БЕЛАРУСЬ (последнее)
РАДАВОДЫ КАСЦЮШКАЎ
Актуальные публикации по истории и культуре Беларуси.
Старадаўні беларускі шляхецкі род Касцюшкаў (інакш – Касцюшкаў-Сяхновіцкіх) здавён выклікаў цікавасць у даследчыкаў. Асабліва ўзрасла цікавасць да гісторыі гэтай сям’і пасля імклівага ўварвання на арэну сусветных падзей неардынарнай нават для мяжы ХVIII – ХІХ стагоддзяў асобы генерала Тадэвуша Касцюшкі – нацыянальнага героя Беларусі, Польшчы і Злучаных Штатаў Амерыкі.
Час, у які жыў Т. Касцюшка, быў насычаны надзвычай важнымі гістарычнымі падзеямі, якія прадвызначылі лёс не толькі Еўропы, але і ўсяго свету. Сярод іх можна назваць працяглую вайну за незалежнасць англійскіх калоній у Паўночнай Амерыцы і Вялікую Французскую буржуазную рэвалюцыю, у якіх чынны ўдзел браў Тадэвуш Касцюшка. Але сапраўдным зорным часам гэтага таленавітага вайсковага і палітычнага дзеяча сталі падзеі 1794 года, калі пад ягоным кіраўніцтвам на землях Рэчы Паспалітай выбухнула паўстанне, накіраванае супраць ганебных падзелаў краіны паміж Расіяй, Аўстрыяй і Прусіяй. Нешчаслівы лёс касцюшкаўскага збройнага чыну, задушанага аб’яднанымі намаганнямі суседніх манархій, прадвызначыў канчатковае знішчэнне незалежнасці адной з найбуйнейшых еўрапейскіх дзяржаваў. Але, разам з тым, гэтае паўстанне паклала пачатак нацыянальна-вызваленчай барацьбе народаў былой Рэчы Паспалітай за аднаўленне сваёй дзяржаўнасці ў ХІХ – ХХ стагоддзях.
Афіцыйныя польская, расійская, а пазней і савецкая гістарыяграфіі доўгі час разглядалі паўстанне як выключна польскую з’яву. Між тым, землі сучаснай Беларусі (тагачаснай Літвы) на працягу ажно пяці месяцаў – з красавіка па верасень 1794 года – былі месцам напружанага супрацьстаяння паўстанцкіх аддзелаў з рэгулярнымі ўзброенымі сіламі Расійскай імперыі. Шмат кіраўнікоў і простых удзельнікаў паўстання паходзілі з беларускіх земляў. Вялікая колькасць бітваў адбылася ў 1794 годзе ў межах сучаснай Беларусі [1], самыя значныя з іх – пад Крупчыцамі і Брэстам, недалёка ад родных мясцін кіраўніка паўстання [2].
Сам Найвышэйшы Начальнік (як называлі яго падчас збройнага чыну) заўсёды ўсведамляў сябе л і ц ь в і н а м – грамадзянінам Вялікага княства Літоўскага – гістарычнай Літвы-Беларусі.
7 лютага 1790 года ў сваім знакамітым звароце на імя ваяводы
Ю. Несялоўскага Т. Касцюшка настойліва прасіў перавесці яго з польскай арміі ў войска Вялікага княства Літоўскага, пры гэтым выказваўся надзвычай эмацыянальна: “Хіба вы адмаўляецеся ад мяне і лічыце няздольным служыць Вам? Кім жа я ёсць? Хіба я не ліцьвін, Ваш зямляк, Вамі абраны? Каму павінен дзякаваць, калі не Вам? Каго павінен абараняць, калі не Вас і сябе самога? Калі гэтага звароту будзе для Вас недастаткова, каб унясці на сойм прапанову пра маё вяртанне, то я, бачыць Бог, буду вымушаны што-небудзь кепскае сабе ўчыніць!” [3].
Нават у самыя крытычныя моманты паўстання Т. Касцюшка не губляў крэўнай сувязі з гістарычнай радзімай і звяртаўся з адозваю да сваіх прыхільнікаў на беларускіх землях: “Землякі і суайчыннікі мае! На вашай зямлі я нарадзіўся і ў запале праведным да маёй Бацькаўшчыны адгукаецца ўва мне найасаблівейшая прыхільнасць да тых, паміж якіх пусціў я карані жыцця...” [4].
Гэтыя “карані жыцця”, пра якія згадваў “найчысцейшы сын свабоды” (так называлі слыннага генерала ўжо яго сучаснікі), прарасталі з глыбокай старажытнасці – ад сям’і, што стагоддзямі жыла на Берасцейшчыне і заўсёды была адданая сваёй зямлі; ад роду, які цудоўна памятаў свае вытокі і ашчадна перадаваў у пакаленнях даўнія дакументы і спадчынныя традыцыі. Таму асобa будучага “Героя Двух Кантынентаў”, ягоныя маральныя чалавечыя якасці, філасофскае ўсведамленне свету, нарэшце, ягоная нацыянальна-патрыятычная свядомасць, шматлікія таленты і закладваліся менавіта ў сям’і.
Постаць Т.Касцюшкі надзвычай цэльная. Сёння ўжо відавочна, што імя і справы генерала павінныя шырэй выкарыстоўвацца на патрэбы беларускага нацыянальнага адраджэння і ўмацавання сучаснай беларускай дзяржавы, як раней (у ХІХ – сярэдзіне ХХ стагоддзяў) яны паспрыялі на карысць вяртання польскай дзяржаўнасці і стварэння сучаснай польскай нацыянальнай ідэі. Таму нядзіўна, што вывучэнне гісторыі сям’і, у якой нарадзіўся будучы военачальнік і палітык, было ў цэнтры ўвагі не аднаго пакалення навукоўцаў. Гісторыя стварэння адмысловых радаводаў і генеалагічных дрэваў Касцюшкаў-Сяхновіцкіх доўжыцца ўжо 360 гадоў.
У 1641 годзе ў Кракаве пабачыла свет напісаная на лаціне праца Шымана Акольскага “Арбіта Польшчы”, з якой вынікае, што ўжо ў ХVІІ стагоддзі Касцюшкі ўяўляліся сучаснікам старажытным домам, моцна паяднаным сваімі каранямі з Берасцейскаю зямлёй („antiqua domus Kosciuszkonum in palatinatu Brestensi”) [5].
Складальнік аднаго з першых “Гербоўнікаў” польскай ды літоўскай шляхты Каспар Нясецкі (1682 – 1744) амаль без зменаў прывёў запазычаныя ў Ш. Акольскага звесткі пра Касцюшкаў-Сяхновіцкіх [6]. А наступныя шматлікія біёграфы Т. Касцюшкі ахвотна карысталіся названым “Гербоўнікам” пры апавяданні пра пачаткі сям’і, што падаравала Свету “Героя Двух Кантынентаў”.
Паколькі ў ХVІІ – ХVІІІ стагоддзях ідэя стварэння ўласных радаводаў стала надзвычай папулярнаю сярод шляхты (прычым кожны род імкнуўся давесці як мага больш старажытныя, нават легендарныя вытокі), Касцюшкі таксама паклапаціліся пра ўласнае генеалагічнае дрэва.
Стваральнікам яго (прыблізна ў 1695 годзе) стаў надзвычай адукаваны прадзед Тадэвуша Касцюшкі Аляксандр Ян Касцюшка-Сяхновіцкі. Наступнае ”Генеалагічнае дрэва Касцюшкаў-Сяхновіцкіх” было напісана на пергаменце ў другой палове ХVІІІ стагоддзя [7]. На вялікі жаль, абодва гэтыя каштоўнейшыя дакументы страчаныя ў часы Другой сусветнай вайны – загінулі ў пажары Варшавы.
На працягу ХІХ стагоддзя таксама з’явілася некалькі легендарных Касцюшкавых радаводаў. Будаваліся яны выключна на адмысловай фантазіі аўтараў і няведанні імі шматлікіх дакументальных матэрыялаў, што захоўваліся на той час у розных прыватных архівасховішчах ды музейных зборах Беларусі, Польшчы, Украіны, Швейцарыі, Злучаных Штатаў Амерыкі.
Сучасны польскі гісторык Бартламей Шындлер слушна заўважаў, што пасля смерці Тадэвуша Касцюшкі сярод прадстаўнікоў ягонага роду з’явілася вялікае жаданне “квяціста ўпрыгожыць уласную генеалогію” [8].
У 1852 годзе некаторыя з нашчадкаў Касцюшкаў-Сяхновіцкіх былі зацверджаны расійскім Сенатам у дваранскай годнасці. Да рашэння Сената прыкладаўся радавод, з якога вынікала, што нейкі пінскі стольнік і староста жытомірскі Уладзіслаў Касцюшка меў трох сыноў: Паўла, старосту крамяніцкага і пісара земскага жытомірскага; Міхала, палкоўніка артылерыі, ды Людвіка, мечніка брэсцкага. Апошні, які ўзяў шлюб з Тэкляй Ратомскай, меў сыноў Юзафа, Станіслава і Тадэвуша Андрэя Банавентуру [9].
Гэты радавод, прызнаны Сенатам за сапраўдны, утрымліваў вялікую колькасць недакладнасцяў. Аднак ягоныя палажэнні з яшчэ больш легендарнымі падрабязнасцямі хутка трапілі на старонкі польскага часопіса “Час” (1852 год).
Часопісны артыкул прашчурам Касцюшкаў называў нейкага Дзімітра. Сцвярджалася нібыта ў 1396 годзе той разам з жонкаю Аксіняю Гімбат атрымаў права накладаць на дакументы пячатку з чырвонага воску, што ў тыя часы было выключным правам (прывілеем) княжскіх родаў [10].
Хутчэй за ўсё, інфармацыя, змешчаная ў “Часе”, грунтавалася на вельмі ненадзейных дадзеных Леанарда Ходзькі, упершыню апублікаваных у ягонай франкамоўнай біяграфіі Т. Касцюшкі (1837 год, праз два дзесяцігоддзі кніга была перавыдадзена польскаю моваю).
Першая глава гэтай працы, названая “Радавод Касцюшкаў”, утрымлівала шматлікія легендарныя падрабязнасці. У ёй, у прыватнасці, сцвярджалася: “Сям’я Касцюшкаў... у часы Вітольдавы [Вітаўта Вялікага – А.Б.] карысталася, як пра тое сведчыць прывілей з 1396 года, княжацкім тытулам... Род гэты, на што ўказваюць аўтэнтычныя радаводы, па мячы і па кудзелі [з мужчынскага і жаночага бакоў – А.Б.] быў паяднаны з сем’ямі Святаполкаў, Радзівілаў, Карэцкіх, Шуйскіх, Пузынаў, Плятэраў, Неміровічаў, Грабоўскіх...” [11]. Уся пералічаная радзіна мела княжацкія ці графскія тытулы. Безумоўна, крыніцай згаданай інфармацыі былі нейкія паўлегендарныя генеалагічныя роспісы, створаныя з мэтаю надаць большай высакароднасці Касцюшкам-Сяхновіцкім. Л. Ходзька стаў аўтарам і іншых сур’ёзных памылак і недакладнасцяў, якія зусім не стасаваліся з сямейнымі паперамі, выяўленымі пазнейшымі гісторыкамі.
Аднак польскія біёграфы Тадэвуша Касцюшкі 50 – 70-ых гадоў ХІХ стагоддзя (асабліва Т. Свенцкі, Ю. Барташэвіч, Ф. Пашкоўскі і К. Вуйціцкі) у сваіх працах некрытычна карысталіся творамі Л. Ходзькі і публікацыяй у “Часе” [12]. Пад іх уплывам памылковыя звесткі перайшлі нават на старонкі знакамітага “Энцыклапедычнага слоўніка” Бракгаўза і Эфрона [13].
Сапраўдным пераломам у вывучэнні гістарычнай спадчыны Касцюшкаў стаў юбілейны 1894 год – перыяд шырокага святкавання сотых угодкаў Касцюшкаўскага паўстання.
У гэты час узнялася моцная патрыятычная хваля, на вяршыню якой была ўзнесеная асоба вядомага генерала [14]. Фактычна культ героя, які ствараўся яшчэ пры ягоным жыцці і ўзмацніўся пасля смерці, дасягнуў свайго эпагею. Апалогія “Начальніка ў сукмане” – велічнага героя, блізкага народу, бясстрашнага і грознага абаронцы радзімы – зрабілася абавязковым правілам на землях былой Рэчы Паспалітай. Пры гэтым арэол славы пачаў распаўсюджвацца не толькі на самога Т. Касцюшку, але і на людзей, што маглі заявіць аб сваіх родавых повязях з кіраўніком паўстання 1794 года. Напрыклад, у спецыяльным кракаўскім часопісе “Касцюшка” (выдаваўся з 1893 года пад рэдакцыяй публіцыста Антонія Касцецкага (1825 – 1899), даўняга супрацоўніка Музея Чартарыйскіх) неяк прамільгнула інфармацыя пра сваякоў Т. Касцюшкі, якія жылі напрыканцы ХІХ стагоддзя ў Галіцыі. У рэдакцыйным артыкуле, між іншым, змяшчалася наступная прапанова: у выпадку, калі тыя “на самой справе ёсць стрыечнымі ўнукамі Тадэвуша, увесь край павінен, з удзячнасці і піетэту да вялікага чалавека, заняцца лёсам ягоных нашчадкаў”. Прагучала нават наступнае меркаванне: “Калі ўсё ж у жылах вясковай радзіны і не цячэ кроў героя, ужо адная толькі згадка дарагога імя, а таксама месца паходжання дае ім права на сардэчнае апякунства ды ўсеагульнае спачуванне” [15]. Нядзіўна, што такі падыход распальваў жаданні некаторых авантурных асоб падрабіць дзеля сваёй карысці радаводы Касцюшкаў-Сяхновіцкіх.
З гэтай нагоды надзвычай востра паўстала пытанне пра стварэнне генеалагічнага дрэва, якое павінна было грунтавацца на шматлікіх дакументальных сведчаннях, што яшчэ захоўваліся ў розных музеях ды архівасховішчах і пры гэтым не выклікалі сур’ёзных нараканняў з боку спецыялістаў.
Менавіта тады пабачыла свет фундаментальная, амаль 700-старонкавая біяграфія Т. Касцюшкі, падпісаная толькі адной літарай “К” [16].
За гэтым ініцыялам хаваўся вядомы польскі гісторык Тадэвуш Сыльвестр Корзан (1839 – 1918), ураджэнец Мінска (сучаснай сталіцы Беларусі).
Ягоная манаграфія, якая стала сапраўднаю з’яваю ў касцюшказнаўстве, называлася “Касцюшка. Біяграфія, складзеная па дакументах”. І гэтая назва цалкам адпавядала рэчаіснасці, паколькі
Т. Корзану былі даступныя шматлікія найкаштоўнейшыя ў гістарычным плане дакументы, што паходзілі з уласных архіваў розных нашчадкаў Касцюшкаў. Большасць папераў пазней была незваротна страчана (загінула ў 1944 годзе падчас моцнага пажару польскай сталіцы). Гісторыку пашчасціла ўпершыню ўвесці ў навуковы ўжытак крыніцы, неўзабаве назаўжды згубленыя для гісторыі.
Вянчала Корзанаву манаграфію генеалагічнае дрэва („Rodowód Kościuszków Siechnowickich przez akta sprawdzony i uzupelniony”), у аснову якога была пакладзена копія радаводу ХVІІІ стагоддзя, выкананая ў 1893 годзе Рыхлінскім і дапоўненая самім аўтарам манаграфіі на падставе сямейных папер.
Усяго змешчаная ў кнізе Т. Корзана генеалогія Касцюшкаў-Сяхновіцкіх апісвала 199 асоб, у тым ліку 77 жаночых (сярод гэтага шырокага спіса 34 жаночыя і адно мужчынскае імя былі прызнаныя невядомымі).
Першае выданне манаграфіі выйшла накладам Народнага музея ў Раперсвілі (Швейцарыя). Гэтая ўстанова была ўтвораная ў 1869 годзе намаганнямі палітычнага эмігранта графа Уладзіслава Плятэра і стала ажыўленым цэнтрам польскага нацыянальнага жыцця [17].
У значнай ступені дзейнасць музея падтрымлівалася швейцарскімі ўладамі, калекцыя папаўнялася за кошт добрачынных ахвяраванняў. І ў 1906 годзе (да часу выхаду ў свет другога выдання кнігі Т. Корзана) музейныя зборы налічвалі ўжо каля 75 тысяч друкаваных выданняў, 12 тысяч рукапісаў, 8 тысяч фотаздымкаў, больш за тысячу нотных сшыткаў і дзвюх тысяч малюнкаў, а таксама калекцыі зброі, мундзіраў, этнаграфіі [18]. Апроч таго, тут месціўся асобны пакой Тадэвуша Касцюшкі, у якім знаходзіліся 243 арыгінальныя дакументы ХVІ – ХІХ стагоддзяў, прысвечаныя прадстаўнікам ягонай сям’і [19].
У далёкую Швейцарыю касцюшкаўскія паперы трапілі, галоўным чынам, з Беларусі.
Першая частка іх знаходзілася некалі ў Малых Сяхновічах (цяпер Жабінкаўскі раён) ва ўласнасці Казіміры Раманаўны Булгак, праўнучкі Ганны з Касцюшкаў Эсткі, роднай сястры Тадэвуша Касцюшкі.
Другую частку раней захоўваў Станіслаў Валіцкі ў Шпіталях (таксама на Жабінкаўшчыне), прычым, у ідэальным стане: з некаторых папераў былі знятыя дзве, тры і нават чатыры копіі.
Трэці збор касцюшкаўскіх дакументаў знаходзіўся ў прыватным архіве графа Станіслава Касакоўскага ў Войткушках, а пазней быў перададзены ва ўласнасць кракаўскага Ягелонскага універсітэта.
І, нарэшце, апошняя частка дакументаў захоўвалася ў маёнтку Лышчыцы Брэст-Літоўскага павета Гродзенскай губерні ў зборы Марыі Раманаўны Віслоцкай (1846 – 1932), роднай сястры Казіміры Булгак [20]. Сярод іншых рэчаў у Лышчыцах зберагаліся фамільныя партрэты Амброжыя Казіміра і Барбары з Глеўскіх Касцюшкаў, дзеда і бабулі Тадэвуша Касцюшкі – усё, што засталося ад разбуранай родавай капліцы ХVІІ – ХVІІІ стагоддзяў у спадчынных Сяхновічах. Па просьбе Віслоцкіх мастакі А. Рэгульскі і Я. Краеўскі паводле гэтых партрэтаў стварылі гравюры, копіі якіх у 1881 годзе былі змешчаны на старонках “Тыгодніка ілюстраванага” [21]. Сёння выявы Амброжыя і Барбары, намаляваныя брэсцкай мастачкай Вольгай Маслоўскай, упрыгожваюць экспазіцыю мемарыяльнага пакоя Т. Касцюшкі ў Малых Сяхновічах [22].
Усе гэтыя надзвычай каштоўныя крыніцы меліся ў распараджэнні
Т. Корзана. Імі ён шырока карыстаўся. І таму ягоная праца, якая змяшчала шмат копій арыгінальных дакументаў, захоўвае сваё навуковае значэнне і па сённяшні дзень. Яна будзе вельмі карыснаю і нам, тым больш, што увесь першы раздзел сваёй манаграфіі слынны навуковец прысвяціў лёсу шматлікіх родзічаў Тадэвуша Касцюшкі.
Акрамя таго, у 1907 годзе Т. Корзан ізноў звярнуўся да жыццяпісу генерала, прысвяціўшы яму навукова-папулярнае выданне пад тытулам “Кім і чым быў Касцюшка”. На гэты раз у кнізе было змешчанае скарочанае радаводнае дрэва сям’і сяхновіцкіх уладароў, яшчэ раней навуковец выступіў у друку са спецыяльным артыкулам, прысвечаным радаводу генерала [23].
Наступныя даследчыкі пры складанні генеалогій Касцюшкаў-Сяхновіцкіх у большай ці меншай ступені абапіраліся на высновы Тадэвуша Корзана, амаль не дапаўняючы яго [24].
У 1994 годзе касцюшкаўскі радавод, выкананы Т. Корзанам, упершыню быў перакладзены на беларускую мову А. Глябовічам [25] і змешчаны ў часопісе “Спадчына” (пераклад мае пэўныя хібы: напрыклад, памылкова сцвярджаецца, што ніводнага выдання кнігі Т. Корзана ў Беларусі не існуе, што, натуральна, не адпавядае рэчаіснасці [26]).
Прыкладна ў той самы час у заключнай частцы “Генеалогіі Беларусі” маскоўскі даследчык А.М. Нарбут змясціў сваю рускамоўную апрацоўку касцюшкаўскага радавода. Прычым навуковец асабліва падкрэсліваў, што Касцюшкаў “з пэўнасцю можна аднесці да шляхты Вялікага княства Літоўскага (ВКЛ), а яшчэ дакладней – да беларускай шляхты” [27].
У дадзеным выпадку расійскі генеолаг закранаў вельмі важнае пытанне нацыянальнага паходжання героя, а ягонае выказванне збліжаецца са словамі вядомага беларускага даследчыка Вітаўта Кіпеля (ЗША) аб Касцюшку:
“Народжаны на Беларусі, ён ня страціў лучнасьці з радзімаю і разам з тым прынёс значны ўклад у справу незалежнасьці і ў ваенную гісторыю Злучаных Штатаў. Хаця зьвестак і працаў пра гэтага вялікага чалавека ў розных мовах назьбіраецца вельмі багата, а навукоўцы, як правіла, лічаць Касьцюшку палякам, адданым справе амэрыканскае свабоды, ягоныя повязі з роднаю зямлёю й беларускім народам дагэтуль амаль не дасьледаваліся. Аднак можна з пэўнасьцю сьцьвярджаць, што беларускасьць Касьцюшкавых біялагічных каранёў не выклікае ніякага сумневу, і ўжо адзін гэты факт дае дастаткова падстаў залічыць дзеі гэтага выдатнага чалавека да заслугаў таксама й беларускага народу ды беларускай спадчыны ў Амэрыцы” [28].
Складаючы генеалагічнае дрэва Касцюшкаў-Сяхновіцкіх, А.М. Нарбут прызнаваў, што праца па канчатковым стварэнні іх радавода яшчэ вельмі далёкая да завяршэння, паколькі “спадчыннікі многіх асоб гэтага рода невядомыя. Толькі ў Маскве напрыканцы 1980-ых гадоў было звыш 20-ці “Костюшко” і “Косцюшко”, якія нарадзіліся ў 1910 – 1920 гг., але сярод іх знайсці Касцюшкаў-Сяхновіцкіх не надарылася” [29].
А гэта значыць, што даследчыкі надалей будуць па крупінцы ўзнаўляць мінулае ў спадзяванні праз гісторыю аднаго славутага роду глыбей спасцігнуць складаны лёс усёй нашай шматпакутнай краіны. Бо цікавасць да сямейнай спадчыны найбольш выбітных беларускіх родаў, што пакінулі адметны след на старонках гісторыі, моцна адрадзілася. І ўжо не згасне ніколі. Ужо ніколі не вернуцца тыя часы, калі цэлая самабытная галіна гістарычных ведаў – генеалогія – была фактычна “рэпрэсіраваная”. І Беларусь назаўсёды верне сабе высокае права называцца радзімаю не толькі Ф. Скарыны, М. Багдановіча, Я. Купалы, але і стане сапраўднаю зямлёй Радзівілаў, Сапегаў, Касцюшкаў дый іншых вядомых родаў.
Час, у які жыў Т. Касцюшка, быў насычаны надзвычай важнымі гістарычнымі падзеямі, якія прадвызначылі лёс не толькі Еўропы, але і ўсяго свету. Сярод іх можна назваць працяглую вайну за незалежнасць англійскіх калоній у Паўночнай Амерыцы і Вялікую Французскую буржуазную рэвалюцыю, у якіх чынны ўдзел браў Тадэвуш Касцюшка. Але сапраўдным зорным часам гэтага таленавітага вайсковага і палітычнага дзеяча сталі падзеі 1794 года, калі пад ягоным кіраўніцтвам на землях Рэчы Паспалітай выбухнула паўстанне, накіраванае супраць ганебных падзелаў краіны паміж Расіяй, Аўстрыяй і Прусіяй. Нешчаслівы лёс касцюшкаўскага збройнага чыну, задушанага аб’яднанымі намаганнямі суседніх манархій, прадвызначыў канчатковае знішчэнне незалежнасці адной з найбуйнейшых еўрапейскіх дзяржаваў. Але, разам з тым, гэтае паўстанне паклала пачатак нацыянальна-вызваленчай барацьбе народаў былой Рэчы Паспалітай за аднаўленне сваёй дзяржаўнасці ў ХІХ – ХХ стагоддзях.
Афіцыйныя польская, расійская, а пазней і савецкая гістарыяграфіі доўгі час разглядалі паўстанне як выключна польскую з’яву. Між тым, землі сучаснай Беларусі (тагачаснай Літвы) на працягу ажно пяці месяцаў – з красавіка па верасень 1794 года – былі месцам напружанага супрацьстаяння паўстанцкіх аддзелаў з рэгулярнымі ўзброенымі сіламі Расійскай імперыі. Шмат кіраўнікоў і простых удзельнікаў паўстання паходзілі з беларускіх земляў. Вялікая колькасць бітваў адбылася ў 1794 годзе ў межах сучаснай Беларусі [1], самыя значныя з іх – пад Крупчыцамі і Брэстам, недалёка ад родных мясцін кіраўніка паўстання [2].
Сам Найвышэйшы Начальнік (як называлі яго падчас збройнага чыну) заўсёды ўсведамляў сябе л і ц ь в і н а м – грамадзянінам Вялікага княства Літоўскага – гістарычнай Літвы-Беларусі.
7 лютага 1790 года ў сваім знакамітым звароце на імя ваяводы
Ю. Несялоўскага Т. Касцюшка настойліва прасіў перавесці яго з польскай арміі ў войска Вялікага княства Літоўскага, пры гэтым выказваўся надзвычай эмацыянальна: “Хіба вы адмаўляецеся ад мяне і лічыце няздольным служыць Вам? Кім жа я ёсць? Хіба я не ліцьвін, Ваш зямляк, Вамі абраны? Каму павінен дзякаваць, калі не Вам? Каго павінен абараняць, калі не Вас і сябе самога? Калі гэтага звароту будзе для Вас недастаткова, каб унясці на сойм прапанову пра маё вяртанне, то я, бачыць Бог, буду вымушаны што-небудзь кепскае сабе ўчыніць!” [3].
Нават у самыя крытычныя моманты паўстання Т. Касцюшка не губляў крэўнай сувязі з гістарычнай радзімай і звяртаўся з адозваю да сваіх прыхільнікаў на беларускіх землях: “Землякі і суайчыннікі мае! На вашай зямлі я нарадзіўся і ў запале праведным да маёй Бацькаўшчыны адгукаецца ўва мне найасаблівейшая прыхільнасць да тых, паміж якіх пусціў я карані жыцця...” [4].
Гэтыя “карані жыцця”, пра якія згадваў “найчысцейшы сын свабоды” (так называлі слыннага генерала ўжо яго сучаснікі), прарасталі з глыбокай старажытнасці – ад сям’і, што стагоддзямі жыла на Берасцейшчыне і заўсёды была адданая сваёй зямлі; ад роду, які цудоўна памятаў свае вытокі і ашчадна перадаваў у пакаленнях даўнія дакументы і спадчынныя традыцыі. Таму асобa будучага “Героя Двух Кантынентаў”, ягоныя маральныя чалавечыя якасці, філасофскае ўсведамленне свету, нарэшце, ягоная нацыянальна-патрыятычная свядомасць, шматлікія таленты і закладваліся менавіта ў сям’і.
Постаць Т.Касцюшкі надзвычай цэльная. Сёння ўжо відавочна, што імя і справы генерала павінныя шырэй выкарыстоўвацца на патрэбы беларускага нацыянальнага адраджэння і ўмацавання сучаснай беларускай дзяржавы, як раней (у ХІХ – сярэдзіне ХХ стагоддзяў) яны паспрыялі на карысць вяртання польскай дзяржаўнасці і стварэння сучаснай польскай нацыянальнай ідэі. Таму нядзіўна, што вывучэнне гісторыі сям’і, у якой нарадзіўся будучы военачальнік і палітык, было ў цэнтры ўвагі не аднаго пакалення навукоўцаў. Гісторыя стварэння адмысловых радаводаў і генеалагічных дрэваў Касцюшкаў-Сяхновіцкіх доўжыцца ўжо 360 гадоў.
У 1641 годзе ў Кракаве пабачыла свет напісаная на лаціне праца Шымана Акольскага “Арбіта Польшчы”, з якой вынікае, што ўжо ў ХVІІ стагоддзі Касцюшкі ўяўляліся сучаснікам старажытным домам, моцна паяднаным сваімі каранямі з Берасцейскаю зямлёй („antiqua domus Kosciuszkonum in palatinatu Brestensi”) [5].
Складальнік аднаго з першых “Гербоўнікаў” польскай ды літоўскай шляхты Каспар Нясецкі (1682 – 1744) амаль без зменаў прывёў запазычаныя ў Ш. Акольскага звесткі пра Касцюшкаў-Сяхновіцкіх [6]. А наступныя шматлікія біёграфы Т. Касцюшкі ахвотна карысталіся названым “Гербоўнікам” пры апавяданні пра пачаткі сям’і, што падаравала Свету “Героя Двух Кантынентаў”.
Паколькі ў ХVІІ – ХVІІІ стагоддзях ідэя стварэння ўласных радаводаў стала надзвычай папулярнаю сярод шляхты (прычым кожны род імкнуўся давесці як мага больш старажытныя, нават легендарныя вытокі), Касцюшкі таксама паклапаціліся пра ўласнае генеалагічнае дрэва.
Стваральнікам яго (прыблізна ў 1695 годзе) стаў надзвычай адукаваны прадзед Тадэвуша Касцюшкі Аляксандр Ян Касцюшка-Сяхновіцкі. Наступнае ”Генеалагічнае дрэва Касцюшкаў-Сяхновіцкіх” было напісана на пергаменце ў другой палове ХVІІІ стагоддзя [7]. На вялікі жаль, абодва гэтыя каштоўнейшыя дакументы страчаныя ў часы Другой сусветнай вайны – загінулі ў пажары Варшавы.
На працягу ХІХ стагоддзя таксама з’явілася некалькі легендарных Касцюшкавых радаводаў. Будаваліся яны выключна на адмысловай фантазіі аўтараў і няведанні імі шматлікіх дакументальных матэрыялаў, што захоўваліся на той час у розных прыватных архівасховішчах ды музейных зборах Беларусі, Польшчы, Украіны, Швейцарыі, Злучаных Штатаў Амерыкі.
Сучасны польскі гісторык Бартламей Шындлер слушна заўважаў, што пасля смерці Тадэвуша Касцюшкі сярод прадстаўнікоў ягонага роду з’явілася вялікае жаданне “квяціста ўпрыгожыць уласную генеалогію” [8].
У 1852 годзе некаторыя з нашчадкаў Касцюшкаў-Сяхновіцкіх былі зацверджаны расійскім Сенатам у дваранскай годнасці. Да рашэння Сената прыкладаўся радавод, з якога вынікала, што нейкі пінскі стольнік і староста жытомірскі Уладзіслаў Касцюшка меў трох сыноў: Паўла, старосту крамяніцкага і пісара земскага жытомірскага; Міхала, палкоўніка артылерыі, ды Людвіка, мечніка брэсцкага. Апошні, які ўзяў шлюб з Тэкляй Ратомскай, меў сыноў Юзафа, Станіслава і Тадэвуша Андрэя Банавентуру [9].
Гэты радавод, прызнаны Сенатам за сапраўдны, утрымліваў вялікую колькасць недакладнасцяў. Аднак ягоныя палажэнні з яшчэ больш легендарнымі падрабязнасцямі хутка трапілі на старонкі польскага часопіса “Час” (1852 год).
Часопісны артыкул прашчурам Касцюшкаў называў нейкага Дзімітра. Сцвярджалася нібыта ў 1396 годзе той разам з жонкаю Аксіняю Гімбат атрымаў права накладаць на дакументы пячатку з чырвонага воску, што ў тыя часы было выключным правам (прывілеем) княжскіх родаў [10].
Хутчэй за ўсё, інфармацыя, змешчаная ў “Часе”, грунтавалася на вельмі ненадзейных дадзеных Леанарда Ходзькі, упершыню апублікаваных у ягонай франкамоўнай біяграфіі Т. Касцюшкі (1837 год, праз два дзесяцігоддзі кніга была перавыдадзена польскаю моваю).
Першая глава гэтай працы, названая “Радавод Касцюшкаў”, утрымлівала шматлікія легендарныя падрабязнасці. У ёй, у прыватнасці, сцвярджалася: “Сям’я Касцюшкаў... у часы Вітольдавы [Вітаўта Вялікага – А.Б.] карысталася, як пра тое сведчыць прывілей з 1396 года, княжацкім тытулам... Род гэты, на што ўказваюць аўтэнтычныя радаводы, па мячы і па кудзелі [з мужчынскага і жаночага бакоў – А.Б.] быў паяднаны з сем’ямі Святаполкаў, Радзівілаў, Карэцкіх, Шуйскіх, Пузынаў, Плятэраў, Неміровічаў, Грабоўскіх...” [11]. Уся пералічаная радзіна мела княжацкія ці графскія тытулы. Безумоўна, крыніцай згаданай інфармацыі былі нейкія паўлегендарныя генеалагічныя роспісы, створаныя з мэтаю надаць большай высакароднасці Касцюшкам-Сяхновіцкім. Л. Ходзька стаў аўтарам і іншых сур’ёзных памылак і недакладнасцяў, якія зусім не стасаваліся з сямейнымі паперамі, выяўленымі пазнейшымі гісторыкамі.
Аднак польскія біёграфы Тадэвуша Касцюшкі 50 – 70-ых гадоў ХІХ стагоддзя (асабліва Т. Свенцкі, Ю. Барташэвіч, Ф. Пашкоўскі і К. Вуйціцкі) у сваіх працах некрытычна карысталіся творамі Л. Ходзькі і публікацыяй у “Часе” [12]. Пад іх уплывам памылковыя звесткі перайшлі нават на старонкі знакамітага “Энцыклапедычнага слоўніка” Бракгаўза і Эфрона [13].
Сапраўдным пераломам у вывучэнні гістарычнай спадчыны Касцюшкаў стаў юбілейны 1894 год – перыяд шырокага святкавання сотых угодкаў Касцюшкаўскага паўстання.
У гэты час узнялася моцная патрыятычная хваля, на вяршыню якой была ўзнесеная асоба вядомага генерала [14]. Фактычна культ героя, які ствараўся яшчэ пры ягоным жыцці і ўзмацніўся пасля смерці, дасягнуў свайго эпагею. Апалогія “Начальніка ў сукмане” – велічнага героя, блізкага народу, бясстрашнага і грознага абаронцы радзімы – зрабілася абавязковым правілам на землях былой Рэчы Паспалітай. Пры гэтым арэол славы пачаў распаўсюджвацца не толькі на самога Т. Касцюшку, але і на людзей, што маглі заявіць аб сваіх родавых повязях з кіраўніком паўстання 1794 года. Напрыклад, у спецыяльным кракаўскім часопісе “Касцюшка” (выдаваўся з 1893 года пад рэдакцыяй публіцыста Антонія Касцецкага (1825 – 1899), даўняга супрацоўніка Музея Чартарыйскіх) неяк прамільгнула інфармацыя пра сваякоў Т. Касцюшкі, якія жылі напрыканцы ХІХ стагоддзя ў Галіцыі. У рэдакцыйным артыкуле, між іншым, змяшчалася наступная прапанова: у выпадку, калі тыя “на самой справе ёсць стрыечнымі ўнукамі Тадэвуша, увесь край павінен, з удзячнасці і піетэту да вялікага чалавека, заняцца лёсам ягоных нашчадкаў”. Прагучала нават наступнае меркаванне: “Калі ўсё ж у жылах вясковай радзіны і не цячэ кроў героя, ужо адная толькі згадка дарагога імя, а таксама месца паходжання дае ім права на сардэчнае апякунства ды ўсеагульнае спачуванне” [15]. Нядзіўна, што такі падыход распальваў жаданні некаторых авантурных асоб падрабіць дзеля сваёй карысці радаводы Касцюшкаў-Сяхновіцкіх.
З гэтай нагоды надзвычай востра паўстала пытанне пра стварэнне генеалагічнага дрэва, якое павінна было грунтавацца на шматлікіх дакументальных сведчаннях, што яшчэ захоўваліся ў розных музеях ды архівасховішчах і пры гэтым не выклікалі сур’ёзных нараканняў з боку спецыялістаў.
Менавіта тады пабачыла свет фундаментальная, амаль 700-старонкавая біяграфія Т. Касцюшкі, падпісаная толькі адной літарай “К” [16].
За гэтым ініцыялам хаваўся вядомы польскі гісторык Тадэвуш Сыльвестр Корзан (1839 – 1918), ураджэнец Мінска (сучаснай сталіцы Беларусі).
Ягоная манаграфія, якая стала сапраўднаю з’яваю ў касцюшказнаўстве, называлася “Касцюшка. Біяграфія, складзеная па дакументах”. І гэтая назва цалкам адпавядала рэчаіснасці, паколькі
Т. Корзану былі даступныя шматлікія найкаштоўнейшыя ў гістарычным плане дакументы, што паходзілі з уласных архіваў розных нашчадкаў Касцюшкаў. Большасць папераў пазней была незваротна страчана (загінула ў 1944 годзе падчас моцнага пажару польскай сталіцы). Гісторыку пашчасціла ўпершыню ўвесці ў навуковы ўжытак крыніцы, неўзабаве назаўжды згубленыя для гісторыі.
Вянчала Корзанаву манаграфію генеалагічнае дрэва („Rodowód Kościuszków Siechnowickich przez akta sprawdzony i uzupelniony”), у аснову якога была пакладзена копія радаводу ХVІІІ стагоддзя, выкананая ў 1893 годзе Рыхлінскім і дапоўненая самім аўтарам манаграфіі на падставе сямейных папер.
Усяго змешчаная ў кнізе Т. Корзана генеалогія Касцюшкаў-Сяхновіцкіх апісвала 199 асоб, у тым ліку 77 жаночых (сярод гэтага шырокага спіса 34 жаночыя і адно мужчынскае імя былі прызнаныя невядомымі).
Першае выданне манаграфіі выйшла накладам Народнага музея ў Раперсвілі (Швейцарыя). Гэтая ўстанова была ўтвораная ў 1869 годзе намаганнямі палітычнага эмігранта графа Уладзіслава Плятэра і стала ажыўленым цэнтрам польскага нацыянальнага жыцця [17].
У значнай ступені дзейнасць музея падтрымлівалася швейцарскімі ўладамі, калекцыя папаўнялася за кошт добрачынных ахвяраванняў. І ў 1906 годзе (да часу выхаду ў свет другога выдання кнігі Т. Корзана) музейныя зборы налічвалі ўжо каля 75 тысяч друкаваных выданняў, 12 тысяч рукапісаў, 8 тысяч фотаздымкаў, больш за тысячу нотных сшыткаў і дзвюх тысяч малюнкаў, а таксама калекцыі зброі, мундзіраў, этнаграфіі [18]. Апроч таго, тут месціўся асобны пакой Тадэвуша Касцюшкі, у якім знаходзіліся 243 арыгінальныя дакументы ХVІ – ХІХ стагоддзяў, прысвечаныя прадстаўнікам ягонай сям’і [19].
У далёкую Швейцарыю касцюшкаўскія паперы трапілі, галоўным чынам, з Беларусі.
Першая частка іх знаходзілася некалі ў Малых Сяхновічах (цяпер Жабінкаўскі раён) ва ўласнасці Казіміры Раманаўны Булгак, праўнучкі Ганны з Касцюшкаў Эсткі, роднай сястры Тадэвуша Касцюшкі.
Другую частку раней захоўваў Станіслаў Валіцкі ў Шпіталях (таксама на Жабінкаўшчыне), прычым, у ідэальным стане: з некаторых папераў былі знятыя дзве, тры і нават чатыры копіі.
Трэці збор касцюшкаўскіх дакументаў знаходзіўся ў прыватным архіве графа Станіслава Касакоўскага ў Войткушках, а пазней быў перададзены ва ўласнасць кракаўскага Ягелонскага універсітэта.
І, нарэшце, апошняя частка дакументаў захоўвалася ў маёнтку Лышчыцы Брэст-Літоўскага павета Гродзенскай губерні ў зборы Марыі Раманаўны Віслоцкай (1846 – 1932), роднай сястры Казіміры Булгак [20]. Сярод іншых рэчаў у Лышчыцах зберагаліся фамільныя партрэты Амброжыя Казіміра і Барбары з Глеўскіх Касцюшкаў, дзеда і бабулі Тадэвуша Касцюшкі – усё, што засталося ад разбуранай родавай капліцы ХVІІ – ХVІІІ стагоддзяў у спадчынных Сяхновічах. Па просьбе Віслоцкіх мастакі А. Рэгульскі і Я. Краеўскі паводле гэтых партрэтаў стварылі гравюры, копіі якіх у 1881 годзе былі змешчаны на старонках “Тыгодніка ілюстраванага” [21]. Сёння выявы Амброжыя і Барбары, намаляваныя брэсцкай мастачкай Вольгай Маслоўскай, упрыгожваюць экспазіцыю мемарыяльнага пакоя Т. Касцюшкі ў Малых Сяхновічах [22].
Усе гэтыя надзвычай каштоўныя крыніцы меліся ў распараджэнні
Т. Корзана. Імі ён шырока карыстаўся. І таму ягоная праца, якая змяшчала шмат копій арыгінальных дакументаў, захоўвае сваё навуковае значэнне і па сённяшні дзень. Яна будзе вельмі карыснаю і нам, тым больш, што увесь першы раздзел сваёй манаграфіі слынны навуковец прысвяціў лёсу шматлікіх родзічаў Тадэвуша Касцюшкі.
Акрамя таго, у 1907 годзе Т. Корзан ізноў звярнуўся да жыццяпісу генерала, прысвяціўшы яму навукова-папулярнае выданне пад тытулам “Кім і чым быў Касцюшка”. На гэты раз у кнізе было змешчанае скарочанае радаводнае дрэва сям’і сяхновіцкіх уладароў, яшчэ раней навуковец выступіў у друку са спецыяльным артыкулам, прысвечаным радаводу генерала [23].
Наступныя даследчыкі пры складанні генеалогій Касцюшкаў-Сяхновіцкіх у большай ці меншай ступені абапіраліся на высновы Тадэвуша Корзана, амаль не дапаўняючы яго [24].
У 1994 годзе касцюшкаўскі радавод, выкананы Т. Корзанам, упершыню быў перакладзены на беларускую мову А. Глябовічам [25] і змешчаны ў часопісе “Спадчына” (пераклад мае пэўныя хібы: напрыклад, памылкова сцвярджаецца, што ніводнага выдання кнігі Т. Корзана ў Беларусі не існуе, што, натуральна, не адпавядае рэчаіснасці [26]).
Прыкладна ў той самы час у заключнай частцы “Генеалогіі Беларусі” маскоўскі даследчык А.М. Нарбут змясціў сваю рускамоўную апрацоўку касцюшкаўскага радавода. Прычым навуковец асабліва падкрэсліваў, што Касцюшкаў “з пэўнасцю можна аднесці да шляхты Вялікага княства Літоўскага (ВКЛ), а яшчэ дакладней – да беларускай шляхты” [27].
У дадзеным выпадку расійскі генеолаг закранаў вельмі важнае пытанне нацыянальнага паходжання героя, а ягонае выказванне збліжаецца са словамі вядомага беларускага даследчыка Вітаўта Кіпеля (ЗША) аб Касцюшку:
“Народжаны на Беларусі, ён ня страціў лучнасьці з радзімаю і разам з тым прынёс значны ўклад у справу незалежнасьці і ў ваенную гісторыю Злучаных Штатаў. Хаця зьвестак і працаў пра гэтага вялікага чалавека ў розных мовах назьбіраецца вельмі багата, а навукоўцы, як правіла, лічаць Касьцюшку палякам, адданым справе амэрыканскае свабоды, ягоныя повязі з роднаю зямлёю й беларускім народам дагэтуль амаль не дасьледаваліся. Аднак можна з пэўнасьцю сьцьвярджаць, што беларускасьць Касьцюшкавых біялагічных каранёў не выклікае ніякага сумневу, і ўжо адзін гэты факт дае дастаткова падстаў залічыць дзеі гэтага выдатнага чалавека да заслугаў таксама й беларускага народу ды беларускай спадчыны ў Амэрыцы” [28].
Складаючы генеалагічнае дрэва Касцюшкаў-Сяхновіцкіх, А.М. Нарбут прызнаваў, што праца па канчатковым стварэнні іх радавода яшчэ вельмі далёкая да завяршэння, паколькі “спадчыннікі многіх асоб гэтага рода невядомыя. Толькі ў Маскве напрыканцы 1980-ых гадоў было звыш 20-ці “Костюшко” і “Косцюшко”, якія нарадзіліся ў 1910 – 1920 гг., але сярод іх знайсці Касцюшкаў-Сяхновіцкіх не надарылася” [29].
А гэта значыць, што даследчыкі надалей будуць па крупінцы ўзнаўляць мінулае ў спадзяванні праз гісторыю аднаго славутага роду глыбей спасцігнуць складаны лёс усёй нашай шматпакутнай краіны. Бо цікавасць да сямейнай спадчыны найбольш выбітных беларускіх родаў, што пакінулі адметны след на старонках гісторыі, моцна адрадзілася. І ўжо не згасне ніколі. Ужо ніколі не вернуцца тыя часы, калі цэлая самабытная галіна гістарычных ведаў – генеалогія – была фактычна “рэпрэсіраваная”. І Беларусь назаўсёды верне сабе высокае права называцца радзімаю не толькі Ф. Скарыны, М. Багдановіча, Я. Купалы, але і стане сапраўднаю зямлёй Радзівілаў, Сапегаў, Касцюшкаў дый іншых вядомых родаў.
Опубликовано 21 ноября 2010 года
Новые статьи на library.by:
БЕЛАРУСЬ:
Комментируем публикацию: РАДАВОДЫ КАСЦЮШКАЎ
подняться наверх ↑
ССЫЛКИ ДЛЯ СПИСКА ЛИТЕРАТУРЫ
По стандарту ВАК Республики Беларусь
Стандарт используется в белорусских учебных заведениях различного типа.
По ГОСТу Российской Федерации
Для образовательных и научно-исследовательских учреждений РФ
Прямой URL на данную страницу для блога или сайта
Полностью готовые для научного цитирования ссылки. Вставьте их в статью, исследование, реферат, курсой или дипломный проект, чтобы сослаться на данную публикацию №1290351861 в базе LIBRARY.BY.
подняться наверх ↑
ПАРТНЁРЫ БИБЛИОТЕКИ рекомендуем!
подняться наверх ↑
ОБРАТНО В РУБРИКУ?
Уважаемый читатель! Подписывайтесь на LIBRARY.BY в VKновости, VKтрансляция и Одноклассниках, чтобы быстро узнавать о событиях онлайн библиотеки.
Добавить статью
Обнародовать свои произведения
Редактировать работы
Для действующих авторов
Зарегистрироваться
Доступ к модулю публикаций