер я ўжо, як нявольніца, і целам і душой яму прадалася. Здароўя няма, на шыі ў мяне дзіця, і няма ніякага іншага выйсця, як у гэтай хаце з мужыком жыць. Гэткая мая доля... Відаць, у чорную гадзіну я на свет нарадзілася!..

І калі яна гэтак скардзілася Марцэлі на свой лёс, усё большы смутак напаўняў яго вочы, аж раптам з іх струменем паліліся слёзы і таксама раптоўна спыніліся. Яна схапілася за галаву і застагнала:

— Ой, Марцэлька, каб ты ведала, як мяне галава замучыла! Баліць і баліць! Калі вярнулася сюды, яна мне некалькі тыдняў зусім не балела, а цяпер зноў баліць, і ў вушах шуміць... Не так моцна, як раней, але шуміць...

Франка зняла з галавы паркалёвую квяцістую хусцінку і, намачыўшы ў вядры палатняную шматку, абвязала галаву.

— Вось мой адзіны ратунак! — сказала. — Калі вельмі разбаліцца і шумець пачынае, трэба намачыць халоднай вадой.

Яна села зноў насупраць жабрачкі, якая, паклаўшы на кій рукі, уважліва сачыла за ёю і так моцна задумалася, што на нейкі час яе пакінула звычайная балбатлівасць. Пасля паволі сваім сіпатым голасам пачала:

— Глядзіце, людзі добрыя, які ён суровы зрабіўся! І ўсё ж, мая мілая, ты шчаслівая, што такога чалавека маеш! Хто гэта чуў, каб столькі жонцы дараваць, ды яшчэ чужое дзіця як сваё гадаваць, ды яшчэ да работы цябе запрашаць, як тую пані да стала! Не жартачкі, мілая, які ён добры!

— Вядома, добры! — трымаючыся аберуч за галаву, кінула Франка. — За гэту яго дабрату я і прадалася яму ў няволю.

Марцэля, ківаючы галавой, глядзела ў зямлю, на яе стары і брыдкі твар лёг цень змрочнай задуменнасці.

Праз хвіліну, нібы звяртаючыся да зямлі, у якую яна ўтаропіла свой позірк, старая сіпатым голасам загаварыла, заенчыла:

— Ой, доля ж мая, доля! Чаму ж ты ў мае маладыя гады не паслала мне такога чалавека, такога збавіцеля? Чаму ты пакінула мяне на свеце адну, як тую былінку ў полі? Я ведала б, ой ведала, як такога чалавека і такога збавіцеля шанаваць! Не давялося б мне гараваць з дзецьмі-сіротамі, не давялося б мне на старасці год гэткую бяду і крыўду цярпець!

Ківалася яе галава, абкручаная лахманамі, а з грудзей яе рваўся не то плач, не то галашэнне. І, нарэшце, палілася дрыготкая, хрыплівая, жаласная песня:



Павей, вецер, павей, вецер, з зялёнага гаю, Павярніся, наш паночак, з далёкага краю!

— Ага! — рэзкім, высокім голасам усклікнула Франка. — Добра табе, Марцэлька, так казаць, калі ты састарэла, нібы той спарахнелы грыб! У маладосці чалавек патрабуе весялосці, розных прыемных прыгод, свету...

Марцэля адарвала ад зямлі мутнай вільгаццю напоўненыя вочы і ўважліва паглядзела на Франку:

— А колькі ж табе гадоў, мая даражэнькая?

— Трыццаць восьмы пайшоў, — з яўным задавальненнем адказала Франка.

Марцэля паківала галавой:

— Ой, ой, і ты ўжо не дзіця, і да саракоўкі табе недалёка. А сорак лет — бабскі век, мая міленькая!

— Вось хамская прымаўка! Хіба гэта праўда? Ого, як бы яшчэ за мной хлопцы лёталі, каб я была здаровая ды не жыла ў гэтай яме!..

Ці то позірк Марцэлі ў гэтую хвіліну спыніўся на самавары, які пабліскваў у кутку, ці то заўважыла яна торбачку з мукой або крупой, якая вісела на сцяне, але яна раптам паспешліва, нібы жадаючы паправіць зробленую памылку, пачала падтакваць Францы:

— Але! Пэўна, што лёталі б! Шчупленькая ты і далікатная, як тая паненка, што ў гарсэце ходзіць, а ручкі твае, як у дзіцяці, маленькія, а вочы...

Раптам з двара Казлюкоў пачуліся галасы. Франка на лаве ля акна ўкленчыла і прыклала твар да маленькай шыбы, яна ўбачыла Ўльяну, якая заганяла ў хлеў карову, чацвёра дзяцей, якія беглі па траве, Піліпа, што з касой на плячы ўваходзіў у хату, і Данілку — ён стаяў ля варот з нейкім юнаком.

— Глянь, глянь, Марцэлька, — зашаптала ўзбуджана Франка. — Глянь, даражэнькая... Які прыгожы хлопец стаў Данілка...

Васемнаццацігадовы Данілка і сапраўды быў прыгожы. У кароткім палатняным каптане, у высокіх ботах, з касой на плячы, якая паблісквала ў апошніх праменнях сонца, ён стаяў ля варот, вясёлы і зграбны. Твар у яго быў далікатны, як у дзяўчыны, а валасы залаціста-рудаватыя.

Зморшчаныя шчокі Марцэлі затрэсліся ад ціхага хітраватага смеху.

— Ат, хлопчык яшчэ! — прамовіла яна. — Малады, дык і прыгожы.

— Дарма, што малады, — глуха прамовіла Франка. — Але такі тонкі і зграбны, як паніч. А я дагэтуль і не заўважала, які ён прыгожы.

Па твары Марцэлі ўсё шырэй расплывалася яхідная ўсмешка. Прыцішаным голасам яна лісліва зашаптала:

— Дык, можа, гэтаму дзецюку перадаць, што ты аб ім казала? Га? Вось узрадуецца! О, Госпадзі Ісусе, Прасвятая Багародзіца, вось пацеха! Яму і не снілася, каб нехта казаў, што ён прыгожы!

— Скажы, мая залаценькая, брыльянтавая, абавязкова скажы! Цікава, ці ўзрадуецца ён і што пра мяне скажа?

Ульяна ў гэтую хвіліну выйшла з аборы, і дзеці, як птушкі, падляцелі да яе. З вясёлай усмешкай яна нешта сказала і, зачарпнуўшы з даёнкі малака ў кубак, па чарзе пачала прыкладваць яго да дзіцячых вуснаў. Трое гэтых малых былі яе, а чацвёрты быў Актавіян. Яна напаіла спярша сваіх, а пасля і яго. Пасля ўсе чацвёра пабеглі за ёю ў хату.

Франка, хоць і глядзела ў акно, але гэтай сцэнкі на суседнім двары не заўважыла. Яна была занята сваімі думкамі і доўга маўчала. Нарэшце, калі ў хаце пачало цямнець, стомлена ўзняла над галавой рукі. Яе вялікія запалыя вочы пад мокрай шматай на лбе напоўніліся чорным смуткам.

— Ой, Марцэлька, мая міленькая! — сумна прамовіла яна паціху. — Так мяне нешта мучыць... Цяжка мне жыць на свеце!

— Чаму ж гэта!? — запытала жабрачка.

— А чаму ж павінна быць добра? — адказала Франка. — Ён хоць і добры, а далікатнасці маёй шанаваць не ўмее, і гаварыць так, як я люблю, не ўмее, і ў грубай вопратцы ходзіць. І такі нейкі... Я і сама не ведаю які...

Яна падумала хвіліну і дадала:

— Вядома, хам... Які б ён ні быў добры, а ўсё ж хам! — І яшчэ цішэй: — І такі ж ён цяпер стары... стары!..

V

Мінула пара касавіцы і жніва. Шмат чаго адбылося за гэты час у дзвюх хатах, што стаялі побач. Аднаго разу, калі касілі лужок Піліпа непадалёку ад вескі, Павел выйшаў раніцай з хаты і, акінуўшы позіркам неба, сказаў швагру, які нёс у хлеў салому:

— Хутчэй звазі сена з лугу, Піліп, бо не сёння, дык заўтра гасподзь дожджык прышле. І па паветры відаць, што пашле надоўга.

У прадказанні Паўла наконт змен надвор'я Піліп верыў свята, а таму ён паспешна пачаў запрагаць каня, а Данілку загадаў падрыхтаваць граблі і вілы. Ульяна засталася дома, каб, калі каму-небудзь спатрэбіцца паром, самой перавезці таго праз раку. Рака цяпер была вузкая і павольная. Увесну двум мужчынам бывала цяжка ўпраўляцца з паромам, а цяпер гэта было па сілах і адной Ульяне. А калі б давялося перавозіць пару коней або цяжкі воз, дык Павел, які збіраўся сёння лавіць рыбу непадалёку ад берага, мог падскочыць і дапамагчы сястры.

Калі яны так дамаўляліся з Піліпам, які скончыў запрагаць каня, з-за спіны Паўла выскачыла Франка і сказала, што яна таксама паедзе на луг зграбаць сена. Дома яна ўсё ўжо зрабіла: ежу на цэлы дзень згатавала, карову падаіла і хоча дапамагчы Піліпу згрэбці сена. На Францы была белая, як снег, сарочка, блакітная паркалёвая спадніца і ружовы фартух. Чорныя валасы, выбіваючыся з-пад квяцістай хусткі, ападалі на яе лоб і плечы. Яна была сёння нейкая ажыўленая, паблісквала вясёлымі вачыма і белымі зубамі. Піліп сустрэў яе прапанову іранічным смехам:

— Ад гэтай тваёй работы хіба толькі чорту будзе пацеха!

Але Данілка запярэчыў:

— Хай едзе! Утраіх яно лягчэй і хутчэй будзе...

— Хай едзе! Пакажаце ёй, як грэбці, дык і патрапіць! А ўсё ж хоць крыху дапаможа, — сказаў Павел.

Франка села з Піліпам на воз і паехала, а Данілка пайшоў пехатой карацейшай дарогай. Але як толькі воз крыху ад'ехаў, Франка саскочыла на зямлю і пабегла да Данілкі.

— Гэй! — крыкнула яна Піліпу. — Мы той дарогай хутчэй дойдзем, як ты даедзеш!

Вярнуўшыся з лугу, Піліп са здзіўленнем расказваў жонцы, што «гэта вар'ятка» Франка даволі няблага зграбала сена і сапраўды дапамагла ім у рабоце.

— Каб не была гультайка, дык усё патрапіла б рабіць, — заключыў Піліп.

— Яна, як захоча, усё здолее, такая спрытная, — заўважыў Данілка, запіхаючы ў рот кавалак хлеба і пазіраючы праз акно на Франку, якая завіхалася на сваім двары, а вочы ў яго, як у ката, зелена паблісквалі.

З гэтага дня Франка часта дапамагала Казлюкам. У жніво яна з сярпом хадзіла ў поле, і, хоць не ўмела так нястомна і добра жаць, як Ульяна, бо ў яе не хапала сіл і спрыту, а ўсё ж дапамагала ім добра. Піліп у гэты час араў або пры пароме і пры доме заставаўся, а Данілка з дзвюма кабетамі жаў і вазіў снапы ў гумно. Франка таксама часта разам з ім узлазіла на воз і ехала дадому, а пасля яны вярталіся і прымаліся за работу. І хоць жалілася яна на гарачыню і боль у паясніцы, была вясёлая, жвавая, гаваркая і, як ніколі дасюль, ахвочая да працы. Да Ўльяны яна падлізвалася, называла яе залаценькай, брыльянтавай, дзяцей яе насіла на руках і выцалоўвала, а да Данілкі ляпілася, як муха да мёду. Але на гэта доўга ніхто не звяртаў увагі. Калі яна дурэе з хлапцом, а ў нядзелю на некалькі гадзін з ім некуды знікае, нічога дзіўнага. Хоць адумалася, да работы ахвоту адчула і людзям, нібы тая аса, у вочы кідацца перастала. Усе ж глупствы з галавы адразу не выкінеш! Немаладая ўжо, а часамі дурэе, як тое дзіця. Данілка таксама яшчэ дзіця, вось яны адзін аднаму і падыходзяць. Добра ўжо і тое, што яна адумалася, працуе, людзям дапамагае, ветлівая. Жыць у такім блізкім суседстве з ведзьмай — зусім не жартачкі. Хай ужо будзе крыху вар'ятка, абы не была ведзьма. Ульяна таксама добразычліва абыходзілася з братавай, усё часцей туліла да сябе Актавіяна і старалася аддзячыць Францы за дапамогу ў полі рознымі паслугамі ў гаспадарцы: то хлеб ёй замесіць і спячэ, то бялізну ў рацэ пранікам выб'е, то, ідучы па ваду, адно вядро прынясе сабе, а другое Францы.

Так на працягу трох доўгіх месяцаў людзі гэтыя, сумленнае жыццё якіх праходзіла ў цяжкай працы, нічога падазронага не заўважалі. Нішто агіднае не зацямняла ім яркага свету сонца, у якім яны купаліся цэлымі днямі, ніводная кропля гразі не абцяжарвала іх сумлення, калі яны засыналі стомленыя і спалі моцна ўсю ноч.

А Павел увесь гэты час выязджаў далёка на лоўлю рыбы, а вяртаючыся дамоў, заставаў Франку за работай, прыбраную ў белую сарочку і ружовы фартух. І хоць часта яна адказвала яму злосна, а часам адпіхала яго з яўнай агідай, Павел прыпісваў гэта рэшткам д'ябальскіх спакус, якіх малітва і павучанні яшчэ не адолелі. «Хай ужо будзе такая, абы жыла сумленна», — думаў ён і браў на рукі Актавіяна, даваў яму прывезеныя з мястэчка абаранкі. Ён усё болей любіў і песціў хлопчыка. Забаўляючыся з ім, ён не звяртаў увагі на злоснае бурчанне Франкі, тым больш што неўзабаве настрой яе паляпшаўся і яна зноў размаўляла з ім прыязна, і хата поўнілася яе гаворкай і смехам, які Павел асабліва любіў. На працягу гэтых доўгіх трох месяцаў нішто не абцяжарвала яго шырока дыхаючых грудзей і не перашкаджала спакойна і моцна спаць уначы.

І раптам у канцы аднаго жнівеньскага дня ў хаце Казлюкоў закіпела, як у гаршку. Узняўся там пякельны крык дарослых і плач дзяцей. Піліп біў брата.

Было гэта ўвечары. Невядома дзе і адкуль Піліп даведаўся аб тым, за што цяпер біў брата, але даведаўся так нечакана і агідна, што тая агіднасць уразіла да глыбіні душы нават гэтага дужага і простага чалавека. Дагэтуль ён ніколі не крыўдзіў свайго малодшага брата, але зараз нібы звар'яцеў — такі гнеўны быў выраз яго твару і так моцна ён біў брата, адной рукой трымаючы яго за каўнер.

— Садом і Гамора! — крычаў ён, б'ючы яго. — З-за цябе пярун божы спаліць нашу хату! Гэта ж ён табе за роднага дзядзьку быў, на руках цябе насіў, розуму вучыў! А ты яму так аддзячыў! А ты з яго жонкай... За плуг, за цапы, за работу бярыся, а не з лайдачкай цягацца! Кару божую на нас і на дзяцей нашых хочаш наклікаць? Прэч з хаты! Чуеш? Каб тваёй нагі тут не было! Чуеш? Ідзі, бадзяйся па свеце, у парабкі наймайся, а тут каб і следу твайго не было! Прападай ты пропадам, а з маёй хаты прэч! Прэч!

Піліп крычаў, біў брата, піхаў яго да дзвярэй. Ульяна галасіла і ламала рукі, дзеці плакалі. Данілка нарэшце ля самага парога вырваўся з братавых рук і, чырвоны, як півоня, у раздзёртым на плячах каптане, бліскаючы вачыма, дзёрзка закрычаў:

— Ты не маеш права выганяць мяне з хаты! Яна такая ж твая, як і мая! Адных мы бацькоў дзеці!

— А хто табе бацькам быў? — кінуўся зноў да яго і ўсклікнуў Піліп. Я табе бацькам быў, калі ты на маіх руках сіратой застаўся! Хіба для таго я цябе гадаваў і карміў, дабру, розуму навучаў, каб ты Садом і Гамору рабіў? Я цябе навучу! Я табе пакажу, як...

І разам з градам абразлівых слоў на галаву і спіну Данілкі зноў пасыпаліся ўдары. Браты, як звар'яцелыя, тузаліся ля дзвярэй. Ульяна, заліваючыся слязьмі, крычала, ламала рукі і спрабавала іх разняць, дзеці раўлі, што было сілы, у запечку кудахталі куры, і нават Курта працягла завыў пад лавай, а буры кот спалохана мяўкаў і кідаўся па хаце, не ведаючы куды ўцячы. Якраз у гэту хвіліну ўвайшоў у хату Павел, які вяртаўся з ракі, пачуўшы крык і плач у хаце Казлюкоў, устрывожаны і здзіўлены, заспяшаўся туды.

Убачыўшы ў дзвярах Паўла, Ульяна, ці то жалем над няшчасцем брата пранятая, ці то баючыся страціць яго прыязнасць, заходзячыся ад плачу, упала яму ў ногі. Данілка вырваўся з рук Піліпа і выбег з хаты, а Піліп з ускалмачанымі валасамі, з п'яным бляскам у вачах звярнуўся да Паўла з тымі самымі грубымі, агіднымі словамі, якімі лаяў хлопца за яго злачынства. Расказ гэты заняў не больш трох хвілін, і калі Ўльяна, стоячы на каленях, закрычала: «Маўчы, Піліп! Ой, Піліп, што ты робіш? Маўчы!» — Піліп ужо ўсё сказаў, і Павел выйшаў з хаты.

Ён пайшоў да сябе не праз двор, а пераступіў праз нізкі паркан у агарод і пакрочыў проста па градах. Ён быў бледны як палатно, і вочы яго кідалі маланкі. Гнеў і рэўнасць расхадзіліся ў яго мазгу, нервах і ў тым кавалачку цела, які б'ецца ў чалавека ў грудзях і завецца сэрцам. Хістаючыся як п'яны, ён прайшоў праз сенцы і з грукатам расчыніў дзверы. У хаце, ля печы, у цёмнай глыбіні якой свяцілася распаленае вуголле, стаяла Франка. Яна скурчылася, змізарнела і моцна прыціскала да грудзей рукі, а твар яе, асветлены ў змроку хаты агнём, свяціўся крывавай чырванню. Яна добра ведала, што адбылося ў хаце Казлюкоў, бачыла праз акно, як зайшоў туды Павел, калі і як адтуль выйшаў. Ёй было страшна, а яшчэ болей — сорамна. Той сорам, які яна перажыла, калі пасля трохгадовых блуканняў вярнулася да Паўла, быў нічым у параўнанні з цяжкім і пякучым сорамам, які адчувала цяпер. Таму яна так скурчылася, змізарнела, таму і твар яе палаў, як жар у печы. Як толькі Павел пераступіў парог, яна працягнула да яго рукі і ўсклікнула:

— Не вер ты ім, Паўлючок, не вер, гэта няпраўда... Гэта яны знарок...

Упершыню ў сваім жыцці Франка хлусіла, і не ад страху, а ад сораму. Яна адала б зараз палову жыцця, каб толькі ён паверыў яе хлусні. Але Павел падышоў да яе і, не гаворачы ні слова, жалезнымі пальцамі сціснуў яе плячо. Яна прарэзліва ўскрыкнула і прыгнулася да зямлі пад ударамі яго кулака. Яна ўскрыкнула яшчэ некалькі разоў, аж раптам адчула, што плячо яе вызвалілася з жалезнага абруча і што Паўла ў хаце няма. Павел выйшаў тым самым шырокім крокам, якім увайшоў, хістаючыся, з кроплямі поту на лбе. Абышоўшы хату, ён прыпаў тварам да сцяны і зарыдаў. Выбух гневу і рэўнасці, які там, у змрочнай хаце, прымусіў яго дзейнічаць кулакамі, цяпер апаў, растаў у вялікім, разрываючым грудзі болю, у жалю да сябе, да Франкі і ў крыўдзе за тую чалавечую святую справу выратавання, якая двойчы азарыла яго душу нябесным святлом і двойчы скончылася нічым. Заламаўшы рукі і прыпаўшы тварам да шурпатай сцяны, ён, захлынаючыся ад плачу, мармытаў:

— Не, няма ўжо, відаць, для яе ратунку і збавення! Няма ўжо для мяне шчаслівай долі на свеце! Што мне рабіць? Божа мой усемагутны! Божа мой лістасцівы, што мне цяпер рабіць?

Праз гадзіну ён ужо плыў на сваім чаўне, які мільгаў маленькай чорнай кропкай на сталёвай паверхні Нёмана, пад небам, на якім запальваліся залатыя зоркі. За чаўном бегла сярэбраная сцяжынка і журчала сваю адвечную манатонную песню. Усю гэту ноч Павел правёў на рацэ, а можа, на якім самотным узбярэжжы пад старой вярбой або дрыжачай асінай.

А ў хаце, дзе ён пакінуў Франку на падлозе, праз пару гадзін пасля таго, як ён пайшоў, у цемры ішла прыцішаная гаворка, якая перарывалася стогнамі і ўздыхамі.

— Ай-ай! Пабіў! Глядзі ты! Відаць, вельмі раўнуе, калі біцца пачаў. Ён ніколі нікога не біў. Такі спакойны, такі добры... а пабіў?

— Каб яму Бог ніколі гэтага не дараваў, як не дарую я! — рэзка ўсклікнула Франка — Не дарую! Не дарую! Да смерці гэтага яму не забуду. Ой якая крыўда, якая ганьба! Божа ж мой, Божа, да чаго я дажылася, чаго дачакалася! Ці на тое мяне маці нарадзіла, каб хамскія кулакі маю спіну таўклі? Я з добрага роду паходжу, дзядуля мой свае дамы меў, матка адукаваная была, стрыечны брат мой багаты, жыве як той пан, а мне вось як цяпер дастаецца. Хай яго Бог за маю крыўду пакарае! Каб яму дабра не было ні на гэтым, ні на тым свеце!

Так яна кляла Паўла, часам плакала жаласна, як дзіця, а часам, як фурыя, зрывалася з пасцелі, ірвала на сабе валасы, біла сябе кулаком у грудзі.

— Даволі я ўжо аддзячыла яму за яго дабрату, заплаціла сваімі сінякамі і ганьбай! Я памятала яго дабрату, і таму мне было так сорамна, што, здаецца, каб магла, жывая пад зямлю пайшла б, каб толькі ў вочы яму не глядзець. А цяпер мне ўжо ані не сорамна! Ані! Калі яму можна мяне біць, дык мне можна ўсё рабіць! Каб не шкадавала Данілку, дык бы зноў уцякла! А можа, і ўцяку!

— А Хтавіян? — абазваўся грубы, ахрыплы голас з кучы лахманоў.

— Хай і яго д'яблы возьмуць! Хай усё возьмуць д'яблы! — усклікнула Франка, але раптам змоўкла, а праз хвіліну няўпэўнена прамовіла:

— А што? Пакіну тут...

Адчуўшы ля сваіх босых ног цяпло заснуўшага дзіцячага цела, яна зноў завагалася.

— Не ведаю... — зашаптала яна. — Ці тут мне яго пакінуць... ці з сабой забраць? Ды і Данілку шкада... Каб ведала ты, Марцэлька, як я яго кахаю... Які ён мілы! А ты не бачыла часам яго, калі ішла сюды, га?

— Чаму ж не бачыла? Бачыла. Знарок зайшла да іх, каб паглядзець, што з ім, бедненькім, робіцца.

— Ну і што? Што? Што? — зашаптала Франка. — Можа, што казаў? Можа, прасіў што мне перадаць?

— Нічога не казаў і нічога не перадаваў, — адказала Марцэля. — Вядома, дзіця яшчэ! Брат пабіў яго, дык ён сядзіць і плача... Што ж яму рабіць?

Франка парывіста ўздыхнула:

— Вось і ён таксама хам, а зусім не такі, як усе хамы... Маладзенькі, зграбны і грубіянству яшчэ не навучыўся...

— А ты некалі і аб Паўлюку тое самае казала, што ён хоць і хам, але не такі, як усе...

— Хай яго Бог пакарае, што ён мяне так ашукаў! Прыкінуўся добрым і далікатным, а цяпер паказаў, хто ён! Каб я тады здуру за яго замуж не пайшла, цяпер бы выйшла за Данілку...

Марцэля здзіўлена ўсклікнула:

— А мая ж ты міленькая, што ты вярзеш! Ён жа яшчэ дзіця ў параўнанні з табой, ты ж яму магла быць маткай. Ах, каб цябе, каб цябе! Вунь што прыдумала! Госпадзі Ісусе, у сорак гадоў за такога смаркача выходзіць!

Марцэля ледзь стрымлівала смех. Яна заціскала далонямі рот, каб заглушыць яго і не абразіць ім Франку. А тая, закінуўшы за галаву рукі, незадаволена прамовіла:

— Ну, і што з таго, што я старэйшая за яго? Адна мая пані яшчэ старэйшая за мяне была, а мела маладзенькага мужа, і ён перад ёю скакаў і ўсё, што загадвала, рабіў. Чаго толькі не бывае на свеце! А ты, можа, думаеш, што ён не хацеў бы са мной ажаніцца? Хацеў бы, ды яшчэ як хацеў бы!

— Ён казаў табе гэта? — запытала Марцэля.

— Казаць не казаў, але я гэта ведаю... — адказала Франка.

Старая, седзячы ля яе ложка, трэслася ад смеху, які ўсё яшчэ душыў яе, але праз хвіліну лісліва прамовіла:

— Пэўна, што захацеў бы! Чаму ж не хацець? Яшчэ не было на свеце мужчыны, каб не хацеў гэтакай красуні! Ты такая далікатная, такая прыгожая і вясёленькая, жвавая, як тая белая козачка на лужку або як каралеўна ў палацы...

— Вось бачыш! — падхапіла Франка. — Але што з таго, калі гэты хам, грубіян, мядзведзь, разбойнік, крывасмок рукі і ногі мне звязаў?

Яна зноў усхапілася з ложка, села, запусціла ў валасы рукі і пачала гаварыць. Гарачы, парывісты яе шэпт напоўніў усе куткі цёмнай хаты.

— Разлюбіла я яго даўно... такі вол, такі мядзведзь... нудны, стары... А цяпер, калі ён асмеліўся яшчэ руку на мяне падняць, у сто разоў больш не люблю... не цярплю, ненавіджу... Так ненавіджу, што, здаецца, забіла б, задушыла сваімі рукамі...

— Ціха! — спалохана прасіпела Марцэля. — Яшчэ падыдзе ды пачуе!

— Не прыйдзе! Чэрці яго ўсю ноч цяпер па рацэ насіць будуць! Ужо я яго звычкі добра ведаю! А каб і пачуў? Я і сама яму ўсё скажу. Хай ведае, як крыўдзіць жанчыну з добрага роду.

Яна заплакала і папрасіла Марцэлю, каб тая намачыла ў халоднай вадзе шмату і падала ёй, таму што ў яе так забалела галава і зашумела ў вушах, што яна, здаецца, зараз памрэ.

Некалькі тыдняў пасля гэтага Франка хадзіла з мокрай шматай на галаве, і па ёй відаць было, што боль, супраць якога яна карысталася гэтым сродкам, і сапраўды вельмі мучыў яе... Яна высахла і пажаўцела, як трэска, а на васкова-жоўтых бяскроўных яе шчоках успыхваў час ад часу крывавы румянец. Устаючы раніцай з пасцелі, яна дрыжала, як у ліхаманцы, і хісталася, а ў парыве гневу праяўляла незразумелую сілу. Хвароба, якая пачыналася яшчэ ў неспрыяльных умовах яе маленства і беспрытульнай бурнай маладосці, абвостраная ў апошнія гады галечай, ганьбай астрога і трывогай аб заўтрашнім дні, развівалася цяпер вельмі хутка. Гэта была адна з тых дзіўных, таямнічых хвароб, зародкі якой крыюцца ў арганізме некаторых людзей ужо ад самога нараджэння. Ва ўмовах спакойнага і чыстага жыцця яны могуць знікнуць, але трагічныя падзеі і балотныя выпарэнні жыцця спрыяюць іх развіццю і атручваюць волю і мозг чалавека. Мозг і воля Франкі дзейнічалі свядома, разумна, з напружанай палкай энергіяй толькі выключна ў адным кірунку... Яна лічыла сябе страшэнна, жорстка пакрыўджанай і зняважанай, прагнула помсціць за гэта, шкодзіць, дакучаць, мучыць іншых. Яна жадала поўнай, неабмежаванай, дзікай свабоды. Прымус і залежнасць ад некага раздражнялі яе, былі ёй ненавісны, і калі раней яна вымушана была цярпець іх, дык цяпер ужо зусім не зносіла. Даўняя яе глухая нецярплівасць, якая дасюль выбухала толькі калі-нікалі, перайшла цяпер у няспыннае істэрычнае раздражненне, а бурчанне ў крык. Усё, што перашкаджала яе сустрэчам з Данілкам, даводзіла да шаленства яе любоўныя інстынкты, якія ніколі не ведалі ні перашкод, ні сораму, а ўспамін аб тым, што Павел біў яе, даводзіў яе зняважаную гордасць да амаль вар'яцкага перавялічэння ўласнай годнасці. Асаблівасці яе тэмпераменту, характару, працэс мыслення, народжаныя абставінамі жыцця, павялічвалі нервовую хваробу, якая мучыла Франку і даводзіла ўсе яе пачуцці да крайняга напружання. А таму ў цеснай прасторы паміж дзвюма хатамі адбываліся цяпер штодзень такія рэчы, якіх у гэтай вёсцы да гэтай пары ніхто ніколі не чуў і не бачыў. Тут кіпела сапраўднае пекла сварак, пагроз, крыку і плачу. Спакойная і паважная Ўльяна таксама ўз'елася на братавую, якой яна не магла дараваць крыўды брата, ганьбы, лаянкі, на якую тая не скупілася. Уся істота Франкі здавалася Ўльяне жменяй гразі, змешанай з нейкімі мутнымі водбліскамі агню ці крыві, якія яе палохалі. Строгая і бескампрамісная ў сваіх паняццях аб жаночай прыстойнасці, якія яна засвоіла яшчэ ў дзяцінстве ад бацькоў і навакольнага асяроддзя, Ульяна для любоўных прыгод Франкі мела толькі дзве назвы: распуста і «Садом і Гамора». Вымаўляючы гэтыя словы, яна чырванела ад сораму, як дзяўчына, плявала і крывіла свае каралавыя вусны з такой агідай, нібы праглынула якое брыдкае насякомае або напілася тухлай вады з лужыны. Пражыўшы ўсё жыццё ў вёсцы і не маючы ніякага ўяўлення аб людзях іншага свету, яна баялася гэтай жанчыны, гэтай прыблуды і вар'яткі, якая гатова на ўсё і можа нават падпаліць хату або забіць бязвіннае дзіця. Хіба Франка сама не казала аб гэтым? Хіба назаўтра пасля таго памятнага дня яна, выбегшы на двор, не пагражала Піліпу і ёй, што спаліць іх хату за тое, што яны абвінавацілі яе перад мужам, што гэта з іх ласкі яе, жанчыну з добрага роду, адукаваную, далікатную, выхаваную, пабіў гэты хам? Што можа быць яшчэ страшней? Аднаго разу, угледзеўшы здалёк Данілку, які ішоў у поле, Франка хацела пабегчы за ім, а малая Марыська гуляла ля варот і падвярнулася ёй пад ногі, а падаючы, ухапілася за яе падол. Дык гэта вар'ятка схапіла дзіця, як той каршун жаваранка, і адкінула яе ад сябе так далёка, што Марыська ўдарылася аб плот, і сінякі дагэтуль яшчэ не сышлі з яе спінкі. Тады ўжо і Ўльяна, і Піліп кінуліся былі на яе і за крыўду дзіцяці хацелі пабіць, але яна ўцякла ў хату і зачыніла на засаўку дзверы. Назаўтра яны вылаялі яе за Марыську апошнімі словамі, а яна, нічога не гаворачы, схапіла сякеру і пабегла ўніз да ракі. Яны не зразумелі, навошта ёй патрэбна сякера і чаго яна раптам на раку пабегла.

«Можа, утопіцца, дасць бог!» — казалі. Але яна і не думала тапіцца. Ускочыўшы па калені ў ваду, яна пачала сячы Піліпаў паром. Худая, як сцябліна, жоўтая, што васковая свечка, з мокрай шматай на галаве, у злосці яна была настолькі дужая, што не горш за любога мужчыну грукала ў дошкі парома, ажно трэскі ляцелі. На шчасце Піліпа, Павел, які непадалёку лавіў рыбу, убачыў Франку і здагадаўся, што яна робіць, дык, падбегшы, выхапіў у яе з рук сякеру. Пасля, хоць яна крычала і лаялася, ён пацягнуў яе на гару, увапхнуў у хату і зачыніў дзверы звонку. Ён нават акно закрыў саламянай матай і падпёр драўляным калом, каб яна не магла выскачыць з хаты. Калі Павел пайшоў, Піліп па просьбе жонкі падкраўся да акна, адхіліў рог маты і праз зробленую такім чынам адтуліну ўбачыў Франку. Яна сядзела на зямлі ў цёмным куце хаты, трымалася за галаву і, уздрыгваючы ўсім целам, заходзілася ад ціхага плачу.

— Хай плача! Даў бы Бог, каб яна ўся растала ў слязах! — праклінаў яе Піліп, разгневаны за свой паром. Але Ўльяна, выслухаўшы мужа, задумалася, уздыхнула і моўчкі пакрочыла дадому. Угледзеўшы ля варот спалоханага Актавіяна, якога гадзіну таму, пасварыўшыся з яго маці, прагнала з двара, яна прыязна кіўнула яму галавой і паклікала:

— Хадзі сюды!

Хлопчык адразу падбег да яе, а яна пагладзіла яго па галаве і лагодна сказала, каб ён ішоў да яе дзяцей, якія гуляюць на пяску пад лесам. Пры ўсёй яе пагардзе і нянавісці да Франкі, вобраз жанчыны, якая ў вясёлы, сонечны дзень сядзіць і плача ў цёмным куце хаты, зрабіў на яе цяжкое ўражанне. Ульяна наўрад ці здолела б выказаць свае пачуцці і думкі, але, відаць, яна цяпер зразумела, хоць і не зусім ясна, што вялікае зло, якое жыве ў душы чалавека, бывае вялікім няшчасцем і для яго самога. Яна адчула літасць да гэтай распусніцы, ведзьмы, вар'яткі і выліла тую літасць на яе дзіця зусім так, як раней вылівала на яго выбухі гневу і нянавісці, прызначаныя яго маці.

У гэты самы дзень, надвячоркам, на беразе ракі Павел размаўляў з Аўдоццяй. Выглядаў ён як чалавек хворы або цяжка стомлены. Галава яго панікла, запалыя вочы панура глядзелі ў зямлю. Падпёршы далонню шчаку, ён павольна і ціха казаў:

— Што мне рабіць? Божа мой літасцівы, што мне з ёю рабіць?

Аўдоцця, нізкая, шчуплая, босая, стаяла над поўным вядром, выпрастаўшыся, як свечка, узняўшы на Паўла свой румяны, зморшчаны і засмучаны твар. Рот яе быў напаўадкрыты, але яна маўчала, не ведаючы, што сказаць і чым дапамагчы ў гэтай бядзе, ад якой ужо ўся вёска ўскалыхнулася. І Павел зразумеў, што няма чаго з гэтай бяды рабіць сакрэту, бо ўсе пра яе ведаюць. Так яны стаялі адзін перад адным нерухома і моўчкі: ён — падпіраючы далонню пабляднелую шчаку, яна — склаўшы пад фартухом рукі і пазіраючы на яго знізу ўверх з-пад насунутай на лоб чырвонай хусткі. Апрача іх на пясчаным беразе не было нікога. Заход сонца залоціў праменнямі раку, якая цякла спакойна, аднастайна і безупынна. Над процілеглым борам вісела прадаўгаватае светла-зялёнае воблака. З вёскі даносілася рыканне кароў. Дзень быў ціхі, цёплы, пагодлівы.

Аўдоцця прыклала пальцы рукі да шчакі, хвіліну якую памаўчала, падумала, ажно раптам, з выбухам энергіі, з канчаткова прынятым рашэннем, усклікнула:

— Бі!

І пераступаючы з нагі на нагу, бліскаючы вачыма, казала далей:

— Бі яе, Паўлюк! За ўсё бі! І за распусту, і за злосць, і за гультайства! Не шкадуй яе, а бі! Ласка не дапамагла, малітва святая не дапамагла, работа не дапамагла, можа, яшчэ біццё дапаможа — можа, будзе баяцца, можа, на яе жах патрэбны, можа, ад яго яна апамятаецца? Відаць, іншай рады для яе няма! Бі!

— Відаць, што іншай рады і іншага ратунку для яе няма! — машынальна паўтарыў Павел. — Што мне рабіць? — пачаў ён зноў. — Каб толькі мне аднаму было з ёю цяжка, я цярпеў бы. Мне сваіх шкада! За што яны павінны цярпець яе лаянку і ўсялякую шкоду? Можа, грошы ёй даць, усё аддаць і з хаты выправіць? Я б, здаецца, цяпер так і зрабіў, здаецца, і не люблю ўжо яе... А ўсё ж шкада мне яе... шкада на верную пагібель выганяць. Грэх на душу вазьму, калі выганю. Я ж перад святым алтаром прысягаў, што не пакіну яе аж да смерці. І так дрэнна, і так яшчэ горш! Што мне рабіць?

— Бі! — паўтарыла Аўдоцця.

— Ой, калі ж мне гэтае біццё...

— Для яе выратавання бі! Можа, жах яе да розуму давядзе?

— Для яе выратавання... Можа, яшчэ і адумаецца? — не адрываючы ад зямлі позірку, паўтарыў Павел.

Гадзінай пазней ён увайшоў у сваю хату, вобмацкам знайшоў лямпу, запаліў яе і агледзеўся.

— Франка, давай есці! Чуеш? Хутка! Голас яго гучаў сурова.

Франка выскачыла з кута хаты, злосна замахала рукамі і закрычала:

— А ты на сваёй хамскай мове не смей да мяне звяртацца! Я табе не служка! Хоць я, звар'яцеўшы, і пайшла за цябе, у параўнанні з табой я пані! Княгіня! Каралева! Ты мне павінен служыць, а не я табе.

Яна доўга крычала на Паўла, абураная тым, што ён зачыніў яе ў цёмнай хаце. Павел маўчаў. Ён сядзеў як каменны на лаве, а калі яна, нарэшце, скончыла, паўтарыў:

— Дасі есці?

— Няма ў мяне для цябе ніякай ежы! — усклікнула яна.

— Звары, і зараз жа! — павысіўшы голас, загадаў Павел.

Ці таму, што сама яна цэлы дзень нічога не ела і была галодная, ці таму, што, дрыжучы ўсім целам, захацела сагрэцца пры агні, але яна прынесла з сенцаў абярэмак дроў і ў панурым маўчанні, якое зрэдку абрывалася злосным бурчаннем, падпаліла ў печы, наліла ў гаршчок вады і ўсыпала ў яе некалькі жменяк круп.

Нейкі час Павел сачыў за ёю блукаючым позіркам, у якім час ад часу ўспыхвалі гнеўныя агеньчыкі. Пасля ён прысунуўся да стала, разгарнуў малітоўнік, які ляжаў на ім, і прыліп да яго вачыма. Магчыма, ён хацеў прагнаць думкі, якія круціліся ў яго галаве.

— «Хай ап-лак-ваю я грахі мае, хай ганю ад сябе спа-ку-сы...» — пачаў ён паціху мармытаць.

Ад печы, у якой палаў ужо агонь, пачуўся злосны, з'едлівы смех:

— Вось чытанне! Вось цудоўнае чытанне! Вось адразу відаць, што адукаваны! Гной табе вазіць, а не кніжкі чытаць, хамула!

Павел, падпёршы далонямі галаву, чытаў далей:

— «Хай пап-раў-лю злыя звыч-кі, звычкі мае...»

— Перастанеш ты ці не? — усклікнула Франка. — Лепш бы я кваканне жаб слухала, чым гэтае хамскае чытанне! Чытаць захацеў! Пан! Граф! Рабін жыдоўскі!

Павел чытаў, а хутчэй мармытаў далей:

— «Хай ім-кну-ся я да да-бра-чын-насці...»

Ратам маленькая дрыжачая рука выхапіла з-пад носа ў Паўла кніжку. Ён ускочыў з лавы, прамы, як струна, і бліснуўшы вачыма, усклікнуў:

— Аддай кніжку!

— Не твая кніжка, а мая! Не маеш права на маю ўласнасць! Калі захачу, дык спалю, і ад'ё! На тым свеце чэрці табе кніжкі будуць даваць!

— Франка, аддай! Чуеш? Біць буду! — праз зубы прамовіў Павел, і відаць было, што ён надзвычайным намаганнем стрымлівае гнеў, страшны гнеў ціхага і лагоднага і разам з тым страснага чалавека.

— Бі! — усклікнула Франка. — А я спалю кніжку!

Яна замахнулася рукой так, нібы хацела кінуць малітоўнік у агонь, але ўтрымаў яе той самы жалезны абруч, які ўжо аднойчы сціснуў яе плячо. Павел вырваў у яе з рук кніжку і, адпусціўшы яе, цяжка сеў на лаву. Ён быў белы як палатно, цяжка дыхаў і некалькі разоў глуха прамовіў:

— Пекла! Пекла! Пекла гарачае!

Ён устрымаўся, не пабіў яе, а праз некалькі хвілін нават загаварыў з ёю сцішаным, перарывістым голасам:

— Франка, адумайся! Пабойся Бога, пашкадуй душу сваю... Ты ж мне некалі на могілках перад святым крыжам прысягала... А пасля ў касцёле прысягала... Я ж табе нічога дрэннага не зрабіў... Завошта ты мяне мучыш? Навошта сама сябе губіш?

Франка стаяла перад агнём і дрыжачай рукой мяшала ў гаршку ваду з крупой. Па твары яе, залітым чырвоным бляскам агню, блукала сумненне і роздум. Раздзіраўшая яе злосць, здавалася, сціхла, і, калі Павел сказаў: «Я ж табе не зрабіў нічога дрэннага, завошта ты мяне мучыш?» — шчокі яе сутаргава задрыжалі, і павекі апусціліся на вочы. Здавалася, яе зноў пачаў даймаць сорам. Раптам дзверы прыадчыніліся, і ў іх паказаўся малы Актавіян, якога падтрымлівалі дзве вялікія чырвоныя далоні. За дзвярыма пачуўся суровы голас Ульяны:

— Бяры свайго байструка! Чаму сама яго не пільнуеш? Каб не я, дык ад яго засталася б толькі жменька костак... Па дарозе поўзаў... з-пад воза яго выхапіла... з-пад самага воза! Чаму не пільнуеш? Калі нарадзіла, дык і пільнуй! Але ты гэткая маці, як і жонка. Шэльма, а не маці! Садом і Гамора, а не жонка!

Яна з грукатам зачыніла дзверы, а хлопчык, праз парог укінуты ў хату, зайшоўся плачам.

Пачуўшы голас Ульяны, якую ўзненавідзела з таго часу, як з-за яе і яе мужа была пабіта Паўлам і страціла Данілку, Франка са сціснутымі кулакамі і пагрозамі кінулася да дзвярэй.

— Заб'ю! — усклікнула яна. — Далібог, заб'ю!.. Схаплю за горла і задушу, як суку!..

Лёгка было паверыць, што калі яна зараз дагоніць Ульяну, дык пастараецца ажыццявіць сваю пагрозу. Але зноў яна адчула на сваім плячы той самы жалезны абруч і з прарэзлівым крыкам прыпала да зямлі. А ў хаце разам з яе крыкам і плачам спалоханага дзіцяці чутны былі глухія ўдары, перарывісты шэпт.

— Не заб'еш! Не заб'еш! Перш я цябе... Цярпі! Пакутуй! Адумайся! За грахі свае цярпі! Не пра забойства думай, а кайся!

Нарэшце ўсё сціхла, і Павел, апусціўшы галаву, выйшаў з хаты. Грудзі яго бурна ўздымаліся і ападалі, бледны твар быў заліты потам, ногі пад ім дрыжалі і падгіналіся. Ён сеў на парозе і, абхапіўшы далонямі галаву, калыхаўся з боку ў бок.

— Ісусе мой! Ісусе мой літасцівы! — паўтараў ён у роспачы і цяжка ўздыхаў.

З паўгадзіны сядзеў ён, абхапіўшы галаву рукамі, ківаючыся з боку ў бок і заклікаючы да літасці боскай. Пасля раптам аб нечым успомніў, устаў і ўвайшоў у хату. Што там з малым? Ён агледзеўся. Франкі не ўбачыў, яна, мабыць, недзе схавалася, а хлопчык сядзеў перад печчу на падлозе і спрабаваў пабудаваць з трэсак дом ці плот...

Жмурачы сонныя вочы, ён час ад часу пазіраў на гаршчок, што стаяў перад дагараючым агнём. Угледзеўшы Паўла, ён кінуў трэскі і жаласна закрычаў:

— Татка! Есці!

Крупнік яшчэ не зварыўся. Павел дастаў з шафы кавалак хлеба, паклаў на яго тонкі скрылёк сала і даў дзіцяці. Пасля нахіліўся, узяў яго на рукі і пасадзіў на ложак.

— Як з'ясі, кладзіся і спі! — сказаў ён хлопчыку.

З цёмнага кута хаты, дзе сярод рыбацкіх і гаспадарчых прылад найчасцей і найсмялей гулялі мышы, пачулася гнеўнае, змешанае з енкам бурчанне:

— Не чапай маё дзіця! Чуеш? Гэта маё дзіця... Панскае... А ты разбойнік, крывасмок, хам, подлы хам! Чуеш?

Павел нічога не адказаў. Пагасіў лямпу, выйшаў з хаты і зноў усю ноч не вяртаўся дадому.

Дні праз тры пасля гэтага жахлівага вечара настаў яшчэ больш жахлівы дзень для жыхароў гэтых абедзвюх хат, калі Франка, здавалася, зусім звар'яцела. Казлюкі пазіралі за ёю з тым большым жахам і гідлівасцю, што ім вядома была прычына гэтага жорсткага шаленства. Даведаліся пра яе ад Данілкі, які ўчора надвячоркам што куля ўляцеў у хату і ледзь не з плачам закрычаў:

— Ну, што мне рабіць! Пасля зноў усё спадзе на маю галаву... Чапляецца да мяне, нібы тая смала... Вось і зараз прыбегла на гумно... абдымае... спакушае... просіць...

— А ты што зрабіў? — сурова запытаўся Піліп, узнімаючы галаву ад бараны, якую ён папраўляў.

— Даў па карку і ўцёк! — адказаў Данілка.

— Не хлусіш?

— Далібог, праўда!

— Ну, глядзі! Бо калі зноў што — скуру з цябе здзяру!

Ульяна пад дзяжой, у якой мясіла хлеб, прамармытала некалькі праклёнаў і, скрывіўшы вусны, плюнула ўбок.

Данілка казаў праўду. Думка аб сустрэчы з ім цвіком засела ў галаве Франкі і варам цякла ў яе жылах. Яе вабіў да хлопца не столькі інстынкт кахання, колькі жаданне паставіць на сваім, назло ўсяму і ўсім, дзікі бунт супраць кайданоў, якія звязвалі яе, і супраць ненавіснай рукі, якая яе ўтаймоўвала. І чым большую нянавісць яна адчувала да Паўла і яго сваякоў, тым мацней прагнула хоць на момант у абдымках маладога хлопца забыцца на тое, што яе паліла, мучыла. Яна была ўпэўнена, што Данілка прападае за ёю, што ён рады быў бы нават ажаніцца з ёю, каб яна была вольная, і ўцякае ад яе толькі таму, што баіцца Піліпа і Паўла.

Данілка і сапраўды ўцякаў ад яе. Хоць спачатку, аслеплены і захоплены першай у жыцці любоўнай прыгодай, ён лёгка паддаўся шэптам Марцэлі і залётам Франкі, цяпер ён баяўся не толькі гневу брата, але і граху, сораму. Ён астыў, махнуў рукой і рашуча сказаў сабе:

— І ведаць яе не хачу!

І таму, калі Франка, выбраўшы нарэшце зручны момант, прыбегла да яго на гумно і пачала ласціцца, абдымаць і шаптаць нешта, ён адпіхнуў яе і злосна сказаў:

— Адчапіся! Чаго прыліпла, як тая смала! Чаго табе трэба?

А калі яна яшчэ настойлівей пачала чапляцца да яго, ён ударыў яе кулаком і ўцёк.

Гэтага Франка дараваць ужо не магла. Як гэта! Хіба на тое яна нарадзілася, каб кожны хам біў яе кулакамі? Хто ж яна такая, каб цярпець гэта? Яна ім пакажа, хто яна такая! Папомняць яе!

Усё гэта назаўтра пасля няўдалага спаткання з Данілкам яна выказвала і выкрыквала, сноўдалася ўздоўж агароджы і пагражаючы кулакамі ў бок Казлюковага двара. Было яшчэ вельмі рана, але Павел на досвітку пайшоў на раку, а Піліп і Ўльяна стаялі ля сваёй хаты і не ведалі, што рабіць. Іх пабляднелыя твары былі ўстрывожаны. Ля варот стаяла кучка цікаўных людзей, якія прыглядаліся, разявіўшы раты, да таго, што рабілася на Паўлавым двары. Была сярод іх і Аўдоцця, якая, вяртаючыся з суседняй вёскі ад хворай кабеты, спынілася ля брамы.

— Я пакажу вам, хамы, хто я такая! — крычала Франка. — Я навучу вас, як шанаваць тых, хто вышэй за вас. Я з панскага роду! Бацька мой у канцылярыі служыў, дзядуля свае дамы меў, маці на фартэпіяна грала... Чуеце? Вось хто я! Напішу Ключкевічу! А вы ведаеце, хто ён такі? Адвакат! Усё яму напішу, а ён вас усіх за мае крыўды ў Сібір сашле! Ён — пан і на пані жанаты. Ён багацей, усе паны перад ім шапкі скідаюць. Ён усе суды ў руках трымае і ўсё можа! Ён мой брат і за мяне ўступіцца... Усіх вас у Сібір сашле... усіх... усіх! На катаргу! На ўсё жыццё сашле! Каб і нагі вашай тут не было!

Так яна крычала, выхваляючыся і пагражаючы, лаячыся і праклінаючы, размахвала кулакамі, а пасля заціхала на нейкую хвіліну і з глухім бурчаннем хадзіла па пажоўклай траве ўздоўж нізкага плота туды-сюды. І тады яна мела асабліва жудасны выгляд. У бруднай сарочцы, толькі на плячах прыкрытай дзіравай хусткай, у ружовым фартуху, у чаравіках, уздзетых на босыя ногі, з галавой, абкручанай мокрай шматкай, яна хадзіла туды і назад уздоўж нізкай агароджы, глуха бурчала нешта сабе пад нос. Яна была падобна да дзікага звера, які кружыць па сваёй клетцы, ахоплены шалёным гневам і прагай свабоды. Часамі можна было адрозніць яе словы:

— Кара божая! Кара божая! Кара божая мяне напаткала за тое, што сама сябе не ўмела шанаваць і з хамамі звязалася! Бацька і маці, мабыць, пераварочваюцца ў магілах, пазіраючы на маю ганьбу! Кара божая! Кара божая за тое, што я сама сябе шанаваць не ўмела!

А пасля зноў падскаквала да паркана і, пагражаючы кулакамі Піліпу і Ўльяне, крычала:

— Хату вашу падпалю! Дзяцей падушу! Паром пасяку! Ключкевічу напішу і аднаму майму пану напішу, каб вас за маю крыўду ў астрог пасадзілі, на Сібір выслалі... Я — пані з паноў, я з панамі сябрую і ўсё магу!.. Хату вашу з дымам пушчу... Мая маці на фартэпіяна грала... Я яе з магілы выцягну... Я на вас паліцыю і суд напушчу... Я пані з паноў... Усіх вас, хамаў, са свету зжыву!

Калі яна стаяла, прамая і шчуплая, узняўшы ўгару кулакі, а прыгожыя яе валасы, як чорныя бліскучыя вужы, віліся па плячах і грудзях і вялікія запалыя вочы з-пад мокрай шматы кідалі маланкі, яе можна было палічыць вар'яткай. Але людзям, якія глядзелі на яе, яна здавалася нейкай пякельнай істотай. На тварах іх адбіваліся ашаламленне і жах, асабліва на тварах Піліпа і Ўльяны, да якіх непасрэдна звернуты былі яе пагрозы і праклёны. А што, калі які-небудзь з гэтых праклёнаў здзейсніцца? А што, калі гэты Ключкевіч і сапраўды вялікі які адвакат і шкоду ім зробіць? Што сама яна можа падпаліць хату ці задушыць дзіця, у гэтым Казлюкі не сумняваліся. Яны стаялі спалоханыя, разгубленыя, нямыя, а ў натоўпе ля варот чуўся прыцішаны смех, часцей жа здзіўлены і спалоханы шэпт.

— Камедыя!

— Ведзьма!

— Вар'ятка!

— Яе трэба адвезці ў горад ды пасадзіць у дом вар'ятаў!..

— Ці гэты Паўлюк бога не баіцца, што гэткую ў хаце трымае?!.

Ніхто аднак не хацеў і не адважваўся падысці да яе і паспрабаваць супакоіць ці пагразіць ёй. Ніхто, апрача Аўдоцці. Яна доўга і хутка моргала вачыма, ківала галавой, спалохана ўскрыквала, а пасля перажагналася, схавала рукі пад фартух і дробнымі крокамі прайшла ў двор Паўла, заступіўшы Францы дарогу.

— Франка! — пачала яна лагодна. — Паслухай, Франка! Гэта нехта цябе сурочыў, сапсаваў цябе. Цяпер я ведаю, чаму ты такая. Я прынясу табе ад гэтага зёлак, ты іх нап'ешся, і ад цябе адразу гэта ліха адступіцца. Ёсць у мяне зёлкі ад нагавору, і я табе дапамагу. Выратую цябе! Толькі ты цяпер перажагнайся, даражэнькая, раз толькі перажагнайся, і табе адразу палягчэе. Гэта нехта цябе зачараваў, наслаў на цябе нячыстую сілу. Перажагнайся!

Франка спачатку слухала Аўдоццю з вялікай цікавасцю, але раптам падскочыла да яе з кулакамі.

— Ты сама ведзьма! — задыхаючыся ад злосці, закрычала яна. — Ты што мяне чарамі нейкімі прыйшла палохаць?..

— Я ведзьма?!. — усклікнула Аўдоцця, для якой не магло быць абразы большай за гэту.

Яна была лекаркай, але не ведзьмай, любіла людзям рабіць дабро, а ўсялякае зло было для яе агідным як самы цяжкі грэх. Першы раз у жыцці яе назвалі ведзьмай! Яна схапілася за галаву і гнеўна закрычала:

— Гэта ты сама з чортавага племя!

— Я — пані з паноў, а ты чортава служка! Ідзі прэч з маіх вачэй!.. Ведзьма!.. Хамка!.. Прэч! Прэч!

Дзве кабеты счапіліся ля паркана, і два вісклівыя галасы крычалі так, што нельга было адрозніць слоў. З натоўпу выскачыў Аляксей Мікула і пабег ратаваць Аўдоццю. Следам за ім, толькі крыху павольней, рушылі і іншыя.

— Звязаць яе і адвезці ў вар'яцкі дом! — крычаў Аляксей.

— Звязаць, адлупцаваць як след, замкнуць у хаце і паслаць за Паўлюком! — прапаноўвалі іншыя.

Ульяна, калоцячыся ад жаху, стаяла пад сваёй хатай, адной рукой жагналася, а другой прыціскала да сябе спалоханых дзяцей, сярод якіх быў і Актавіян.

Раптам з-за хаты паказаўся Павел. Нехта ўжо збегаў на раку і паведаміў аб тым, што робіцца на яго двары. Ішоў ён хутка, насунуўшы нізка на вочы шапку, і твар яго быў наліты чырванню. Насустрач яму пабегла Аўдоцця, заламаўшы рукі, пачала скардзіцца, што Франка назвала яе ведзьмай, накінулася на яе з кулакамі і, напэўна, забіла б яе, каб Аляксей і іншыя людзі не абаранілі яе. Павел парывістым рухам адсунуў сваю прыяцельку, адапхнуў двух мужчын, што стаялі на яго шляху, і, схапіўшы Франку за руку, пацягнуў у хату. Усё гэта рабіў ён моўчкі, не пераводзячы духу. Вачэй яго не было відаць з-пад казырка шапкі, твар палаў агнём. Калі разам з Франкай ён знік за дзвярыма хаты, прысутныя пачалі разыходзіцца, толькі некаторыя з іх засталіся на Казлюковым двары і, нібы яшчэ нечага чакаючы, маўчалі. І сярод гэтага маўчання пачуўся з хаты Паўла крык Франкі і паўтарыўся ўжо не два-тры, а шмат разоў. Пасля ўсё сціхла, людзі разышліся, а Казлюкі нават узяліся за сваю штодзённую працу. Толькі ў ляску ля могілак, дзе гулялі чацвёра малых, звінеў вясёлы смех ды час ад часу брахаў Курта, які выграваўся на бледным вераснёвым сонцы.

У гэтым бледным святле вераснёвага сонца хата Паўла стаяла ціхая, як магіла. Дзверы яе былі зачынены, акно завешана саламянай матай і падпёрта жэрдкай. У цёмнай хаце Франка падпальвала ў печы. Адыходзячы, Павел суровым і глухім голасам загадаў:

— Падпалі ў печы і згатуй паесці, каб было гатова, калі я з ракі вярнуся. Калі не згатуеш — зноў буду біць!

Апынуўшыся ў цемры, Франка нейкі час, анямелая, скурчаная, сядзела на зямлі. Пасля ўскочыла і пачала, спяшаючыся, падпальваць у печы. Дрыжачымі рукамі яна кідала ў печ дровы і сухія трэскі і перарывістым, хрыплым, сіпатым шэптам казала:

— Згатую я табе страву, убачыш, якая будзе смачная. Аддзячу я табе... Усім вам пакажу... Будзеш задаволены сёння з маёй стравы... Будзе табе добра, калі паясі! Пачакай, пачакай! Хіба ўжо на тым свеце паспрабуеш такіх, як я, малаціць сваімі хамскімі кулакамі.

Здавалася б, што пасля ўсяго, што сёння адбылося, яна павінна была б адчуваць сябе стомленай і слабай. Ані! Яна жвава і спрытна завіхалася каля печы, налівала ў гаршчок ваду, насыпала крупу. Схапіла з шафкі нож, абрала і парэзала бульбу, пасля выйшла з лучынай у сенцы і ўнесла гаршчок з малаком. Нейкія думкі і пачуцці надавалі спрытнасці яе рукам, гібкасці целу, жвавасці рухам. Здавалася, што яна стараецца, каб страва, якую яна гатуе, была вельмі смачная. Кідаючы ў гаршчок соль, крупу, бульбу, наліваючы малако, яна ўсё таксама хрыпла шаптала:

— Вось цяпер наясіся, будзеш сыты... Я так цябе накармлю, што ўжо ніколі не захочаш есці! І біць мяне ўжо ніколі не захочаш! Падзякуеш мне! У гадзіну смерці сваёй даведаешся, што значыць узнімаць руку на такую, як я!

Але часамі гэты з'едлівы і зларадны шэпт напаўняўся роспаччу і жалем.

— Кара боская! Кара боская! Бог пакараў мяне за тое, што сама сябе шанаваць не ўмела і з хамамі параднілася! Вось да чаго дайшла! Вось што мне цяпер даводзіцца рабіць! Кара боская! Кара боская!

У такія хвіліны ў бляску полымя, які падаў на яе твар, можна было заўважыць у яе вачах глыбокі, чорны, застылы смутак.

Калі крупнік быў ужо гатовы, Франка падышла да сваёй скрынкі, што стаяла ў куце, адчыніла яе, дастала адтуль брудную падзёртую спадніцу і пачала шукаць кішэню. Намацаўшы, яна засунула ў яе руку, дастала нешта завернутае ў паперку. Пасля кінула спадніцу на падлогу, не зачыніўшы скрынкі, вярнулася да печы і высыпала нешта з паперкі ў гаршчок. Усё гэта яна рабіла моўчкі, і хоць рухі яе былі хуткія, але ўжо спакайнейшыя, чым раней. Высыпаўшы з паперкі белы парашок у запраўлены малаком крупнік, яна пачала мяшаць у гаршку вялікай драўлянай лыжкай. Мяшала старанна, не спяшаючыся, вусны яе былі моцна сціснуты, у вачах свяцілася нерухомае полымя, на шчаках гарэлі чырвоныя плямы.

Было відаць, што рабіла яна ўсё гэта зусім свядома, нават з роздумам, і хіба толькі вопытны псіхіятр мог бы сказаць, ці была яна зараз у поўнай свядомасці. Пэўна толькі тое, што ў гэтую хвіліну яна жыла выключна гэтай хвілінай, і ніякія ўспаміны, ніякія думкі аб будучыні яе не займалі. Не было ў яе душы ні дакораў сумлення, ні барацьбы пачуццяў... Яна іх ніколі не ведала, і ўсё жыццё ў яе нібы адсутнічала тая складаная частка душы, якая ў чалавека з грамадскімі інстынктамі здольна будзіць сумленне і барацьбу пачуццяў. А цяпер пад уплывам адной да рэшты напружанай думкі і страсці яны менш за ўсё маглі ўзнікнуць у ёй. Плечы, спіна, шыя ў яе яшчэ балелі ад удараў тых людзей, што абаранялі Аўдоццю, і ад удараў Паўла. Яна лічыла сябе прыніжанай, пакрыўджанай, зняволенай, яна ненавідзела і прагнула жорстка некаму адпомсціць. І болей нічога. Розуму яна, вядома, не страціла, але на той вузенькай мяжы, якая аддзяляе розум ад вар'яцтва, яна вагалася, духоўна скалечаная, п'яная ад шаленства і змучаная.

Зачыніўшы дзверы і акно сваёй хаты і насунуўшы на вочы шапку, Павел пайшоў да Аўдоцці. Ён яшчэ здалёк убачыў, што старая развешвае на паркане памытую бялізну. Не ўваходзячы ў двор і не знімаючы шапкі, ён спыніўся каля паркана і глухім голасам пачаў:

— Выбачайце, кума, што праз мяне непрыемнасць мелі... Пабіў яе...

Заплаканая Аўдоцця выпрасталася і, схаваўшы пад фартух рукі, моргаючы вачыма, зашаптала:

— Не, Паўлюк, ёй і біццё не дапаможа. Ёй гэта зроблена, і пакуль адроблена не будзе, нічога не дапаможа. Я ўжо сёння ўбачыла, што гэта не боская воля, а людская работа... Сёння ўвечары я напару і прынясу ёй капытніку, хай пап'е... капытнік ад зробленага вельмі дапамагае, а калі не дапаможа, дык нешта іншае знойдзем.

Павел доўга маўчаў, а пасля, паціскаючы плячыма, сказаў:

— Хто яго ведае? Можа, ваша праўда... Можа, гэта і зроблена... Ні прысяга, ні ласка не дапамаглі, ні святая малітва, ні работа не дапамаглі, ні біццё не дапамаго... Хіба ж гэта боская воля? Відаць, гэта і сапраўды чартоўская воля і сіла... А можа, хто ёй зрабіў гэта...

Ён сумняваўся, не вельмі верыў у гэта, але, прыбіты сваім горам і расчараваннямі, якія веру яго, заўсёды такую нязломную, паступова падточвалі, гатовы быў ужо дапусіцць, што на Франку ўплываюць нейкія звышчалавечыя сілы. Аўдоцця тым часам працягвала:

— Увечары я падыду да твайго саду і паклічу цябе. Як выйдзеш, дам табе гаршчочак з капытнікам, а ты ёй загадаеш выпіць... Каб Бог ведае як не хацела, загадай выпіць... Нячысты ў ёй будзе крычаць і трэсці яе, ды ты на гэта не зважай і загадай выпіць... «Ойча наш» пры гэтым адмаўляй, жагнайся, увесь час жагнайся і яе жагнай... Увечары я табе раскажу, як рабіць...

— Добра, — адказаў Павел. — Прынясіце, навучыце, дапамажыце, і хай узнагародзіць вас Бог за тое, што ў бядзе мяне не пакінулі.

Ён адвярнуўся і пакрочыў да ракі. Аднак не да работы было яму сёння. Ён выглядаў так, нібы яго самога нехта моцна пабіў. Шчокі яго запалі, гора паклала глыбокія маршчыны на яго лбе. Гадзіны за дзве да ранняга вераснёвага змроку Павел вярнуўся дадому, зняў з акна мату, адчыніў дзверы і ўвайшоў у хату. Печ была прыкрыта драўлянай засланкай, а Франка сядзела на ложку, скурчыўшыся і абхапіўшы далонямі галаву. Як толькі ў хаце стала светла, яна ўскочыла, схапіла кавалак палатна, што ляжаў на лаве, іголку і, ускочыўшы зноў на ложак, пачала шыць. Зірнуўшы на драўляную засланку, якой вясковыя кабеты зачыняюць печ, калі ставяць туды згатаваную страву, Павел успомніў, што ў яго ад учарашняга вечара нічога не было ў роце.

— Ці ёсць што з'есці? — запытаў ён лагадней і спакайней, чым некалькі гадзін таму, тонам чалавека, які пасля выбуху вялікага гневу пачынае адчуваць вялікую літасць. Атмасфера буры і сварак была яму неўласціва, ён прагнуў згоды і спакою.

— Ці ёсць што з'есці, Франка? — запытаў ён другі раз.

— Ёсць, — не ўзнімаючы галавы і вачэй, прамармытала яна.

— Налей і падай.

— Вазьмі сам, — адказала.

Ён адсунуў засланку, дастаў з печы гаршчок і, адрэзаўшы кавалак хлеба, стаў перад прыпечкам, які замяняў яму стол і пачаў есці. Еў вельмі павольна. Хвіліну таму ён адчуваў сябе галодным, а цяпер страва не ішла яму ў горла. Яна здавалася яму гаркаватай. Ён думаў, што гэта прыкрасці залілі яго вусны і горла горыччу. Гэта яны, прыкрасці, а не гаркаваты смак заглушаюць голад. З'еўшы толькі частку стравы, ён пакінуў лыжку ў крупніку, зняў світку, паклаўшы яе пад галаву, выцягнуўся на лаве і цяжка ўздыхнуў. Франка, нізка нахіліўшы галаву, шыла. Пакуль Павел еў, яна не адрывала вачэй ад шытва, а цяпер крадком пачала пазіраць на яго. Калі Павел заплюшчыў вочы і заснуў, яна адкінула ўбок палатно, абаперлася локцямі аб калені і закрыла далонямі твар. У хаце доўга панавала цішыня, якую парушала толькі дыханне Паўла. Звонку даляталі галасы дзяцей, сярод якіх быў і Актавіян. Ульяна і сёння мусіла яго пакарміць, што, дарэчы, здаралася вельмі часта. Ён гуляў з яе дзецьмі на цёплым сонейку і ў хату не прыходзіў. На дварэ пачынала шарэць, дзень ужо схіляўся к канцу. Павел у сне неспакойна паварушыўся раз-другі і ціха застагнаў. Вусны яго скрывіліся, нібы ад болю, аднак ён не прачнуўся. Франка ўзняла галаву, зірнула на яго і, ускочыўшы з ложка, выбегла з хаты. Абышоўшы яе, яна хутка пакрочыла па сцежцы за стадоламі, якія стаялі блізка адна ля адной. Па ёй было відаць, што яна сама не ведала, навошта і куды ідзе. І невядома, ці доўга яна так ішла б, каб не ўбачыла квадратнай, цяжкой, лахманамі акрытай постаці, якая ішла ёй насустрач, абапіраючыся на кій.

— Марцэлька! — усклікнула Франка такім голасам, якім нехта, доўга сярод ворагаў жывучы, вітае адзіную на свеце прыязную яму істоту.

Яна даўно ўжо не бачыла старой жабрачкі. Марцэля жыла цяпер у самым канцы вёскі і не хацела трапляць на вочы Казлюкам і Паўлу, якіх баялася як агню. Як у справе з лёкаем Каралем, так і цяпер у гісторыі з Данілкам яна не магла не адчуваць сваёй віны. Аднак ёй вельмі карцела даведацца, што робіцца ў хаце Паўла пасля сённяшняй сваркі, аб якой яна чула ад людзей. Вось яна і кралася за стадоламі да яго хаты, у надзеі, што, можа, нешта пачуе ці ўбачыць, можа, Франку дзе сустрэне і ў яе пра ўсё распытае. Убачыўшы яе, Марцэля заспяшалася насустрач. Франка да яе ўжо не ішла, а бегла. Падбегшы, кінулася ёй на шыю і, прыпаўшы ўсім сваім высахлым гнуткім целам, залілася слязьмі. Здавалася, што радасць ад сустрэчы з Марцэляй, якая прыязна ставіцца да яе, адразу змягчыла і ў слязах растапіла яе зацвярдзелае і цяжкое, як камень, сэрца. Марцэля прыцішаным голасам пачала распытваць:

— Б'е? Усё б'е і б'е? Такі, здаецца, добры чалавек быў, а цяпер зрабіўся такі злы! Ой, бедная ж ты, мая рыбачка! Не для таго ты на свет прыйшла, не для таго нарадзілася... Табе панаваць бы на гэтым свеце, а не крыўду гэткую цярпець... Ой, божа мой, Божа! А я і прыйсці да цябе баялася... Яшчэ б і мяне пабіў... Мая ты залаценькая, можа, ты мне ўвечары цукру прынясеш? Я тут цябе чакаць буду... Нешта вельмі жывот мне разбалеўся, станоўніку напарыла, ды вельмі ж ён горкі, пасаладзіць трэба...

Франка раптам перастала плакаць.

— Ён ужо ніколі біць мяне не будзе, — прашаптала.

— Чаму? — спытала жабрачка.

— Я яму ўжо так зрабіла... што не будзе.

— Мая ж ты любая, што ж ты яму такое зрабіла?..

— Атруціла! — парывіста кінула Франка.

— У імя Айца і Сына! Ці ты звар'яцела, Франка, каб гэта казаць? — усклікнула Марцэля.

— Можа, і звар'яцела, але жыць на гэтым свеце ён ужо не будзе...

Марцэля ажно закалацілася.

— Госпадзі Ісусе!.. Франка, ты не хлусіш?

Франка ўдарыла сябе ў грудзі.

— Далібог, праўда! — адказала.

— Ратуйце, людзі! Ісусе, Марыя, святы Іосіф... Святы Антоні!.. Прачыстая дзева Марыя!.. У імя Айца, Сына і Духа Святога... Кірые... алей-сан... — мармытала Марцэля, дрыжучы, жагнаючыся і адступаючы ад Франкі. Яе шэрыя вочкі пад чырвонымі апухлымі павекамі застылі ад жаху. — Ой, бедная мая галовачка! І навошта толькі я сюды прыйшла! Навошта ты гэта мне сказала!.. Яшчэ і на мяне бяда зваліцца! Нягодніца ты, хіба ў цябе душы людской не было?

Раптам ад Паўлавай хаты, з двара, пачуўся вокліч:

— Ульяна! Ульяна! Ульяна!

Голас быў гучны, моцны, але нейкі дзіўны, у ім чуўся боль, ён клікаў на дапамогу. Франка падалася ў той бок, адкуль ён даходзіў, і куляй памчалася дадому. Прыпаўшы да сцяны, яна з-за вугла глядзела на двор. Павел стаяў ля дзвярэй тварам да хаты Казлюкоў і ўсё слабей і цішэй клікаў Ульяну. Дзеці гулялі тут жа, ля варот, але ніякай увагі на гэты вокліч не звярталі. Нарэшце з хлява абазвалася Ўльяна.

— Чаго?

— Хадзі! — паклікаў яшчэ раз Павел. — Богам прашу, хутчэй... Ратуй мяне!..

Хістаючыся і прыціскаючы да грудзей рукі, Павел пайшоў у хату. Спалоханая яго словамі і голасам Ульяна выбегла з хлява. Піліп высунўўся з хаты і закрычаў услед жонцы:

— Ты куды бяжыш, Ульяна?

— Хадзі! Хутка! — адгукнулася Ўльяна і ўбегла ў хату Паўла.

Добрую гадзіну чуліся там прыглушаныя стогны Паўла, галашэнне кабет, якія мітусіліся вакол хворага. Павел без ботаў і світкі, у зрэбнай вопратцы ляжаў на пасцелі. Час ад часу ён стагнаў і курчыўся ад болю, потым на хвіліну заціхаў і толькі безупынна, слабым голасам прасіў піць. Замест вады яму падавалі адвар з нейкіх зёлак, якія гатавала ля печы, адцэджвала і студзіла Аўдоцця. Калі Паўлу рабілася горш і ён стагнаў мацней, старая плакала і хапалася за галаву, а калі ён заціхаў, яна пачынала гаварыць і размахваць рукамі:

— Вось што прыкрасці могуць! Усё гэта ад іх! Замучыла гэтая шэльма бедалагу, давяла да магілы. Можа, яшчэ, дасць Бог, ачуняе... Можа, яшчэ зёлкі дапамогуць.

Яна выграбала з печы гарачы попел, насыпала яго ў торбы і вучыла Ўльяну, як імі абкладаць брата. Па румяным шчакам Ульяны цяклі слёзы, але яна старанна выконвала ўсе ўказанні лекаркі і толькі час ад часу выбягала з хаты, каб зірнуць на дзяцей. Піліп сядзеў на лаве засмучаны і маўклівы і не ведаў, чым і як дапамагчы хвораму. Толькі калі Павел моцна застагнаў і Аўдоцця, падбегшы да яго, усклікнула ў роспачы: «Ён памірае! Хутчэй нясіце грамніцу! Людзі, злітуйцеся, хутчэй грамніцу!» — Піліп пабег дадому і прынёс адтуль кавалак тоўстай васковай свечкі. Абедзве кабеты з плачам запалілі яе і ўклалі ў руку хворага. З гэтай хвіліны яны то галасілі, то запальвалі свечку, то падавалі яе хвораму, то забіралі яе ад яго. Кожны раз, калі пакуты Паўла ўзрасталі, свечку паспешліва запальвалі і падавалі яму, калі ж боль нібы заціхаў, яе адбіралі ў хворага і гасілі.

Тым часам у хату ўвайшла Франка і ціха, як прывід, прасунуўшыся ля сцяны, села на падлогу ў куце. Ніхто не звяртаў на яе ўвагі. Раз толькі Ўльяна, якой трэба было зачарпнуць з вядра вады, бо Аўдоцця збіралася зноў гатаваць нейкія зёлкі, нецярпліва адпіхнула яе з дарогі. Франка яшчэ глыбей зашылася ў кут і, абапёршы на калені локці, закрыла далонямі твар. Яна не ўзняла галавы і тады, калі Павел пачаў стагнаць мацней, а кабеты з плачам мітусіліся ля яго, падавалі яму запаленую грамніцу, ні тады, калі ў хату ўвайшоў Данілка, пашаптаўся аб нечым з братам і, апусціўшы галаву, збянтэжаны выйшаў. Ужо гадзіны з дзве ў хаце Паўла панавала мітусня, і гэта другая гадзіна была страшнейшая за першую. На трэцяй гадзіне хворы пачаў стагнаць радзей, яго цяжкое цела, выцягнутае на пасцелі, цяпер курчылася менш, а твар, які ў змроку быў падобны на сутаргава перакрыўленую сінявата-белую маску, ужо набываў свой звычайны выгляд.

— Табе лягчэй? — схіляючыся над ім, спытала Аўдоцця.

— Лягчэй, — слабым голасам адказаў Павел.

Цяпер Ульяна зноў успомніла пра дзяцей.

— Піліп! — звярнулася яна да мужа. — Ідзі паглядзі, ці ў хаце дзеці. Ды агонь пагасі, бо яшчэ бяды наробяць. Можа, Лукаш плача, дык прынясі яго сюды.

Піліп устаў і выйшаў з хаты. Быў ужо вечар, халаднаваты, пагодлівы, зорны. Падышоўшы да варот, Піліп убачыў у святле зорак тоўстую квадратную постаць, а да вушэй яго дайшло хрыплае мармытанне:

— Ісусе Назарэнскі, злітуйся над намі! Ісусе, выратаванне наша, злітуйся над намі!

Гэта не было звычайнае набожнае мармытанне жабрачкі. Зараз у ім адчуваліся разгубленасць і жах. Піліп не звярнуў на яе ўвагі, тым больш што, калі ён падышоў бліжэй, яна адышла ўбок. Аднак калі Піліп павярнуўся да яе плячыма і пакрочыў да свайго двара, яна паспешліва пайшла ўслед за ім. Так хадзіла Марцэля ўжо тры гадзіны: то яна ішла пад хату Паўла, то вярталася, то тупала на адным месцы, то прысядала на зямлі, калі яе старыя ногі ўжо не слухаліся яе, то зноў уставала, каб ісці, вяртацца, таптацца на адным месцы... Яна горача малілася і не ведала, што рабіць. І сказаць аб тым, што ведала, баялася і маўчаць баялася. Калі скажа, можа выклікаць падазрэнне, тады набярэцца клопату, не міне суда, але і змоўчаць нельга, бо божы суд яшчэ страшнейшы. Шкадавала яна і Паўла, стогны якога чуліся нават на двары і даходзілі да яе вушэй. І агіднасць выклікала кабета, у якой, мабыць, не было душы, калі яна гэткае зрабіла.

Нарэшце яна паклікала Піліпа:

— Піліп! А Піліп!

Піліпу здалося, што за плячыма яго скрыгоча піла. Ужо ад парога сваёй хаты ён азірнуўся.

— Чаго? — запытаў ён.

З кучы лахманоў, што стаяла перад ім, вынырнуў зморшчаны, скрыўлены ад жаху твар Марцэлі.

— Ведаеш, Піліп, — пачала яна. — Ведаеш, што?.. Ён... Значыць, Паўлюк... твой швагер... атручаны!..

— Што? — усклікнуў Піліп.

— Далібог! — зашаптала зноў жабрачка. — Не кажы толькі нікому, мой міленькі, не кажы, што гэта я табе сказала, а то і на мяне бяда зваліцца... Яна сама мне сказала, што атруціла яго... атруты яму ў страву ўсыпала... Не кажы толькі нікому, што ад мяне даведаўся, калі Бога баішся, не кажы...

Піліп ужо даўно баяўся, каб Франка калі-небудзь не зрабіла нечага жахлівага. Ну, вядома, Марцэлька сказала праўду! Адкуль жа раптам узялася гэта хвароба ў Паўла?

Піліп схапіўся за галаву. Да жаху, які ахапіў яго, далучылася пачуццё радасці. Цяпер ужо Павел сам убачыць, якую небяспеку наклікаў і на сябе і на іх! Маланкай мільганула ў яго галаве: «Астрог, суд, Сібір!» Забяруць яе ў астрог, пасля вышлюць у Сібір, і ўсе яны пазбавяцца ад яе назаўсёды. Адштурхнуўшы Марцэлю, Піліп карацейшай дарогай, праз паркан і сад, пабег да Паўлавай хаты, у якой запанавала была цішыня, і, адчышўшы дзверы, закрычаў:

— Вось яно як! Ведаеш, Паўлюк, цябе атруцілі! Жонка табе атруты дала! Чуеш?

Павел, пачуўшы гэта, нібы спружынай падкінуты ўгару, падняўся, сеў на пасцелі, і з вуснаў яго вырваўся толькі адзін пытальны гук:

— Га?

— Атруціла, — паўтарыў Піліп. — У ежу атруты табе ўсыпала...

Аўдоцця і Ўльяна заламалі рукі. Аўдоцця кінулася да хворага:

— Ты еў сёння што-небудзь?

Павел цяжка ўпаў на пасцель.

— Еў, — адказаў ён глуха.

— А што еў?

— Крупнік, — прашаптаў ён.

— А дзе той крупнік? — замітусілася па хаце Аўдоцця.

Ульяна, задыхаючыся, з жахам на твары, падняла з падлогі гаршчок, у якім тарчала лыжка.

— Вось ён, я яго адставіла, калі трэба было распальваць агонь.

Здавалася, што яе каштанавыя валасы, якія выбіваліся з-пад хусткі, ад жаху ўзняліся ўгору — такая яна была раскалмачаная. Піліп, таксама ўскудлачаны, стаяў ля расчыненых дзвярэй і разгублена пазіраў на ўсіх. З цёмных сенцаў выглядаў бледны твар Данілкі. Ён стаяў разам з чацвёркай малых, збітых у цесную чародку, напалоханых крыкамі і нязвыклай мітуснёй у хаце.

Аўдоцця паднесла гаршчок з крупнікам амаль да самага твару Паўла.

— Гэты крупнік еў? — запытала.

Але ён ужо не адказваў. Аслупянелым, страшным позіркам ён вадзіў па хаце. Убачыўшы адчыненую скрынку Франкі, спадніцу, якая ляжала побач з ёю, невялікую скамечаную паперку, ён нешта прыпомніў і заплюшчыў павекі. Грудзі яго высока і цяжка ўзнімаліся, але з заціснутых вуснаў не вырваўся ніводзін гук. Дарэмна Аўдоцця і Ўльяна засыпалі яго пытаннямі, крычалі ў самае вуха, дарэмна тузалі яго за сарочку і рукі. Сцяўшы вусны і моцна заплюшчыўшы павекі, з кроплямі поту на твары, ён ляжаў як мёртвы і, здавалася, нічога не чуў і не разумеў. Толькі цяжкое і парывістае дыханне сведчыла аб тым, што ён жывы, але кабеты зноў падумалі, што ўжо канае, а паколькі яны цяпер ведалі, што ён канае не ад звычайнай хваробы, а ад атруты, яны, ахопленыя жахам, заціхлі, перажагналіся і пачалі павольна гаварыць пацеры. І раптам у гэтай цішыні, якую парушаў спалоханы шэпт жанчын і трэск агню, здалёк, з процілеглага берага ракі, даляцеў басовы, працяглы, некалькі разоў паўтораны вокліч:

— Па-ром! Па-ром! Па-а-ром!

Піліп, мабыць, першы раз з таго часу, як меў паром, не звяртаў на гэты крык ніякай увагі, але Данілка адразу выбег на вуліцу, а праз хвіліну вярнуўся, сунуў галаву ў дзверы і голасна прашаптаў:

— Піліп, хадзі хутчэй! Ураднік!

Ён здалёк пазнаў добра знаёмых коней урадніка і голас яго фурмана.

Піліп падхапіўся і куляй вылецеў з хаты. Ён схапіў шост, які стаяў пад сцяной яго хаты, і пабег уніз да ракі, забыўшы нават надзець шапку.

— Вось і дзякуй Богу! Бог літасцівы паслаў яго сюды! Вось у пару прыехаў!

У тым, што прыехаў ураднік, не было нічога дзіўнага. Ён вельмі часта перапраўляўся за Нёман у гэтым месцы, выконваючы свае абавязкі на тым і гэтым беразе ракі.

Але Піліп угледзеў у гэтым волю самога Бога і бег да ракі з высока ўзнятым над галавой шастом, а за ім з другім шастом бег Данілка. Неўзабаве на сталёва-шэрай рацэ ў змроку, празрыстым ад святла зорак, імкліва і бязгучна, як прывід, памчаў чорны паром з дзвюма чорнымі чалавечымі постацямі, якія, то нахіляючыся, то выпростваючыся, апускалі ў ваду шасты, што ўскоснымі чорнымі лініямі мільгалі ў паветры.

Хата Паўла на нейкую хвіліну апусцела. Ульяна пабегла дадому, каб пакласці спаць старэйшых дзяцей, зірнуць на малога і пагасіць агонь. Аўдоцця заспяшалася ў іншы бок па новыя лекі для Паўла. Яна мела адны вельмі добрыя і выпрабаваныя зёлкі, якія выганялі з цела ўсялякую атруту. Каб ведала яна раней, ад чаго захварэў Паўлюк, яна б даўно згатавала іх хвораму.

Калі ў хаце зрабілася пуста і ціха, Павел расплюшчыў вочы.

— Франка! — паклікаў ён слабым голасам.

У куце паміж вядром з вадой і гаспадарчымі і рыбацкімі прыладамі пачуўся лёгкі шолах, і адтуль, як пануры прывід, з'явілася ціхая, згорбленая Франка з галавой, абкручанай зрэбнай шматай. Яна зрабіла некалькі крокаў наперад і, сутаргава сціскаючы на грудзях сарочку, спынілася, апусціўшы галаву.

— Франка, — слабым і павольным голасам пачаў Павел — Гэта праўда?

Яна маўчала, не адрываючы вачэй ад зямлі.

— Франка, ты ніколі не хлусіла... Скажы, ці гэта праўда?

— Праўда, — адказала яна.

Павел зноў заплюшчыў вочы. Ён не застагнаў, нічога не сказаў, толькі лоб яго стаў мокры ад поту і яшчэ мацней сцяліся яго вусны. Франка ўсё яшчэ стаяла на тым самым месцы, утаропіўшы позірк у агонь. У вачах яе не было ні жаху, ні жалю, у гэтую хвіліну ў іх не было нічога пэўнага. У застылым яе позірку толькі час ад часу мільгалі з'едлівыя агеньчыкі.

У сенцах пачуліся паспешлівыя крокі, і, задыханы, ускалмачаны, без шапкі, увайшоў Піліп. З урачыстым выглядам ён наблізіўся да Паўла.

— Не сярдуй, швагер, — сказаў ён рашуча. — Зараз прыйдзе ўраднік і забярэ гэту шэльму.

Словы яго нібы абудзілі Франку ад цяжкага сну. Яна задрыжала ўсім целам, пранізліва ўскрыкнула і кінулася да дзвярэй. Але дарогу ёй заступіла Ўльяна, якая вярталася з малым на руках, а следам за ёю ўвайшоў чалавек у шынялю з бліскучымі гузікамі, той самы, што тры гады таму, седзячы ў брычцы, гаварыў з Паўлам пра знікненне Франкі.

Некалькі хвілін у хаце панавалі мітусня, гоман, тупат ног. Піліп, Ульяна і Аўдоцця, якая вярнулася з зёлкамі, гаварылі ўсе разам, расказвалі, сведчылі, паказвалі гаршчок з крупнікам. Калоцячыся ад жаху, Франка некалькі разоў кідалася да дзвярэй, але яе затрымлівалі і штурхалі ў глыб хаты. Ураднік слухаў, дзівіўся, абураўся, потым падышоў да Паўла і пачаў задаваць яму пытанні. Але той ляжаў з заплюшчанымі вачыма і моцна сцятымі вуснамі, нерухомы, як бервяно, і маўклівы, як магіла. Ён толькі тады расплюшчыў вочы, калі ўраднік голасна загадаў Францы:

— Ну, апранайся, ды хутка!.. Паедзеш на шпацыр...

І, перакуліўшы чарку гарэлкі, прынесенай Піліпам, пажартаваў:

— Вось і не спадзяваўся, што ўначы буду гуляць з красуняй... А была б сабе нічога, калі б не гэткая шэльма...

Ён казаў Піліпу, што везці яе сёння ў горад да вышэйшага начальства ўжо позна, а таму гэта птушка заначуе ў яго. Да яго дома недалёка, усяго чатыры вярсты, а сёння ў яго было столькі работы, што ён хоча хоць некалькі гадзін спакойна паспаць. Павязе яе далей раніцай.

Піліп увесь час частаваў яго гарэлкай і прасіў:

— Толькі адсюль яе забярыце! Зрабіце ласку, зараз забярыце!

Павел не варушыўся, слухаў размову двух мужчын, а вачыма сачыў за Франкай. Дрыжучы ўсім целам, яна моўчкі пачала апранацца. Рабіла гэта нават з роздумам і стараннем. Не звяртаючы ўвагі на прысутнасць у хаце мужчын, яна змяніла саматканую спадніцу на тую гарадскую з запэцканымі фальбонамі, якую падняла з падлогі, надзела панчохі, новыя чаравікі, кофтачку, каптан, зняла з галавы зрэбную шмату і ўздзела шарсцяную хустку. Ураднік выпіў яшчэ чарку гарэлкі, узяў яе за плячо і павёў да дзвярэй. Калі яны праходзілі праз хату, Павел убачыў выраз яе позірку. Ішла яна ціха і вельмі паслухмяна, калацілася ўсім целам, а вочы яе, вялікія і нерухомыя, выказвалі смяротны жах.

Піліп праводзіў урадніка да брычкі, а жанчыны наблізіліся да хворага.

— Ну як, лепей табе, Паўлюк? — пыталі.

— Зусім ужо добра, — адказаў Павел.

Ён хлусіў. Праўда, ён праглынуў атруты не столькі, каб ад яе памерці, але і не столькі, каб так адразу ад яе ачуняць. Самы страшны боль ужо мінуў, моцны, здаровы арганізм паспяхова змагаўся са смяротным дзеяннем атруты, крыху дапамаглі таксама і Аўдоцціны лекі. Усярэдзіне ён яшчэ адчуваў боль, які, аднак, мог ужо ўтоіць.

— Выпі зёлак! — папрасіла яго Аўдоцця.

— Давай! — адказаў Павел і выпіў з гаршка столькі, колькі загадала старая.

— Добра? — запытала лекарка.

— Добра, толькі вельмі хочацца спаць.

— І дзякуй Богу, што спаць хоча... Значыць, будзе здаровы, — вырашылі кабеты, а Павел сказаў:

— Дзякуй вам, даражэнькія, і за дапамогу, і за ратунак, і за добрае сэрца... Ідзіце цяпер спаць, адпачніце... Шмат каля мяне напрацаваліся...

Аўдоцця сказала, што будзе пры ім начаваць.

— Не трэба, кума, нікога мне не трэба... Пагасіце агонь ды ідзіце сабе з богам... На сон мяне надта цягне...

Зусім супакоіўшыся, кабеты пагасілі ў печы агонь, на стале лямпу і пайшлі. Калі іх крокі і галасы заціхлі, Павел са стогнам прыўзняўся на пасцелі, спусціў ногі, сеў і нейкі час сядзеў нерухома, нахіліўшы галаву. Чаму ён так настойліва выпраўляў усіх з хаты? Чаму хацеў застацца адзін? Яму трэба было ў самоце і цішыні падумаць над тым планам, што ўзнік тады, калі Франка з ураднікам праходзіла амаль ля самай яго пасцелі, дрыжачая, паслухмяная, са смяротным жахам у вачах. Мільганула ў яго галаве тады думка: «Вось цяпер яна ўжо загінула навекі! Пойдзе ў астрог, у Сібір паедзе, і ніякага збавення для яе ўжо ні на гэтым, ні на тым свеце не будзе!» А пасля, нібы рэха, аднекуль здалёк прагучалі ў памяці словы, якія некалі сам перад алтаром у касцёле казаў: «І не пакіну цябе аж да самай смерці». Доўга ў цёмнай хаце панавала грабавое маўчанне, аж нарэшце праз якую гадзіну пачуліся словы:

— Не пакіну цябе аж да самай смерці.

І амаль адначасова з гэтымі словамі, вымаўленымі шэптам, бліснуў сіні агеньчык запалкі. Павел, хістаючыся, зрабіў некалькі крокаў і запаліў лямпу.

У вокнах Казлюкоў было цёмна, там ўжо спалі. Спала ўся вёска.

Павел укленчыў перад ложкам і, прыгнуўшыся амаль да самай падлогі, пачаў выцягваць з-пад яго нейкі важкі прадмет. Гэта было справай нялёгкай. Ён некалькі разоў выпростваўся, адпачываў, стагнаў. Яго даймалі боль і слабасць, але таксама, як нядаўна Франку, адно нейкае пачуццё, адна думка ўзбуджалі яго нервы, заглушалі боль, узнімалі сілы. Нарэшце ён выцягнуў з-пад ложка ладную скрынку, акаваную жалезам і замкнёную на ключ. Ключом, які ён знайшоў у кішэні сваёй світкі, адамкнуў яе і пачаў выкідваць з яе рознае адзенне — летняе і святочнае. Рабіў ён гэта спешна, нервова, нельга было марнаваць час. Сёння ноччу як мага хутчэй або ўжо ніколі. Ураднік чалавек просты, бедны, паходзіць з сялян. Вельмі любіць гарэлку, мае жонку і некалькіх дзетак. З ім можна дамовіцца, а калі ён адвязе Франку ў горад да вышэйшага начальства, тады ўсяму канец.

Саслабелымі рукамі ён дастаў з-пад выкінутага са скрыні адзення даволі ладную палатняную торбачку, набітую нечым цвёрдым і моцна завязаную шнурком. Бацькоўскі гаршчок з сярэбранымі рублямі, закапаны некалі пад печчу, ён адкапаў даўно, грошы перасыпаў у торбачку і схаваў на дно акаванай жалезам замкнёнай скрыні. Спадзяваўся скарыстаць іх калі-небудзь на пабудову новай хаты або скарыстаць у чорны дзень хваробы ці старасці. Ён добра ведаў, колькі круглых бліскучых манет было ў гэтай торбачцы. Не вельмі багата. Крыху болей за сотню. Але ведаў, што ўраднік быў бедны, любіў гарэлку, меў дзяцей... Схаваўшы торбачку за пазуху, Павел паклаў адзенне назад у скрыню і засунуў яе пад ложак, а пасля нацягнуў боты і надзеў світку. Ён вельмі спяшаўся. Ночы, праўда, былі ўжо доўгія, але яму трэба было праехаць чатыры вярсты і на досвітку быць на месцы. На чым ехаць? Узяць цішком са стайні Піліпава каня і запрэгчы яго ў воз? Зрабіць гэта можна, бо стайні ніколі не замыкаюць і вартуе яе толькі Курта, а Казлюкі, напэўна, не прачнуцца і не пачуюць. Але нешта перашкаджала яму зрабіць гэта, ён не ведаў, што дакладна, але браць для гэтай мэты Піліпава каня яму не хацелася. «Вельмі ўжо яны ўз'еліся на Франку, — думаў Павел. — Праўда, ёсць за што, але каго яна найбольш пакрыўдзіла? Мяне. А сваю крыўду я магу ёй дараваць. Нічога мне не сталася. Не памру». Цяпер ён ведаў, што не памрэ, неглядзячы на боль, які яшчэ не пакідаў яго.

Каня Казлюкоў ён вырашыў не браць. Чаўном ён пераплыве на той бераг, а адтуль да дома ўрадніка не болей як чвэрць вярсты будзе. Ён надзеў шапку, пагасіў лямпу, у сенцах вобмацкам знайшоў ля сцяны вясло і, замкнуўшы хату, пачаў спускацца з гары да ракі.

Мінула некалькі гадзін. Позні асенні досвітак пагасіў ужо зоркі на небе, а над зямлёй і ракой клубіўся халодны і вільготны туман, калі да берага пад гарой прыстаў човен, у якім сядзелі два чалавекі. Ці сілы было мала ў Паўла і, вяслуючы слаба, ён плыў паволі, ці размова з ураднікам болей, чым ён спадзяваўся, заняла часу, і таму ён вяртаўся так позна? Затое ён вяртаўся не адзін.

Павел падымаўся на гару шырокім крокам, але твар яго быў бледны, шчокі запалі. За ім, на значнай адлегласці, ішла кволая, скурчаная кабета ў ватоўцы, хаваючы твар у складках вялікай хусткі.

Калі Павел адчыніў дзверы сваёй хаты і ўвайшоў у сенцы, Франка спынілася ля парога.

— Уваходзь!

Франка пераступіла парог, прайшла следам за ім праз сені, а ўвайшоўшы ў хату, зноў спынілася ля дзвярэй і, нібы сляпая, не ведала, куды ісці. Павел цяжка апусціўся на лаву і сказаў:

— Распранайся!

Яна павольна зняла хустку, адкрываючы чорныя раскалмачаныя валасы і васкова-жоўты твар з сінімі вуснамі і апушчанымі павекамі. Яна стаяла, апусціўшы рукі, і выглядала зусім так, як абвінавачаны перад судом, і ўсё ў ёй казала аб страшэнным цяжары сораму. Праз хвіліну павекі яе некалькі разоў уздрыгнулі, узняліся, а вочы, сустрэўшыся з вачыма Паўла, напоўніліся слязьмі. Моўчкі, без адзінага слова, яна зрабіла два крокі да Паўла і пакланілася яму так нізка, што валасы яе сваімі канцамі дакрануліся да зямлі. Так кланяюцца сяляне, калі дзякуюць за нешта або нечага просяць, — Франка, відаць, не раз бачыла гэта. Схіліўшыся нізка перад Паўлам, яна хуценька павярнулася і выйшла ў сенцы. А ён правёў рукой па вачах, пасля адняў мокрую далонь і абапёр на яе цяжкую галаву. Так і праседзеў ён некалькі хвілін. Франка з сенцаў не вярталася. Ён устаў, адчыніў дзверы і ўгледзеў яе ў цёмным куту: яна стаяла, прыпаўшы тварам да сцяны.

— Хадзі сюды, — сказаў Павел.

Яна пакорна ўвайшла і ўстала перад печчу.

Павел сеў на лаўку і слабым голасам пачаў:

— Вось і гэтым разам я цябе выратаваў, хоць ты і ўчыніла вялікі грэх... Але каб ты засталася там, дык ужо навекі згінула б, а тут, можа, яшчэ адумаешся, можа, хоць цяпер злосці сваёй спалохаешся... Пашкадаваў я цябе, ой як пашкадаваў. А яшчэ і таму я цябе выратаваў, што прысягаў перад Богам не пакідаць цябе да самай смерці... А калі прысягаў, што не пакіну, дык і не пакіну... і да смерці, як прысягаў... не пакіну...

Цяжка было яму гаварыць, але ён бачыў, што Франка стаіць нерухомая, як аслупянелая, а таму дадаў:

— Ну, чаго ж ты стаіш? У хаце холадна, ты бы ў печы падпаліла ды чаю зварыла сабе і мне... Рабі што хочаш, што трэба. Ты тут такая самая гаспадыня, як і раней была.

Якая сіла захоўвалася ў яго апошніх словах, чаму яны так уразілі Франку? Яна захісталася, нібы сэрца яе прабіла куля, калені пад ёю падламіліся, і, заліваючыся чырванню, а пасля слязьмі, яна ўпала ніц. Яна не крычала, не рыдала, не стагнала. Наадварот, прыпаўшы тварам да зямлі, ляжала некалькі хвілінаў як нежывая, і толькі мерныя рухі яе плячэй, якія то ўзнімаліся, то апускаліся ад ціхага, бязгучнага плачу, сведчылі аб тым, што яна жывая. Праз некалькі хвілін яна ўскочыла і пачала падпальваць у печы. Рабіла гэта ціха, хутка, старанна. Павел ляжаў на пасцелі з заплюшчанымі вачыма, а на лаве, нічым не акрыты, у адной зрэбнай сарочцы, якая адсланяла яго грудзі і босыя ногі, спаў малы Актавіян. У часе ўчарашняй мітусні ён улез сюды і спаў дасюль, скурчыўшыся ад холаду. Праходзячы каля лавы, Франка заўважыла яго і акрыла сваёй хусткай.

А неўзабаве яна ўжо несла Паўлу чай у зеленаватай шклянцы, але перш чым падаць яе, вагаючыся, спынілася пасярод хаты. Яна падумала, што Павел спалохаецца, не будзе піць чай, які яна наліла яму. Але Павел не спалохаўся. Ён працягнуў руку, узяў у яе шклянку і прагна пачаў піць. Франка здалёк глядзела і глядзела на яго і раптам закрыла далонямі твар так моцна, нібы хацела, каб яны прыраслі да яго і назаўжды засланілі яе ад Паўла.

— Напіся чаю, вазьмі падушку ды засні, — сказаў Павел і паказаў вачыма на адну з дзвюх падушак, што ляжалі на ложку.

— Не трэба, я ватоўку пад галаву пакладу і высплюся, — слаба адказала Франка.

Павел заплюшчыў вочы. Па твары яго было відаць, што ён страшэнна стаміўся. Неўзабаве ён глыбока заснуў.

Казлюкі даведаліся аб звароце Франкі тады, калі Ўльяна, прачнуўшыся і ўспомніўшы аб хваробе брата, захацела даведацца, як ён сябе адчувае. Падышоўшы пад яго хату, яна спачатку зірнула ў акно. Зазірнула, пляснула далонямі і як страла памчалася дадому.

На пасцелі яна ўбачыла Паўла, які моцна спаў, а на лаве, падклаўшы пад галаву ватоўку, з шырока расплюшчанымі вачыма ляжала Франка. У галаву Ўльяне прыйшлі чартоўскія справы і іншыя страшныя рэчы, і яна, з крыкам пабудзіўшы мужа, расказала яму аб гэтым цудзе. Але Піліп амаль адразу здагадаўся, якія чары і цуды прывялі Франку дадому.

— Твой брат звар'яцеў! — сказаў злосна.

А калі высказаў ён сваю здагадку Ўльяне, тая заплакала і праз слёзы паўтарала:

— Звар'яцеў! Зусім звар'яцеў! Ці я калі думала, што ён такі дурань, такі вар'ят!

Іншых слоў для ўчынку Паўла яны не знаходзілі, злавалі на яго, бурчалі, хадзілі, як пабітыя. Піліп нават вырашыў ехаць у горад і абвінаваціць перад вышэйшым начальствам як Франку, так і ўрадніка, які за грошы адпусціў яе. Ён хадзіў нават да старэйшых мужыкоў раіцца, але справа зацягнулася, мінула два-тры дні, і ён ахалонуў. Ды і Ўльяна пачала разважаць аб тым, што Паўлюк, калі памерлі бацькі, выгадаваў яе, палову свайго агарода даў ёй у пасаг, рабіў для яе шмат, пазычаў грошы, дапамагаў, раіў... Ды і надалей яшчэ не раз патрэбен будзе, ой і яшчэ як патрэбен пры вялікай сям'і і малым кавалку зямлі. Разважаючы аб усім гэтым, Ульяна плакала і казала мужу:

— А можа, усяму даць спакой? Хай ужо будзе яго воля! Навошта на яе даносіць? Хай яе сам Бог пакарае! Будзем вартаваць ад яе хату і дзяцей... А Паўлюку лепш не пярэчыць.

Піліп бурчаў, не згаджаўся, штодзень гразіўся паехаць у горад, але не ехаў: ён таксама вагаўся і раздумваў. Ён памятаў дабрату швагра і не хацеў з ім сварыцца. Гнеў і нянавісць Казлюкоў да Франкі астыла яшчэ і таму, што яны зусім не бачылі яе. Аўдоцця, якую не менш абураў учынак Паўла, не вытрымала і пайшла да яго ў адведкі, а потым расказвала, што ён папраўляецца, толькі яшчэ вельмі слабы, увесь час ляжыць і нікуды з хаты не выходзіць. Франка ад яе схавалася ў цёмных сенцах, і Аўдоцця яе не бачыла. Але Павел не толькі здаровы, а нават вясёлы. Казаў ёй, што яшчэ два-тры дні адпачне, а пасля пойдзе на раку. Пазіраючы ў акно, ён прадказваў, што добрае надвор'е прастаіць нядоўга і вельмі хутка пачнуцца вялікія вятры і дождж. Калі Аўдоцця ўспомніла Франку, ён паківаў галавой і сказаў:

— Яна ўжо цяпер не тая, што была, ужо адумалася і будзе добрая... Як Бог ёсць у небе... Цяпер ужо будзе добрая!

Павел быў перакананы ў гэтым. Перакананне гэтае ўзнікала паступова, калі ён ляжаў на пасцелі, нібы адпачываючы пасля цяжкай працы, сачыў позіркам за ціхімі, нясмелымі, амаль пакорнымі рухамі Франкі. Яна ніколі не падыходзіла да Паўла, а калі падавала яму што-небудзь, дык працягвала на ўсю даўжыню руку. Яна ніколі першая не звярталася да яго, а калі ён выклікаў яе на гаворку, адказвала мякка, далікатна, апусціўшы вочы.

У першы вечар пасля звароту ад урадніка яна паслала на лаве радно, ватоўку сваю падклала пад галаву і напаўраспранутая, лягла спаць, акрыўшыся кавалкам старога кіліма. Дарэмна Павел некалькі разоў прапаноўваў, каб яна ўзяла адну з падушак ці легла на ложку, а ён будзе спаць на лаве.

На першую прапанову яна коратка, але рашуча адказала:

— Не хочу, не трэба!

На другую са слабым адценнем сваёй даўняй раздражнёнасці незадаволена прабурчала:

— Яшчэ чаго!

Калі Актавіян заўпарціўся — хацеў спаць з ёю, яна спачатку ўгаворвала яго легчы на ложку з «таткам», а пасля папрасіла Паўла, каб узяў малога да сябе. У просьбе гэтай гучала нешта падобнае на страх. Здавалася, яе палохала думка аб блізкасці дзіцячага цела. На твары яе часта без усялякай прычыны адбівалася боязь, блізкая да жаху, нібы палохалі яе нейкія патаемныя думкі або паўстаўшыя перад яе вачыма прывіды. Яна рабіла ўсё, што трэба было: замятала хату, гатавала ежу, хадзіла па ваду на досвітку або ўвечары, каб не сустракацца з людзьмі. Хадзіла са збанком, бо вядра падняць не магла. Раз нават хлеб спякла і час ад часу бралася за шытво. Усё гэта яна рабіла хутка, ціха, старанна, але часта сярод работы раптам спынялася, нібы стомленая або страшнымі думкамі апанаваная, і доўга стаяла перад агнём з гаршком у руках або з мятлой пасярод хаты, утаропіўшы некуды ўдалячынь пануры і сумны, а часцей спалоханы позірк. Аднойчы яна нават спалохана ўскрыкнула.

— Чаго ты? — павярнуўшыся ад сцяны, запытаў Павел.

Франка нібы апрытомнела і неахвотна адказала:

— Нічога. Вельмі спалохалася.

— Чаго? — запытаў Павел.

Не адказала, а далей пачала замятаць хату.

А ў Паўла ад яе пакорнасці сэрца млела ў грудзях.

Нарэшце адумалася! Нарэшце ён адолеў таго д'ябла, які ў ёй сядзеў! Але тым больш ён шкадаваў яе.

— Франка, — сказаў ён аднойчы, — чаго ты, як пабіты сабака, туліш вушы і ў вочы мне не глядзіш? Я ж на цябе не злую і вельмі рады, што ты ўжо зрабілася добрая. Балбачы сабе, як даўней, смейся, сваволь. Весялосць — не грэх.

Яна слухала Паўла спачатку з трывогай, пасля са здзіўленнем. І раптам, адвярнуўшыся, закрыла далонню вочы і голасна ўсхліпнула.

Другім разам Павел, лежачы ў пасцелі, паклікаў яе да сябе, а калі, як заўсёды, яна ўстала воддаль, сказаў:

— Чаго ты баішся, Франка? Чаму ты часам такая напалоханая, нібы нябожчыка перад сабой убачыла? Можа, ты кары боскай за ўсё, што зрабіла, баішся? Не бойся! Кажу табе, не бойся. Паспавядаешся, перапросіш Госпада Бога, і ён табе даруе.

— Які там Бог? Глупства! — прабурчала злосна Франка, а Павел не хацеў ёй зараз пярэчыць і казаў далей:

— Ты яшчэ не старая і сумленным жыццём усё адкупіш. Вось я хутка папраўлюся, пайду да Казлюкоў і папрашу ў іх за цябе прабачэння... Будзем жыць усе ў здароўі і згодзе... А пасля Хтавіян падрасце... рыбу са мной пойдзе лавіць...

Пры апошніх словах шырокая ўсмешка расплылася па яго схуднелым, бледным твары.

Франка слухала яго, і па шчаках яе выступалі чырвоныя, як кроў, плямы. А калі Павел выцягнуў руку, каб прытуліць яе да сябе, яна раптам кінулася да дзвярэй, выбегла ў сенцы і не вярталася адтуль амаль дзве гадзіны.

Але ў сенцах яна не сядзела. Яна выслізнула з хаты, абышла яе і села на краю гары сярод пасохлых сцяблоў лопуху і асоту. Сядзела там, можа, паўгадзіны, калі пачула раптам ззаду крокі, пад якімі з шолахам ламалася сухое сцябло і трава. З-за стадолы выйшла Марцэля.

— Франка! — паклікала яна здалёк нясмела. Тая павярнулася:

— Хадзі сюды!

Жабрачка набліжалася павольна. Яна не ведала, ці здагадваецца Франка аб тым, што яна выдала яе, і баялася яе гневу, але разам з тым вельмі хацела дазнацца аб усім, што было, і зноў аднавіць карысныя адносіны з Франкай.

— Як жа ты жывеш, каточак? — пачала. — Дзякуй Богу, што бачу цябе... а то людзі бог ведае чаго нагаварылі.

— Людзі нічога не ведаюць, — злосна прабурчала Франка. — Толькі я адна ўсё ведаю. Людзі дурныя, злыя, подлыя... адзін ён добры...

— Хто, любачка, хто такі добры? — не могучы стрымаць сваю цікаўнасць, запытала Марцэля.

— Сядай, дык я табе ўсё раскажу.

Узрадаваная запрашэннем, Марцэля адразу села побач з Франкай, а тая, прагнучы пазбыцца цяжару, які мучыў яе душу, пачала, спяшаючыся, гаварыць, як даўней — нястрымана і горача. Яна расказвала аб тым, як ураднік прывёз яе да сябе і замкнуў у халоднай кладоўцы і як яна пакутавала там, баючыся таго, што цяпер чакае яе наперадзе. Яна думала, што яе пасадзяць у астрог, будуць судзіць і сашлюць на катаргу ў Сібір... Яна ж атруціла мужа і добра ведала, што за гэта пакараюць сурова яе. У кладоўцы было цёмна, і яна вобмацкам шукала на падлозе і сценах якой вяроўкі і цвіка. Усё, здаецца, аддала б за кавалак вяроўкі і цвік, на якім магла б павесіцца і ад усіх, ад усяго ўцячы... на той свет, дзе яе ўжо ніхто не дагоніць... І раптам, калі яна так пакутавала ў холадзе і цемры, білася галавой аб сцяну, пачула яна голас Паўла. Яна вушам сваім не паверыла, аднак гэта і сапраўды быў яго голас. Ён стукаў у акно ўрадніка і прасіў, каб той адчыніў яму дзверы. Ураднік устаў, запаліў свечку і ўпусціў яго. Убачыўшы праз шчыліну ў дзвярах свет, Франка падскочыла да яе і ўсё бачыла і чула...

— Што ж ты бачыла, мая міленькая, што чула? Кажы! — затрэслася ад цікаўнасці, а можа ад хвалявання, запытала Марцэля.

Франка бачыла і чула, як Павел спачатку пачаў даводзіць урадніку, што Франка невінаватая, што ўсё гэта плёткі і людская балбатня, што ён не атручаны, жывы і ні ў чым жонку сваю не абвінавачвае. «Адпусціце яе і аддайце мне, пане ўраднік», — прасіў ён. Пасля дастаў з-за пазухі торбачку і высыпаў на стол перад ураднікам кучу сярэбраных рублёў, а калі той пачаў адмаўляцца, даводзіць, што ён баіцца адказнасці, што Казлюкі могуць данесці на яго вышэйшаму начальству, Павел пакланіўся яму да самай зямлі і прысягнуў, што ён упросіць Казлюкоў і ўсіх упросіць, каб маўчалі. Ураднік, хоць і сквапна пазіраў на сярэбраныя рублі, усё яшчэ адмаўляў Паўлу. «А што, калі на мяне данясуць? Са службы за гэта вызваляць і пад суд аддаць могуць». Тады Павел рэшту рублёў з торбачкі высыпаў, было іх на стале, можа, больш за сто, і зноў да самай зямлі пакланіўся ўрадніку. Убачыўшы столькі грошай і задаволены тым, што Павел яму так нізка кланяецца, ураднік не вытрымаў і згадзіўся адпусціць Франку. Пры гэтым ён так смяяўся, ажно хапаўся за жывот. «Вось дурань, — казаў, — другога такога дурня яшчэ не было на свеце!» А Павел, не звяртаючы ўвагі на яго смех, пытаў аб ёй, аб Францы. «А дзе ж яна, пане ўраднік? Адпусціце яе і аддайце мне». Ураднік адамкнуў, нарэшце, кладоўку і пачаў са свечкай шукаць яе, бо, угледзеўшы Паўла, яна схавалася за нейкую бочку і прагнула праваліцца скрозь зямлю. Але Павел падняў яе, узяў за руку і павёў да чаўна. Вось як гэта было! Вось што яна чула і бачыла.

Франка нарэшце змоўкла. Маўчала, нібы анямеўшы, і Марцэля. Пасля пачала шаптаць:

— Ой які ж ён добры! Як Ісус, добры! А ты, Франка, шчаслівая...

— Хай гэта шчасце д'яблы возьмуць! — кінула злосна Франка.

— Не разумееш ты свайго шчасця, дурніца! — пачала Марцэля, але Франка рэзка перапыніла яе:

— Забіў ён мяне гэтай сваёй дабратой, замардаваў так, што ўжо і жыць на свеце не магу... Ад аднаго толькі страху жыць не магу...

Яна здрыганулася ўсім целам і зашаптала:

— Ісусе, Марыя! Ох, Ісусе, Марыя! Здаецца, каб магла, забіла б яе, як шалёную суку!

— Каго? — спалохана запыталася Марцэля.

— Стаіць і стаіць у мяне перад вачыма. Куды ні гляну, куды ні павярнуся — усюды яе бачу... І гэткая страшная! — прашаптала Франка.

— Хто ж гэта, мая мілая? Хто ж гэта стаіць перад тваімі вачыма?

Франка здзіўлена паглядзела на яе:

— Дык я сама! Я!

— У імя Айца і Сына... — прамармытала Марцэля.

Франка схапіла яе за руку.

— Нічога ты не ведаеш і нічога не разумееш, — зашаптала яна. — Сябе самую я баюся... таго, што зрабіла, баюся... З той хвіліны, калі праз шчылінку яго ўбачыла і пачула, як ён урадніка за мяне прасіў, і сама не ведаю, што мне сталася, толькі жыць я не магу... Мучыць мяне нешта, спаць не дае... палохае... І сябе і яго баюся... Яго баюся цяпер больш, чым тады, калі ён біў мяне... У вочы яму глядзець не магу... Сорамна!

— Кінь, супакойся! — павучала яе старая. — Паважай яго, любі і жыві сабе, як у госпада бога за печчу... І ўсё будзе добра.

Франка адмоўна пакруціла галавой:

— Я яе ведаю... Яна, як той п'яніца... Калі цвярозая, дык добрая, а калі нап'ецца, дык зноў яму што-небудзь зробіць...

— Хто? Што гэта ты пляцеш, Франка? Хто п'яніца?

— Ды я! — са здзіўленнем зноў адказала Франка і ціхім голасам, якім гавораць цяжкахворыя людзі, пачала скардзіцца старой. — Нядобра мне... Ой, Марцэлька, так мне нядобра, што і жыць ужо не магу... Якое ж маё жыццё на гэтым свеце! Рукі і ногі мае звязаныя, баюся, каб зноў якой бяды не нарабіць. І жыцця гэтага пры ім баюся, і ўсяго баюся... Усё мне цяпер няміла, нічога ўжо не хачу... Як у магілу закапаная...

Памаўчала крыху, потым дадала:

— Так мне нядобра, мая Марцэлька, так мне дрэнна... Так мне ўсярэдзіне нешта смокча...

Яна цяжка ўзнялася з зямлі. Ад ракі падзьмуў халодны вецер, Франка ўздрыгнула:

— Холадна!

— Холадна, — згадзілася Марцэлька. — Восень ужо на дварэ. А ты, маё золатка, мой каточак, дала б мне кавалачак сала, а то няма чым крупніку заправіць...

— Людзі гавораць, — пачала Франка, пазіраючы некуды за раку, — што, калі вешаецца чалавек, заўсёды пачынаецца моцны вецер...

— А, кажуць! — згадзілася Марцэля. — Можа, Павел заўтра ўжо на раку пойдзе, дык я да цябе, мая мілая, прыйду...

— Ага! Заўтра!

— А сала дасі?

— Заўтра! — паўтарыла Франка і, не гаворачы больш нічога, прыціснула да грудзей рукі і пайшла дадому праз пасохлыя сцяблы асоту.

Калі яна ўвайшла ў хату, Павел сядзеў каля стала, а Актавіян стаяў каля яго каленяў, нешта расказваў і звонка смяяўся.

— А дзе ты была? — спытаў Павел.

Яна сказала, што сядзела за хатай і што на дварэ моцны вецер.

— Восень, — адказаў Павел, — але я заўтра пайду на раку, хоць бы і хваля была вялікая. Ментузоў можна налавіць процьму.

Яны павячэралі пры святле лямпы. Франка ела і карміла малога. Каб у гэтую хвіліну ўгледзеў які-небудзь вопытны псіхіятр гэты нерухомы, чорны смутак у яе запалых вачах, зразумеў бы напэўна, што душа гэтай жанчыны, як матыль са скалечанымі крыламі, трапеча зноў над той вузенькай лініяй, якая аддзяляе розум ад вар'яцтва. Але Павел бачыў толькі, што Франка, якая сядзела насупраць яго з дзіцем на каленях, была спакойная, лагодная. Ён думаў аб тым, што заўтра, перад тым як ісці на раку, трэба будзе пагадзіцца з Казлюкамі і пагаварыць з імі наконт Франкі.

Неўзабаве пасля вячэры Франка пакорпалася ў сваёй скрынцы і дастала каляровы шарсцяны пояс. На ёй была саматканая спадніца, ружовы фартух і падзёрты гарадскі каптан, які яна падперазала тым поясам. Павел на гэта не звярнуў увагі. Ён ужо распранаўся, седзячы на пасцелі, і якраз сцягваў боты, калі Франка падышла да яго з заснуўшым Актавіянам на руках. Яна моцна пацалавала малога і паклала яго на ложку каля Паўла.

— Будзь да яго такім жа добрым, якім быў да мяне... Ён ні ў чым не вінаваты, — прашаптала яна.

Павел здзівіўся.

— Ці ты здурэла, Франка? Хіба я яго не люблю і не шкадую?

Франка, стоячы перад ім, нахілілася амаль да зямлі, таксама як тады, калі ён з-пад арышту яе вызваліў, хуткім і нізкім паклонам. Так кланяўся Павел урадніку, калі спачатку прасіў яе вызваліць, а пасля дзякаваў яму за гэта.

Павел нічога не сказаў. Паклаўшы галаву на падушку, ён думаў: «Саромеецца яшчэ! Яшчэ не можа забыцца аб тым, што зрабіла, не можа! Ну і дзякуй Богу!»

З гэтымі думкамі ён і заснуў. Спаў і не чуў, як усё мацней шуміць на дварэ вецер. Не чуў і таго, як сярод ночы лёгка зарыпелі дзверы хаты.

А на досвітку абудзіў яго гоман людскіх галасоў. І ў гомане гэтым паўтараліся імёны яго і Франкі. Ён ускочыў з ложка і, як быў у зрэбнай бялізне, босы выбег з хаты. Там, дзе канчалася сядзіба Казлюкоў, якая аддзялялася пясчанай дарогай ад могілак, стаяў натоўп мужчын і кабет. Нечым, відаць, напалоханыя, яны крычалі і паказвалі пальцамі ў тое месца, дзе паміж дзвюх старых соснаў стаяў толькі вельмі высокі крыж. Пачуўшы сярод гэтага гоману некалькі слоў, Павел, як шалёны, кінуўся туды. Але не паспеў яшчэ дабегчы, як наляцеў моцны парыў ветру, і паміж соснаў нізка над зямлёй затрапятаў ружовы фартух Франкі. Павел убачыў толькі гэту ружовую шматку, асветленую бледным святлом сонца, якое вызірнула з-за хмар, але зразумеў усё. Цяпер ужо і ён яе не выратуе! Ён ухапіўся рукой за паркан, а Ўльяна і Аўдоцця, якія беглі яму насустрач, заўважыўшы, відаць, нешта жахлівае на яго твары, выцягнулі да яго рукі і закрычалі ў адзін голас:

— Ратуйце, людзі! Трымайце, ратуйце яго! Зараз упадзе і памрэ!..

Эпілог

Ён не памёр. Гэта няпраўда, што людзі здаровыя, моцныя духам і целам паміраюць ад маральных пакут. Здаровы, дужы сялянскі арганізм Паўла Кабыцкага не надламалі і нават не аслабілі тыя некалькі гадоў, якія агністай маланкай або страшэннай бурай пранесліся над яго ціхім і роўным шляхам жыцця.

З таго дня, калі так раптоўна закончылася гэта гісторыя, мінула ўжо шмат гадоў, аднак і цяпер можна бачыць гэтага наднёманскага рыбака, які плыве ранкам у сваім чаўне па сярэбраных хвалях ракі насустрач ружоваму світанку або ўвечары пад хмары і змрок захаду. Калі пад сасновым борам ён выходзіць з чаўна на пясчаны бераг або прычальвае да вострава, пакрытага снежнай беллю гваздзікоў і лесам высокай дзіванны, часта побач з ім можна бачыць дзесяцігадовага хлопчыка з валасамі, светлымі, як лён, і вялікімі чорнымі, пад доўгімі вейкамі, вачыма. Стары рыбак крыху згорбіўся, пасівеў. Ён заўсёды задумлівы, маўклівы, а хлопчык жвавы, смелы, румяны і няспынна шчабеча, але адразу можна заўважыць, што паміж імі пануе згода і што ім разам добра. Часам, калі хлопчык надоўга знікае ў дзіванне, па рацэ разносіцца мужчынскі голас:

— Хтавіян! Хтавіян!

А з гушчару сцяблоў, абвешаных вялікім, калматым лісцем, званочкам звініць дзіцячы голас:

— Ку-ку, татка! Ку-ку!

Тады па суровых вуснах рыбака прабягае ўсмешка, і ён крычыць хлопчыку, каб той набраў вады ў гаршчок, куды яны кідаюць злоўленую рыбу.

Актавіян з пукам белых гваздзікоў у руках выбягае з гушчару дзіванны, прысядае на беразе ракі, глядзіць, як наплывае ў гаршчок вада, і звініць на ўвесь бераг:

— Голь-гуль-гуль-гуль!

Відаць, што дзіця гэтае шчаслівае.

А што адчувае, аб чым думае ў часе сваіх вандровак па рацэ той, хто замяніў яму бацьку? Гэтага ніхто не ведае, бо ён ні з кім сваімі думкамі не дзеліцца. Людзі гавораць, што аб сваёй жонцы з дня яе пахавання ён ні разу ні перад кім не ўспомніў, што, як і некалі, не шукае таварыства людзей, што так, як і даўней, і вясной, і ўлетку, і ўвосень неба замяняе яму хату, а рака — жонку.

Але ў доўгія зімовыя вечары акно нёманскага рыбака свеціцца бледным святлом лямпы, а хлопцы і дзяўчаты, якія ідуць на вечарніцы да Казлюкоў, чуюць за тым акенцам манатоннае, няспыннае, прыцішанае мармытанне. На стале ляжыць разгорнуты малітоўнік, а над ім сядзіць, нахіліўшыся, высокі сівы чалавек з наморшчаным ілбом і з цяжкасцю, па складах вымаўляючы доўгія словы, паволі чытае малітвы. Іншай кніжкі, апрача гэтай, Павел Кабыцкі дасюль не ведае і, напэўна, не будзе ведаць ніколі, бо ў мястэчку, куды ён возіць рыбу, ніякіх кніжак не прадаюць, а ўзяць іх у людзей яму вельмі цяжка. Затое гэтую кніжку ён прачытаў усю ад першай да апошняй старонкі тры разы, а цяпер пачаў чытаць чацвёрты. Дарэчы, апошнія два-тры гады ў яго ўжо застаецца менш часу для чытання малітоўніка, бо побач з ім часта ляжыць на стале разгорнуты стары буквар, вельмі ўжо стары, пажоўклы, падзёрты, а над ім на высокім табурэце сядзіць Актавіян і, запусціўшы руку ў ільняную кудзелю валасоў, мармыча:

— Б-а — ба, б-е — бе...

Мінулай зімой ён ужо дайшоў да літары «к», але за лета шмат з таго, што вывучыў, забыў, і Павел загадаў яму пачаць зноў з літары «б».

Актавіян мармыча даволі доўга, пасля кладзецца і засынае, а Павел напаўголасу пачынае чытаць малітоўнік.

Нарэшце ў акне рыбака гасне святло. Глыбока і спакойна спіць пад коўдрай снегу доўгі шэраг хат, што стаяць на краю высокага берага. Ніводзін жывы голас не парушае цішыні вясковай зімовай ночы. Толькі зрэдку забрэша сабака або пачуецца спяванне пеўняў, прыглушанае сценамі хат. Затое ў гэтай цішыні выразней гучаць галасы прыроды.

Часамі ледзяны волат-мароз блукае па вёсцы, злосна і моцна стукае то ў адну, то ў другую хату, то здалёк, то бліжэй ціха шчоўкае за вокнамі, з сухім трэскам пахаджвае па агароджах. У іншыя ночы пад ціхія ўздымкі ветру прыходзіць адліга, і тады ледзяшы пад капяжом ціха і манатонна пляскаюцца і плачуць, а вецер шамаціць у дрэвах і таямнічы шэпт разбягаецца шырока па сухім бадыллі агародаў.

А часамі ночы бываюць гучныя, грозныя. У цёмных прасторах зрываюцца шалёныя оргіі віхраў, паветра напаўняецца кіпеннем і віскам усіх галасоў свету. Здаецца, што змагаюцца паміж сабой гіганцкія ядры, перуны, гарматныя стрэлы, грымоты, што з няспынным грукатам ляцяць з канца ў канец зямлі, выюць пад ударамі бізуноў зграі сабак, крычаць катаваныя, плачуць і скардзяцца пакутнікі... Усё гэта напаўняе цёмныя прасторы пякельным шумам, але не трывожыць людзей, якія спяць пад нізкімі стрэхамі, акрытымі снежнымі коўдрамі.

І толькі, калі мароз грукае, шчоўкае і трашчыць, калі ўздыхае, усхліпвае і шэпча адліга і ў прасторах шалеюць вятры, пад адной з гэтых стрэх доўга не засынае адзін чалавек.

На пасцелі спакойна спіць, прытуліўшыся да яго боку, дзіця, а ён углядаецца ў цемру і ўслухоўваецца ў галасы прыроды. І тады часта ў глыбокай цішыні, напоўненай толькі гэтымі галасамі, чуюцца частыя ўдары кулака ў моцныя і цвёрдыя грудзі і ўмольны гарачы шэпт:

— Божа, злітуйся над ёю, грэшнай! Божа, злітуйся над ёю, грэшнай і няшчаснай!

1888

Опубликовано 26 сентября 2004 года


Главное изображение:

Полная версия публикации №1096215635 + комментарии, рецензии

LIBRARY.BY БЕЛОРУССКАЯ ПРОЗА ХАМ

При перепечатке индексируемая активная ссылка на LIBRARY.BY обязательна!

Библиотека для взрослых, 18+ International Library Network